Алтайдын Чолмоны

Эркелей jӱректиҥ сызы ба?..

09.11.2021

Бу бичимелдер «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте туку одус jыл мынаҥ кайра чыккан. Ол тушта бистиҥ тергееде алтай јииттердиҥ «Арчын», «Эзем», «Јаркын», «Кан-Ойрот» деп кӱӱлик ӧмӧликтери сӱрекей јарлу болгон. Сегизенинчи-тогузонынчы јылдарда газеттиҥ јашӧскӱрим бӧлӱги олорло јуук колбу тудуп, јайалталу јииттер керегинде кӧп бичимелдер јарлаган. Бу кӱӱлик ӧмӧликтердиҥ ортозында Улаган аймакта Чибит јурттыҥ «Амаду» деп диско-группазы база аҥыланган. Ӧмӧликтиҥ кожоҥчызы Борис Каятовтыҥ «Эркелей» деп кожоҥы дезе јаан да, јаш та улустыҥ јӱректерин олјолоп, ӧзӧк-буурды јаҥыс катап тӱйметкен ле сыстаткан эмес. Бӱгӱн туй ла одус јылга кайра бурулып, «Чолмонныҥ» тӱӱкиде артыргыскан энчи-бичимелдерин база катап эске алынарга турубыс.

«Ачу ыйлап, адыҥды адагам…»

Амыраар кӱнде автовокзалдаҥ билет алдым. Горно-Алтайск—Акташ деп автобуска отурып, Чибитке эҥиргеери jеттим. Артисттиҥ айылын сурулап таптым. Эмди Борисле экӱ оныҥ энезиниҥ болчок туразында отурыс. Балкаш печкеде от тызырап кӱйет. Бозом тапту койулып калган. Тышкары кар jаап jат. Jуртта тымык-тымык. «Кар айланат, араай, араай. Орой эҥир, ором ээн…» деген кожоҥды эске алындым. Келген керегимди jартап, куучын-эрмекти баштадыбыс.
— Ада-энегер не улус, чыккан jеригер кайда, сӧӧгӧр не кижи?
— Ада деген сӧсти билбезим. Энем кӧбӧк сӧӧктӱ Уулак деп кижи болор. Мен оныҥ сыраҥай кичӱ, jажу уулы. Чыккан ла ӧскӧн jерим мында ла Улаган аймакта Чибит jуртта. Сӧӧгим — саал.
— Школдо кандый ӱренгенигер, амадулар болгон ло болбой?
— Беш класска jетире jаҥыс ла тӧрттӧргӧ лӧ бештерге ӱренгем. Оноҥ баштак баштаҥ ашкан. Школдоҥ до сӱрерге jеткен ӧй болгон. Jурукчы болорго кӱӱнзеген амадуум эмдиге jетире ӧтпӧгӧн. Ол туку ла jаш тужымныҥ кӱӱни.
— Нени божотконыгар?
— Школдыҥ кийнинде jурукчылардыҥ Новоалтайсктагы училищезинде ӱренгем. Бу 1977 jыл. Божотпогом. Jанып келгем.
— Кожоҥ чӱмдеери jӱрӱмниҥ некелтези бе айса jайалтагар ба?
— Бойымды jурукчы ла деп бодоп jӱредим. Кудай анайда jайаган туру. Jуруктарда айдып болбогонымды кожоҥдорго саладым.
— Кожоҥдорыгардыҥ кӧп сабазы кыстардыҥ адыла адалганына аjардым. Нениҥ учун «Эркелей», «Чейне», «Сурайа», «Таҥдалай» — кажызы бойыгардыҥ?
— «Эркелей», «Чейне» ле «Таҥдалай». Нениҥ учун кыстардыҥ адыла? Ол энелик деген эрке ле кару сӧслӧ колбулу болбайдар. Албатым эне болгон, эш-нӧкӧр болгон эjе-сыйындарын ундыбазын деп турбай.
— «Эркелей» jӱректиҥ сызы ба айса келишкен сӱр-кебер бе?
— Ол ачу-ачу сыс…

