Алтайдын Чолмоны

Эҥир јылдыс алдында ээлӱ јеристиҥ эриниҥ эземине

09.11.2021

Ук-тукумыстыҥ тӱӱкизин билер тӧрӧӧн-туугандарыс јажы јаанап, ак-јарыктаҥ араайдаҥ барып турганы кунукчылду. Ол сӱрекей јаан јылыйту. Ӧйлӧ кожо јиит ӱйе бистиҥ санаабыс кирип деер бе, айса кандый, мен карганактарымга тартылып, олорло јакшызынып куучындажып, бар-јокты угуп, сурап, бичип алар деп кичеенип баштадым. Онойып бир јыл кайра энемниҥ адазыныҥ (90 јаштаҥ ажып калган ӧрӧкӧнниҥ) салым-јӱрӱми керегинде куучынын керек дезе видеого согуп, јакшынак эдип белетеп алганыс. Эмди кажы ла телефондо бичип алар аргалар бар. Кычыраачыларысты јаандарыныҥ јадын-јӱрӱминиҥ куучынын олор эзен-амыр тушта бичип алзын деп сурайдыс. Кажы ла кижиниҥ јӱрӱминде бойыныҥ јилбилӱзи, солун учуралдары бар, јаандарыстыҥ эрмек-куучынында — тилистиҥ байлыгы, су-алтай сӧстӧри. Таҥынаҥ кижиниҥ јӱрӱми дезе — тӱӱкиниҥ, ӧйдиҥ кӱскӱзи. Газедистиҥ бу бӱгинде карган адам Солун Кукушевич МЕШКИНОВ деген кижи, јӱрген јӱрӱми, ӧйи керегинде јерлештеристеҥ укканымды јарлайдым.

