Алтайдын Чолмоны

Геройлорысты ундыыр учурыс јок

12.11.2021

Ада-Тӧрӧл учун калапту јууныҥ јылдары ыраап ла јат, ыраап ла јат. Тӧрӧлис учун јуулашкан, тынын берген улустыҥ ады-јолдоры ундылып, астап турганы билдирлӱ ле карыкчалду.
Туулу Алтайдаҥ фронтко атанган алтайлардыҥ ортодо мениҥ де ада-энемниҥ ӧбӧкӧлӧриниҥ, ага-карындаштарыныҥ ады-јолдоры кӧп. Э. В. Бабрашевтиҥ, Н. С. Махалинаныҥ ла И. С. Тенгерековтыҥ бу калапту јууда јуулашкан мундустардыҥ ады-јолдорын бедиреп-таап, јараштыра кепке базып чыгарган бичиги ӱргӱлјикке ундылбас кереес болуп артар. Олордыҥ бу јаан ижи учун бис, олордыҥ орочылары, тарап-таркаган бала-барказы айдары јок јаан быйанысты јетиредис.
Бу бичикке јаҥыс адам јанынаҥ јуулашкан ага-карындаштарынаҥ јирме ӱч кижиниҥ ады-јолы кирди. Энемниҥ угы-тӧзинеҥ таркагандары дезе – јирме кижи. Је бого база да ончозы кирбегендери јарт ине.
Мен бӱгӱн адамныҥ кожо чыккан карындажы, меге дезе ака кижи Николай Григорьевич Куранаков керегинде бичиирге турум. Ол 1912 јылда Шабалин аймактыҥ Акјол јуртында чыккан, озодо ол Бийский уезд, Томский губерния деп адалган.
Николай Григорьевич ӱредӱчи, партийный ишчи ле военный кижи болгон. Ол озо баштап Томсктогы госуниверситеттиҥ рабфагында ӱредӱзин јеҥӱлӱ божоткон, оноҥ Ойрот-Турада педагогический техникумды божодоло, ӱредӱчи болуп иштеп баштаган. Ого коштой ол бийик ӱредӱлӱ совпартшколды сӱрекей јакшы темдектерле божодоло, иштеги јолын јаҥы-јаҥы ла баштап турарда, Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу башталган. Оны јуучыл училищеге алгандар. Училищени божоткон кийнинде оны Волховский фронтко аткаргандар. Ого анда снайперлердиҥ группазын башкарарга бӱдӱмјилегендер. Мен бодозом, ого ондый бӱдӱмји тегиндӱ берилбеген, нениҥ учун дезе алтайлар, анчада ла мундустар, аткырыла, чечениле озодоҥ бери аҥыланган. Бу канду јууда дезе Сибирьдиҥ аткырлары (Сибирские стрелки) деген јуучыл бӧлӱк тыҥ аҥыланганын, кӱӱн-кайрал јок тартышканын, ӧштӱлер олордоҥ кут јок коркыгылайтанын бис, јууныҥ балдары, соҥында угуп туратаныс.
Николай Григорьевич, 731-чи стрелковый полктыҥ 205-чи стрелковый дивизиязыныҥ јуучыл командири, фашисттерле кӱӱн-кайрал јок тартыжып, фашист ӧштӱлердиҥ кӧп тоолу чечен, аткыр снайперлерин, офицерлерин, пулемет турган јерлерин јоголто адып, шибееленген штабтарын оодо согорында турушкан.
Нӧкӧр Куранаков Синявиноныҥ јанындагы јуу-согуштарда бойын јалтанбас, турумкай, билгир командир болгон деп кӧргӱскен. Баштапкы табарулар эдер ӧйдӧ ол ротаныҥ мылтык-јепселин билгир тузаланып, ӧштӱниҥ 6 дзотын колго алган. Бу тартыжуда беженге јуук фашистти јоголткондор. Јуу болгон јердеҥ станковый 4 пулеметты, оноҥ до ӧскӧ мылтык-јепселдерди јууп алган. Танктарлу табаруларда Куранаков бойыныҥ ротазыла, бажында эки танкту, ӧштӱниҥ коруланган бӧлӱгин ӱзе соголо, немецтердиҥ ортозына кирип, бистиҥ јуучылдар келерине јетире ӱч кӱнге тартышкан. Коштой турган бӧлӱктиҥ командирлери шыркаладарда, ол командованиени бойына алган. Мында олор ӧштӱниҥ јӱс беженге шыдар солдадын ла офицерин јоголткондор. Таҥынаҥ бойы дезе ол эки «кукушканы» јоголткон ло бир офицерди јыга аткан. Бу тушта јалтанбас јуучыл командир бойыныҥ баштапкы јуучыл кайралын — «Кызыл Чолмон» орденди алган.