***

Борис тура јӱгӱрип, столынаҥ ал-камык самаралар чыгарды. Олордыҥ тоозы айдары jок кӧп болтыр. Кайдаҥ ла бар. Уулдардаҥ, кыстардаҥ, јаандардаҥ, jаштардаҥ. Оҥдойдоҥ, Улаганнаҥ? Шабалиннеҥ, Кан-Оозынаҥ, Кош-Агаштаҥ…
«Jакшылар ба, Борис Каятов, эзенимле мен, Саша, болорым. Слердиҥ самарагарды алдым. Коркышту сӱӱндим! Мен 2-чи класста ӱренгем, эмди — ӱчинчиде. Кожоҥдорды jастыра-мыстыра кожоҥдоп ло турум. Эмди Слер меге «Кара башту уулчагаш» ла «Алтынай» деп кожоҥдорды ийигер. Оноҥ, бош болзогор, энем керегинде кожоҥ чӱмдеп берзегер, jибе. Слер куран айдыҥ 3-чи кӱнинде келеригер бе? Ол тушта энемниҥ тӧртӧн кӱни болор деп айдышкылаган. Эмди меге ӧскӧ не де керек jок. Jаҥыс ла велик таппай jадырым. Слер концерттеп jӱреле, кӧрзӧгӧр. Менде ого jеткедий акча бар.
                     Jакшы болзын. Мен, Саша».
Бориске бу jол-jорыкта газеттиҥ ширтемел-кӧрӱзине келген самараларды база экелдим. Jииттер сӱӱген кожоҥчызына мындый сурактарла баштанат.
— Jаан калаларга ойындар кӧргӱзип барар кӱӱнигер бар ба?
— «Амаду» барза, барбай база. Jаҥыс кӱӱлик ойноткыларыс эски-саскы. Јаҥылары јок учун концерттерде олорды ла тузаланып турубыс.
— Кожоҥдор чӱмдеп турганыгар учун Слерге не болуп jат?
— Не болуп jат деп айдар. Ол — кӧгӱстиҥ кӱӱни, jӱректиҥ ӱни. Ӱлгерлер чӱмдейдим. Анаҥ кожоҥдор туулат. Кожоҥдор чӱмдеп, байыбадым да, башкаланбадым да.
— Концерт ӧйинде кыстар аjаруда ба?
— Байла.
— Залда уулдар кӧп болзо jакшы ба айса кыстар ба?
— Меге ончолоры тӱп-тӱҥей.
— Борис, Слерди jуукта айылду болгон деп укканыс. Сыр-биjеде кокыр-каткылу jайым jӱрӱм jӱрери jакшы ба, эмезе кижи алып jуртаганы ба?
— Эш-нӧкӧрлӱ болгоны канайтса да артык, кыстар (каткырат).
— Слерди кӧп кыстар jарадат, байла, самаралар да бичип тургандары бар. Эш-нӧкӧригер чугулданып jат па?
— Jок.
— Ӧскӧ кандый да иш этпей, jаҥыс ла концерттеп jӱрер арга бар ба?
— Онойып jӱрӱп калзам, ӧлӧҥ-чӧпти кем эдер? Энеме одын-сууны кем белетеп берер?..