Карган адабыс Оҥдой аймактыҥ Кулады јуртында 1927 јылда Мешкинов Кукуш ла Уйа (кыс ӧбӧкӧзи Индисова) деген улустыҥ билезинде чыккан сок јаҥыс уул болор. Сӧӧги кара майман.
Елена Называевна Текенова:
— Солумныҥ (кӧп улус Солунды Солум деер болгон) ӱйи Тамара, сениҥ карган энеҥ — мениҥ энемниҥ сыйны, уйазы јаҥыс кыпчактар, јуук улус болор. Онойып мен Солунла тӧрӧӧнзижип јӱргенис. Энем божоп калган кийнинде, бис Тамарала, сыйны Торыйла, олордыҥ энези Маҥырчыла кожо Соојокто јаҥыс турада бир-эки јыл кожо јатканыс. Ол тушта Маҥырчы ӧрӧкӧн ондо уй саачы, уй саачылардыҥ бригадири болуп турган. Мени школго ӱредерге Соојоктоҥ Куладыдӧӧн кӧчӱрип ийерде, олор ондо артып калган.
Тамара эјебис школдоҥ чыгып, доярка болуп иштеген. Солум дезе ол ло ӧйлӧрдӧ катуныҥ јеринде отурала, јанып келген. Оныҥ ла кийнинде Тамара эјебис Солумла кожо базып турган деп угула берген. Мениҥ карган энем «бу јаан кижиле кожо не базып турган? Эрте кижиге барбас керек» деп айдатан. Онойып ла турганча, Тамара эјебис Солумга кача берген. Олордыҥ ортозы 7-8 јаш бар болгон.
Тойлойло, јуртай берген. 1951 јылда Женя уулы чыкты. Оныҥ кийнинде чыккан эки кызы јаш ла тужында божоп калган. Оноҥ Семен чыккан. Удабай биледе аайлашпастар болуп, олор экӱ айрылышкан. Ойто биригип јаткан, Вова, Инда ла Аля чыккан…
Солум бойы сӱрекей ойынзак, эрчимдӱ кижи болгон. Тамара эјебисле кожо концерттерде јаантайын туружып турар. 1958 јылда «Чейнешти» ойногоныс санаама јакшы кирет, Солум база ойногон. Онойдо ок Тайтаков Иван, Окчинов Аргымак ла ӧскӧлӧри де. Ол тушта јииттер јуулужып ийеле, белетенип, концерттер, спектакльдар кӧргӱзетенис. 1959 јылда Ч. Енчиновтыҥ «Ай-Тана» пьесазына спектакль тургузып ойногоныс. Худбашкараачы болуп ол тушта Тамара Чекурашева иштеген. Ондо Солум јууга барбаган Алан деген кижини ойногон, мен — Ай-Тананы. Ойында Алан дезе Ай-Тананы јарадып турган. Оноҥ улус бу экӱни бириктирер деерде, рольды ойногон акабыс турала, «О-ой, таманымда от кӱйет, от кӱйет» деп, таманына тажып-тажып, сценада бийелеп турганы эмди ле кӧзиме кӧрӱнет. Сӱрекей јакшы артист кижи.
Солум сӱрекей кӧп бичинер, чӱмдеер болгон. Ӱлгерлерди бичип ийгенде, кӱӱзин Сорпоҥ Этенов чӱмдеп јат. Гармошкалап јат. Ол кижи (С. Этенов јаштаҥ ала эки кӧзи кӧрбӧс болгон) та канайып, је гармошказын тудунганча, айылынаҥ бойы ла једип келетен. Јуулыжып алып, канча кире ӧйгӧ ӱренетен беди, ойнойтон беди, ончобыс белетенетенис. Мӧрӱш Майчиков деп јерлежис база сӱреен јакшы болгон. Гитараны, балалайканы ала согуп, ойноор, бис кожоҥдоорыс. Јазап белетенип алала, башка-башка јурттарла гастрольдоп то јӱргенис. Сорпоҥ баштагандар Москвага да јеткен.
Акабыс, бир јанынаҥ бис Солумла бир уйа апчы маймандар, јаантайын калыҥ тетрадьту јӱрер, чӱмдеп алганын меге келип, «кычырып кӧр» деп беретен. Оныҥ тетрадинде «Салымы башка кайран кыс, Санаама не јарадыҥ», «Эҥир јылдыс» деп кожоҥдор бичип салган бар. Онойдо ок тегин куучындар да бар. Кийнинде оны пединституттыҥ студенти, Солумныҥ тӧрӧӧни, «мен мыны городко апаратам, поэттерге кӧргӱзетем» дейле, бӱдӱнге алып јӱре берген. Оныҥ соҥында бир де табыш та угулбады, тетрадь та кайда…
«Эҥир јылдыс» кожоҥды јерлештерим мен Боочыдӧӧн кижиге кача берген кийнинде кожоҥдоп баштаган. Оноҥ мен бир ле угуп ийеримде, ол кожоҥды ӧскӧ кижи бичиген болуп калган. Мен оны Солум бичигенин бу ла эки кӧзимле кӧргӧм дӧ… Акабыс эзен-амыр тушта оныҥ ӱлгерлерин ӧскӧ кижиниҥ деп јарлаганын радионоҥ угуп, газеттеҥ кычырып, городтӧӧн јаргылажып та јӱрген. Оноҥ меге куучындаган, «судтажып барарымда, мени јӱӱлгек деп айдып, укпагандар» деп.
Солум јаантайын шоферлоп иштеген. Эл-јонныҥ јуундарында сӧс айдар, тууразында калбас кижи. Отурбаган кижи болгон болзо, башкараачы болор эди деп, мен кийнинде сананып јӱргем.
Отурала келип турарда, Клара Мешкинова (сыйны, адазы јаҥыс, энелери башка) медучилищениҥ калганчы курсында ба, кандый. Солум ла экӱ, јакшы эдип кийинип алган, ээчижип алган базып туратан. Ол, байла, поселениеде отурала келген, не дезе, акчалу келген, кийими-эжи јакшы, пиджак кийип алган. Алька (Альберт Кукушевич Мешкинов) да мында болуп турар. Тен ол ӱчӱ эптӱ, культуразы бийик.
Акайыҥ ӧрӧкӧн (карган адабыстыҥ энезиниҥ бай ады) балдары кӧп болгон деп куучындап туратан. Солумнаҥ башка балдары божогон. Јаан бир кызы болгон, Умсур. Акайыҥныҥ ӧгӧӧни Кукуш јуудаҥ озо оноҥ айрылып, Улагандӧӧн иштеп сала берген.