***

Борис эмди тургуза билезиле кожо энезиниҥ айылында jадат. Олордо таҥынаҥ тура удабас, байла, боло берер. Экӱ јайгыда Шабыланыҥ кӧлдӧрине барар болдыс. Ол јаар јол Чибит сууны эдектей барып турган эмтир. Бӱгӱн мындагы ар-бӱткен ак-сӧҥ карда. Ээчиде узун мойынду база бир кыш келип јат. Балкаш печкедеҥ дезе јып-јылу кей согот. Jок jердеҥ Кокышевтиҥ ӱлгери эбелди: «Ыраакта, ыраакта чӧлдӧрдиҥ тӱбинде, jеҥилчек салкыннаҥ арыштар jайканат, кичинек турада jаҥыскан отурып, jаантайын сени сакып турадым…».
Экелген самараларды экӱ јаба кычырадыс.
«Эзендер бе, Борис! Бӱгӱн кӱчӱрген айдыҥ баштапкы кӱни. Эҥир. Иштеҥ келдис. Баштапкы сменадаҥ. Jирме биринчи отряд бистиҥ ордыска сменага чыкты. Су-кадыгыс кем jок, jакшы кеминде. Ончобыс нак jадырыс. Мен Слерге бир jаан суракту. Тоолу ӱлгерлерим бар, ӱлгерлер де эмес, jе андый ла аайлу немелер. Олорды кожоҥдор эдип кожоҥдоп кой-зогор, сӱрекей jакшы болор эди.
«Jылдызым» деп ӱлгердиҥ баштапкы jолдыктары мындый: «Канайдайын, кайда ки-рейин? Ала кӧндӧйин неге кунуктым? Jараш мениҥ jылдызым, уксаҥ мени, айдынайын…» Ончогорго ырыс, сӱӱнчи, каткы, ойын, jыргал кӱӱнзейдим. Менде, катуныҥ jеринде отурып турган кижиде, ол jаҥыс тӱш jердиҥ чӧрчӧги… «Амаду» ансамбльга jаан эзен. Ӱлгерлерим кожоҥдорго jараар, та jок. Оныҥ учун каруузын газет ажыра сакып турум».
— Слерди бистиҥ jерге келип иштезин деп кемнеҥ сурап алар. Саратанда иште дезе, келгей бедигер?
— «Амадуны» таштап болбозым. Мындый каруу берди деп тарынбагар. Ол чын ла андый.
— Слердиҥ ӧмӧликти кезик улус нениҥ учун jамандап jат?
— Тилде сӧӧк бар эмес, јабарлабай, јамандабай база. Оны кӱйӱниш те деп айдарга јараар. Бис бастыраларына jараарга јараштыра јуралган jӱс салковойлор эмезис ине.
— Кыскарта да болзо, «Амадуныҥ» тӧзӧлгӧни керегинде айдып берзегер.
— Бу керекти диско-группаныҥ башкараачызы Артур Каишев баштаган. Чибиттеги колхозтыҥ ол туштагы башкараачызы Александр Михайлович Тозыяков аппаратурала болушкан. «Амадуда» иштеп турган уулдар jок болзо, сӱрлӱ ле јараш кожоҥдор до болбос эди. Нӧкӧрлӧримниҥ ады-jолдорын адап берерге турум: Артур Каишев, Леонид Тойлонов, Константин Калкин, Александр Бебин ле Александр Тозыяков. Олорго быйан айдыгар, jииттер.
— Тургуза ӧйдӧ нени иштеп туругар?
— Jурукчы кижи jуранып jадырым.
— Борис, Слердиҥ эҥ jаан амадугар?
— Албатым артабазын, албаты болгон jӱзин jылыйтпазын, кара бажын качан да jабыс тутпазын. Тоозыбыс ас деп комудап отурбактар. Бис те калык, бис те jон. Бу амаду да эмес. Ол jӱректиҥ база бир шырказы, база бир сызы ла база бир ачузы.
— Јаҥы кандый кожоҥдор бар?
— Бар ла эмей. «Энеме», «Кара башту уулчагаш», «Сен…» Бу бойымныҥ кожоҥдорым. Аржан Адаровтыҥ ӱлгериниҥ сӧстӧрине «Кайы-лып калдыҥ» деген jаҥы кожоҥ бар. «Афганистан» деп кожоҥды карындажыма учурлап бичидим.
Jуук ӧйдӧ jол-jорыкка чыгарыс. Jаҥы чӱмдемел-деристи jииттерге кыйалтазы jогынаҥ сыйлаарыс.
— «Jылдыс» болуп чагылзагар, албатыга удура канайып кӧрӧригер?
— Мен кубулчаҥдардаҥ эмес. Тумчугы «тыртык» улусты чек кӧрӧр кӱӱним jок.
— Ойын-кӧргӱзӱге барзагар, ӱйигер чугулданат па?
— Кижи алгалы jорыктабадым. Кӧргӧй… (каткырат).
— «Амаду» диско-группада нениҥ учун кыстар jок?
— Jииттер јолду сурак берди. Кожоҥдоп турган кыстар биске сӱрекей керектӱ. Мен олорды бурулаган айас уйалчаҥдар ла кемзинчеҥдер деп кӧмӧлӧӧр кӱӱним бар. Сценага чыгып кожоҥдоорго кемзинбес керек. Jӱрӱмде шулмус та, чыйрак та, капшуун да болор керек не. «Амадуда» олордыҥ jогы коомой эмей база.
Бу калганчы суракты Бориске Улаган аймакта Саратан jурттаҥ Андрей Кензин берген. Бис база оп-соп отура бердис. Чындап та, бу «Амаду», «Эзем», «Jаркын» деген алтай диско-группаларда кожоҥчы кыстар нениҥ учун jок? Тоорчык ӱндӱ jаражайлар Алтай ичинде тен толтыра. Бис Андрейдиҥ сурагын эҥ ле jилбилӱ деп темдектеп, Бористиҥ кол салган фотоjуругын ого сыйлаар деп jӧптӧштис. Jарлу кожоҥчыныҥ фотоjуругы кыстарга барбай jатканы эмеш ачымчылу деп кӧрӱнет. Jе бисте база эки самара бар. Олор Бориске шак кыстардаҥ келген.
«Мен кожоҥчы болорго талантту. 9-чы классты божотсом, Слердиҥ ансамбльыгарда туружарга jараар ба? Бойым кожоҥдор чӱмдеп jадырым. Слер каруузын «Алтайдыҥ Чолмоны» ажыра бичибей, мениҥ бойыма ийигер». (Айла, кожоҥчы кыстар jок деп комудап jадырыс).
«Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ јашӧскӱрим бӧлӱгиниҥ ширтемел-кӧрӱзиниҥ јеҥӱчили болуп чыккан кожоҥчыла ӧткӱрген эрмек-куучынды јиит кижиниҥ суракту база бир самаразыла тӱгезип турубыс.
«Jакшылар ба! Бу самараны jаан суракту бичип турум. Кыйышпай, бӱдӱрип ийигер. Меге Слердиҥ кожоҥдорыгардыҥ сӧстӧри керек. Бойым база Улаганнаҥ. «Амадуны» бистиҥ jердеҥ деп сананзаҥ, кандый да сӱӱнчилӱ ле ырысту боло берет. Слердиҥ ӧмӧликтиҥ ады газетте улай ла адалат. Мениҥ сурагыма кыйышпагар деп сурап турум. Сӱрекей керектӱ. Мен база саал сӧӧктӱ. Таайым, мойношпой, бӱдӱригер!»
Бат, мындый кӧрӱ-ширтемел, бат, мындый самаралар, бат, мындый сурактар ла бат, мындый туштажу. Адакыда «Амаду» диско-группаныҥ кожоҥчызы Борис Каятов Белтир jурттаҥ Алтынай Кангинованыҥ, Саратаннаҥ Андрей Кензинниҥ ле Надежда Петпенекованыҥ, Балыктуjул jурттаҥ Таня Ядагаеваныҥ ла Анюта Конзошеваныҥ, Кара-Куjурдаҥ Марианна Санинаныҥ ла Чейнеш Конзошеваныҥ ла кӧп тоолу ӧскӧ дӧ jииттердиҥ берген сурактарына каруулар jандырган деп јарлап салары артып јат. Балыктуjулдаҥ Борис Каятов учун jирме баланыҥ колы салылган самараны база алдыс. Андрей Кензинди дезе jеҥӱле уткуп турубыс. «Амаду» диско-группа jаҥар айда концерт-ойыныла Улаган ичиниҥ jурттарыла jорыктаарга белетенет. Оноҥ Кош-Агаш jаар атанар, тӧмӧнги аймактарга база тӱжер. Айдарда, сӱӱген кожоҥчыларла туштажулар улалар.