Ольга Алексеевна Барсукованыҥ эске алынганы:
— Карган адагар слердиҥ эколог кижи болгон деп айдарга јараар. Эчкилер тутса, ӧлӧҥ-чӧпти, јырааларды јок эдип јип салар, олорды кӧптӧтпӧс деп айдып туратан. Јердиҥ ӱстинде ташталган болуштопторды јаантайын јууп, јерди арутаар. Бир катап ол болуштопторды акчага табыштырала, костюм да садып алган. Улус дезе оны ол учун бодоп шооткон до. Кижи јакшы неме этсе, кӧби бултаартып, тескери айдып, јаманын бедиреер ине.
Ол кижи меге библиотекага келип, ӱлгерлерин кычырып туратан. Бойы дезе кату, санаа-кӱӱни бек, «канайып айткам, оной ло болор учурлу» деген кижи. Куладыга теректерди эҥ ле озо ол кижи экелип отургыскан эди.
Григорий Барзынович Чекурашевтиҥ эске алыныштары:
— Баштапкы катап катуныҥ јерине ол торбок сойгоны учун ба кандый барган. (Тороныҥ ӧйинде ӧлгӧн торбокты јажытту сойып, кӧп балдарлу айылдаштарыла ӱлежип ийерде ле, табыш чыккан, та кем де билип ийеле, «садып ийген» дежет). Слердиҥ карган адагар 27 јылдыҥ болор керек. Экинчи катап, Кебезенге согушкылаган ба кандый, отурган.
Јаш тужымнаҥ санаама јакшы кирип турганы: бис, кичинек немелер, клубта полдо (биске јер јетпей турган да) бой-бойысты јастаныжып, јадып алган кино кӧрӱп, уйуктап, согужып туратаныс. Альберт Майчиков, јиит уул, сценага чыгара базып келеле, Солумныҥ кожоҥдорын кожоҥдойтон:
Мен јортодым тайгада,
Ару кейге соктыртып.
Мен јӱредим Алтайда,
Кӧӧркий сеге кунугып.
    Мениҥ садым ол эмес,
    Оноҥ јараш чечектӱ.
    Мениҥ сӱӱжим ол эмес,
    Оноҥ јараш чырайлу.
Оноҥ Аргымак Уначинович ле Рая Сайданова ошкош, Аргымак костюмду, байла, бойлоры шидеп турган, чокондой бычкак бӧрӱктӱ, шоорлоп кожоҥдоп турган:
Алаҥушла суу берейин,
Ичериҥ бе, кара кӧс?
Аалга јерге сакызам,
Келериҥ бе, кара кӧс?
    Комургайла суу берейин,
    Ичериҥ бе, кара кӧс?
    Кобы јерге сакызам,
    Келериҥ бе, кара кӧс? —
бу сӧстӧр база Солунныҥ болор аргалу.
Ол ло концерттерде онойдо ок:
Сууны тӧмӧн јалбырак
Агып келет јалтырап,
Чыгар болзоҥ, капшай чык,
Сакып турум, калтырап.
Мен мынаҥ бодоп турган турум, ол ӱлгерлерди бичигени «Эҥир јылдыска» тӱҥей деп. Ондо до, мында да уурлада бичигени јок, јеҥил, тегин ле сӧстӧр. Оныҥ учун мен база бу сӧстӧрди чындап та Мешкиновтыҥ деп бодойдым. Бойым ла аайлаган-сескенимле.
Карган адагар «Нанай уулдардыҥ кӱрежи» деп номер кӧргӱзип туратан (бир кижи эки уулдыҥ согушканын кӧргӱскен, эки колы бир кижиниҥ буттары, буттары дезе экинчидийиниҥ буттары эдип кийим кийип). Бис оны озо ло баштап кӧрӧлӧ, эки кижи кӱрежип турган, кандый кыска улус деп кайкап туратаныс. Ол оны та кайдаҥ да кӧрӱп алган не. Та киноныҥ журналынаҥ кӧргӧн, та кайдаҥ… Ол тужында телевизор бар эмес. Оноҥ ӧскӧ ол оны кайдаҥ билип ӱренетен. Номер божогон кийнинде ол туруп келеле, фуфайказын ачып ийер болзо — јаҥыс ла кижи. Кӧрӧӧчилерге јаан кайкал, каткы ла сӱӱнчи.
База јакшы санаама кирип турганы — Павел Васильевич Кучыйактыҥ «Чейнеш» деген пьесазын тургусканы. Аргымак Уначинович тӧс геройды Караны ойногон, Булаҥканы — Лена Текенова ба айса Тамара эјем бе (Чекурашева (Качкинова) Тамара). Ол эјем, Чулаш, Рая Сайданова, Кожоҥдордыҥ энези Нина, Мара, Шура Анатова, олордыҥ бригадазы ойноп туратан. Олор Соојокто дояркалар, бозу азырап турган. Эмма эјем ле Шура бозу азыраган. Мен Эмма эјемле барып, Соојокко јӱрӱп туратам. Олор кышкыда уйды саап салала, јойу Куладыга тӱжеле, кино кӧрӧлӧ, репетиция эделе, тӱниле јойу ойто чыга беретен. Ол кандый бек, чылабас улус болгон?!
Алтай бије бијелеп турганы санаама јакшы кирет, Сорпоҥ кӱӱзин ойноп турган. Кыстар, келиндер картонноҥ сабаттар эдип алган, суу экелип, уй саап турганын кӧргӱскен. Оны бойлоры ла та кайдаҥ да кӧрӱп, санан табып ӱренген. Ветеринардыҥ уулы Вовка Бедарев плясовой бијелеп туратан, оныла кожо Сергей Адучинович Мандаев, Михаил Чараганов. Тӧртинчизи санаама кирбейт. Ак чамчаларыныҥ јеҥдерин чечип, узун эдип бош салгылап алган.
1957 јылда Сорпоҥныҥ бригадазы Москвага јетире барып, художественный самодеятельностьтыҥ бастырасоюз смотрында турушкан. Сорпоҥ, оныҥ сыйны Табыҥ, Тордошевтердиҥ энези Ундучы, Сегис Майчикова. Олорло кожо кайчы Алексей Калкин, Ӧлӧтӱнеҥ Сыкыкова (ады санаама кирбейт) баргандар. Бистиҥ областьтыҥ ӧмӧлигин баштап апарган кижи Нина Николаевна Суразакова, пединститутта доцент, филологиялык билимдердиҥ докторы, ол тушта Караколдо ӱредӱчи болуп иштеген. Тилди билер, Москвага оноҥ озо јӱрген, ӱренген, аайланар кижи. Олорды тӧс калада сӱрекей јакшы уткугандар. Ондо ӧмӧлик смотрда турушканынаҥ башка заводтордо-эште ишмекчи ӧмӧликтерге барып, концерттер кӧргӱскен. Автомобильный заводто концерттиҥ кийнинде Сорпоҥго скрипка сыйлагандар. Солум олорло ыраада барбай туратан, байла, отурганы учун јарабас болгон.
Куладыныҥ клубы ачылган кийнинде, карган адагар Солум баштагандар оныҥ чеденине коштой агаштар отургыскан, је ары эчки кирер, балдар футбол ойноп сый тебер, оныҥ учун ол агаштар ӧспӧди. Јуртта баштапкы теректерди база ол кижи экелип отургыскан болор керек.
Узак ӧйдиҥ туркунына Солум шофёр болуп иштеген. Уй саар гуртта да иштеген, бригадир де, Куладыныҥ управляющийи де (ферманыҥ јааны) болгон. Коҥыр-айгыр деп айгыр минип туратан. Партияга 60 јылдардыҥ бажында кирген. Ол ло туштарда карган адагар, Петр Чекурашев, Сергей Адучинович ӱчӱ райкомго письмо бичиген, Куладыны Карл Маркс колхозтоҥ айрызын деп. Нениҥ учун дезе Кулады ыраак јерде ӧспӧй артып калган. Улус токтобой турган. Јаҥы не-неме де тудулбай, школ-эш эски болгонынаҥ улам, таҥынаҥ колхоз эдер керек деп шӱӱлте чыгарган. Је партияныҥ райкомында бу улус колхозты јарарга турган деп јабарлап, Солумды ла Петрды партиянаҥ чыгарып ийген. Сергей Адучинович дезе ол тушта школдыҥ директоры болгон. Оны ол ижинеҥ чыгарып, Шибеениҥ школында директор болзын деп тайып ийгендер.
Тергеебистиҥ тӧс калазында национальный школды обкомныҥ баштапкы качызы Лазебный деп кижи баштагандар бӧктӧӧргӧ умзангылап турган ӧйлӧрдӧ, 70 јылдарда, база ла бу улус: Петр акабыс, Солум, Владимир Майчиков, Эрке Ямаев — ЦК КПСС-тӧӧн самара бичиген, «бистиҥ школысты бӧктӧп јаткан, аайы-бажына чыксын» деп. Самараны почтага салып ийзе, цензура ӧткӱрбес дейле, былар оны Москвада автодорожный институтта ӱренип турган Ока Байкалович Кызанов аткаргандар. Самараны чике ле Кремльдиҥ стенезинде тагылган почтовый ящиктӧӧн салзын деп јакарган. Ока оны барып салган ла јаскыда Куладыга шиҥжӱ-проверка келген. Чыдулу улус кажы ла кижиниҥ айыл-јуртына кирип, јадын-јӱрӱмиле танышкан, кӧргӧн, јаандарла куучындашкан. Кара-Сууда (Кулады ичиниҥ турлузы) Владимир Майчиковтыҥ айылына Москвадаҥ ла Барнаулда крайонодоҥ улус келгилеерде, ол «мен малчы кижи, кату айалгаларда колхозтыҥ малын ӧскӱрип јадым. Нениҥ учун мениҥ балдарым јакшы школдо ӱренбес учурлу? Нениҥ учун школды бӧктӧп јатканар, бистиҥ балдарыс јаантайын турлуда јадар керек пе?» деп ачуурканып сураган. Келген улус оноҥ «свет бар ба?» деп сураарда, Владимир «бар» дейле, кӱндӧӧн кӧргӱскен. «Свет был бы — телевизор смотрели бы» деерде, Владимир «А у меня есть телевизор» деп, кӧзнӧгин кӧргӱскен, «Только там постоянно коров показывают».
Кийнинде бу сурак аайынча обкомныҥ бюрозын јууп, школды јабарын ойто токтоткон. Мында јаан камаанын Борис Кӱндӱлеевич Алушкинле коштой бистиҥ јерлештерис база јетирген дезе, јастыра болбос. Ол карган адагар тегин эмес, ичкери кӧрӱмдӱ, ойгор, тӧрӧлчи кӱӱндӱ, бичиир јайалталу кижи болгон.