Арутай Адаров,
03.12.1991 jыл

Сӱӱген кожоҥчыгарды адагар

Калганчы ӧйдӧ Туулу Алтайда кожоҥчы jииттердиҥ тоозы билдирлӱ кӧптӧди. Быjыл jаскыда ӧткӧн «Кӱмӱш кайырчак» (1991 ј.) фестиваль база jаҥы ат-jолдор ачты. Андый болордо, алтай jииттердиҥ сӱӱген ле jараткан кожоҥчызы кем болотон? «АЧ-ныҥ» jашӧскӱрим бӧлӱги бу jанынаҥ уулдардыҥ ла кыстардыҥ кӱӱн-санаазын угарга туру. Бис кожоҥдорыла jарлу ла танылу jиит улустыҥ ады-jолдорын адап, кемизин де башкалабай, ӧбӧкӧлӧрин алфавит аайынча jарлап турубыс. Аjаруга алылбаган кожоҥчылар база бар болуп айабас. Арткандарыныҥ ады-jолдорын ӱзеери бойоорго адаарга jараар. Је эмди кӧрӱни јарлаар ӧй јетти. Болот Байрышевтиҥ, Борис Кайатовтыҥ, Сергей Санашкинниҥ, Ӧлӧштӧй Тадиновтыҥ, Сарымай Урчимаевтиҥ ортозынаҥ кемди jарадып jадыгар?
Талдап алган кожоҥчыгарга самара ажыра сурактар берерге јараар. Олор канча ла кире кӧп лӧ jилбилӱ болзо, ончо ло кире jакшы болор эди. Редакцияныҥ jиит журналисттери слердиҥ берген сурактарыгар аайынча jеҥӱ алган кожоҥчыла туштажып, эрмек-куучын ӧткӱрип, оны газетке кепке базып чыгарар. Эҥ солун ла эҥ jилбилӱ сурак берген jиитти сыйга оныҥ jарадып турган кожоҥчызыныҥ колы салылган фотоjуругы сакып jат. Ширтемел-кӧрӱге jарым ай ӧй jеткей не?
Слер jӱк ле бир кижиниҥ ады-jолын адап, jӱк ле ого сурактар берер аргалу деп база катап jакып, айдып турубыс. Бичигер. Сурубыс мындый: Горно-Алтайск кала, «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ редакциязы, јашӧскӱрим бӧлӱк. Телефоныс: 2-46-14.

15.10.1991 jыл

Улаганныҥ уулы jеҥген

Кӧрӱ тӱгенди. Кычыраачылар самараларында кӧп лӧ сабада Болот Байрышевтиҥ, Сергей Санашкинниҥ ле Ӧлӧштӧй Тадиновтыҥ ады-jолдорын адагандар. Јииттер газетте алфавит аайынча берилген кожоҥчылардыҥ тоозына Александр Бебинди база коштылар. Оныҥ ады-jолын Балыктуjулдаҥ Таня Ядагаева ла Анюта Конзошева адагандар.
Jе эҥ ле кӧп ӱнди «Амаду» диско-группаныҥ кожоҥчызы Борис Каятов jууп, jеҥӱчил болуп чыкты. Солун ла jилбилӱ сурак берген jиитке сыйга оныҥ jарадып турган кожоҥчызыныҥ колы салылган фотоjурук табыштырылар деп ажындыра jарлаган эдис.
Ол сый-фотоjурук Улаган аймакта Саратан jуртта jаткан Андрей Кензинге аткарылар. Андрей jарадып турган кожоҥчызына солун кандый сурак берген болотон? Андрейдиҥ сурагы удабас jашӧскӱримниҥ сегис бӱктӱ газединде чыгатан бичимелде jарлалар.

20.11.1991 jыл

         Эркелей

Соок кышкыда сени мен jылыйткам,
Ачу ыйлап, адыҥды адагам.
Кӧстиҥ jажы, jаагыма тоштолгон,
Ӱним мениҥ кырларга тоҥдолгон.
Припев:
Эркелей эй-эй, Эркелей,
Эркелей эй-эй, Эркелей.

Кышкы jолло ыраап менеҥ баргаҥ,
Кар ӧткӱре ӱнимди укпагаҥ.
Сени санап, тӱндерде карыккам,
Адыҥ адап, эмди мен арыгам.
Припев:
Эркелей эй-эй,
Эркелей эй-эй.

Тӱш jеримде сӱӱжим ойто келзеҥ,
Ол эҥирде колыҥды сен берзеҥ.
Соок эрдиҥнеҥ эркелеп окшойын,
Кара кӧзиҥе карузып кӧрӧйин.
Припев:
Эркелей эй-эй,
Эркелей эй-эй.

    Энемниҥ колы

«Уулым баатыр болзын» – деп,
Уурак сӱдин эмискен.
«Балам ырысту болзын» — деп,
Бажымды эрке сыймаган.

Энемниҥ колы — 2 кат.
Эркелеген эрке колы.
Энемниҥ колы — 2 кат.
Jӱрӱм берген jылу колы.

Ыраак jолго барганда,
Ышту чадырда артатан.
Бурылып ойто jангамда,
Буурзак сӧслӧ уткыйтан.

Энемниҥ сӧзи — 2 кат.
Энчи болгон эрке сӧзи.
Энемниҥ сӧзи — 2 кат.
Ырыс берген эптӱ сӧзи.

  Кара башту уулчагаш

Кара башту уулчагаш
Тышкары ойноп, борбоҥдойт.
Ургун jааштыҥ алдында
Биjе салып кожоҥдойт.

Jааш jааза керек пе,
Мениҥ бажым сууланар.
Кӱнниҥ чогы тийзе ле,
Кургап ойто ол калар!

Кӧзнӧгинеҥ энези
Сабарыла кезедет.
Кара башту уулчагы
Кожоҥ чӱмдеп, биjелейт.

Jааш jааза керек пе,
Мениҥ бажым сууланар.
Кӱнниҥ чогы тийзе ле,
Кургап ойто ол калар!

Кара башту уулчагаш,
Кожоҥыҥды ундыба.
Jӱрӱм кӱчке келишсе,
Кӧӧркий уулчак кунукпа!

Jааш jааза керек пе,
Сениҥ бажыҥ сууланар.
Кӱнниҥ чогы тийзе ле,
Кургап ойто ол калар.