***

Карган адам керегинде јерлештериниҥ база да солун эске алыныштары бар, ол керегинде јилбилӱ куучындап бергедий база да туштажар улус бар. Је бӱгӱнги кӱнде бого ло токтодып саларга. Алдымда оныҥ бойыныҥ колыла бичиген ӱлгерлерлӱ ӱч тетради јадыры… Ондо тӱӱкиге, тӧрӧлине, нӧкӧрлӧрине, кара кӧстӱ кӧӧркийге, салымга, Куладыга, келер ӧйгӧ, чыдап јаткан ӱйеге учурлалган кӧп тоолу јолдыктар, јуучылдардыҥ куучындары ла оноҥ до ӧскӧзи. Ол ортодоҥ кычырып, бу кижиниҥ салымында чындап та оныҥ чӱмдемелдери јылыйып, ӧскӧ авторлордыҥ адыла чыкканы болгонын кӧрӧдим. Ончобыска таныш аттар да бар эмтир. Је онызын эмди кем де јаргылажып некебес…
Куладыныҥ сыраҥай ла ортозында бир канча јыл кайра Солун Мешкинов ло Сорпоҥ Этенов чӱмдеген кожоҥго кереес тургузылган эди. Ол албаты-јонныҥ, оныҥ јерлештериниҥ акту кӱӱн-санаазы болгон. Бис, Солунныҥ бала-барказы, «Эҥир јылдыс чыгарданы» бистиҥ карган адабыс бичиген деп, бир де тӧшкӧ согынбайтаныс. Карган адабыска саҥ башка ла јеҥил эмес салым келишкен. Кажы ла кижиде бойыныҥ јакшызы да, јаманы да бар… Адамныҥ адазыныҥ да ӧткӧн јолын, эткен керектерин угуп, билип, нени ле сананадым. Је кандый да болзо, ол озо ло баштап јайалталу ӱлгерчи, јалтанбас, калапту, ойгор ӧзӧктӱ алтай эр болгон.

Кара кӧстӱ кӧӧркий бар
Каракол бажын айланган
Канатту јеерен адым бар.
Канча ӧйгӧ сананган
Кара кӧстӱ кӧӧркий бар.
    Јаскы кӱнниҥ чогындый,
    Јаныма келзе, јылузын.
    Јаба ӧскӧн агаштый
    Ол кӧӧркийдиҥ карузын.
Узак сала берерде,
Ундулбазын кайдайын.
Удура меге кӧрӧрдӧ,
Учурлап нени айдайын.
    Каракол бажын айланган
    Канатту јеерен адым бар.
    Канча јылга сакышкан
    Кара кӧстӱ кӧӧркий бар.

Э. КУДАЧИНА