Шырканыҥ кийнинде госпитальда эмденип, ол ойто ло бойыныҥ јуучыл бӧлӱгине келген. Кызыл Черӱниҥ бир канча бӧлӱги немецтердиҥ курчузына кире берерде, билгир јуучыл башкараачы, бу курчудаҥ чыгарга болуп, канча айдыҥ-кӱнниҥ туркунына аштап-суузап калган, кийим-тудумы јыртылган, арга-чыдалы астаган јуучылдарын састу јерлерди ӧдӱп, чакпынду сууларды кечип, арка-јыштарды ӧдӱп, бойыныҥ частине экелген. Бу кыйын-шыралу јуучыл керектеҥ айрылар јолдо ӧштӱниҥ черӱзи учураганда, удурлажа адыш-согуш та болгон. Мындый јалтанбас ла кайра баспас командирге фронттыҥ командованиези «Кызыл Мааны» орден табыштырган.
Бир канча ӧйдиҥ бажында Н. Г. Куранаковты экинчи Белорусский фронтко, 414-чи стрелковый полкко, 18-чи стрелковый дивизияга кӧчӱргендер. Ондо јаан јуу-согушта ол шыркалаткан. Бу јуу-согушта оныҥ башкарган батальоны кайра баспас јалтанбазын ла јуучыл бийик кемин кӧргӱскени учун Н. Г. Куранаков Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ II степеньдӱ ордениле кайралдаткан.
Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ от-јалбышту тартыжулары Карельский фронтко кӧчӱп баштаарда, Николай Григорьевичти оноор аткаргандар. Мында фронттыҥ командованиези оны Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ I степеньдӱ ордениле кайралдаган. Оныҥ кийнинде ол Ленинградтагы фронтто болуп, бойыныҥ јалтанбазын ла ойгорын, бийик билгирин кӧргӱскени ле фашист Германияныҥ кӧп тоолу офицерлерин, чечен аткырларын, связь-колбуларын јоголтконы учун ого база ла Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ I степеньдӱ ордени табыштырылган.
Ол майор званиелӱ кижи, взвод-ротанаҥ ала батальонго јетире командовать эдип, «За оборону Ленинграда», «За победу над Германией» (1945 ј.) деп медальдарла кайралдаткан. Јалтанбас јуучылдыҥ јолы Берлинде, јеҥӱ алган ӧйдӧ токтогон.
Николай Куранаков Тӧрӧлин, албатызын корулаган чып ла чын Герой кижи болуп јат. Бийик ат-нерени адаары кандый шылтактаҥ улам келишпегенин бис билбезис. Је биске, оныҥ орочыларына, тӧрӧӧн-туугандарына, республиканыҥ эл-јонына, тынын кысканбай, ӧштӱле тартышкан ондый улусты, уулдарысты, кыстарысты билип јӱрер керек. Јаҥы ӧзӱп јаткан ӱйеге оныҥ ады-јолын адап, айдып-јартап, ӱйедеҥ ӱйеге улалтып апарары бистиҥ каруулу керегис.
Николай Григорьевич Куранаков јууныҥ кийнинде тӧрӧл Алтайына јанып келеле, Кош-Агаш аймакта партияныҥ райкомыныҥ баштапкы качызы болуп иштеген. Оноҥ КПСС-тыҥ обкомыныҥ баштапкы качызына тургузары јанынаҥ сурак тура берерде, бистиҥ алтай ла улустыҥ ортозынаҥ бир кижи «мен оныҥ ады-јолын адаарга да јескинип јадым, Н. Г. Куранаков јайзаҥныҥ болушчызыныҥ (темичиниҥ) уулы, оны мындый бийик јамыга тургузарга јарабас» деген бичикти обкомго бичиген эмтир. Ол ӧйдӧ јайзаҥдар, камдар озогы алтай јаҥныҥ ӧскӧ дӧ башкараачы улузы айдуда, истежӱде болгонын бис билерис ине.
Је ондый једикпес-тутакту кӧрӱм-санаалар эмдиги де башкараачы улуста артып калган ошкош. Нениҥ учун дезе Н. Г. Куранаков радиокомитетти башкарган кижи болуп јат. Радионыҥ иштеп турган эмдиги туразы-комитеди бу кижи башкарар ӧйдӧ тудулганын мен јакшы билерим. Ол тушта мениҥ студент тужым. Николай Куранаков партияныҥ обкомыныҥ экинчи качызы ла облрадиокомитеттиҥ председатели болуп иштеген. Ол СССР-дыҥ Журналисттер биригӱзиниҥ турчызы, «Известия» газеттиҥ штатта эмес корреспонденти, партияныҥ обкомыныҥ ла горкомыныҥ турчызы, облсоветтиҥ депутады болгон. Ол једимдӱ ижи учун «Почетный радист», «Телекӧрӱлтениҥ ле радионыҥ отличниги» деп атла адаткан ады-јолы јарлу кижи.
1938 јылда Н. Г. Куранаков Н. У. Улагашевтиҥ чӧрчӧктӧрин бичип, оны Ыны-Бажы јурттаҥ Ойрот-Турага экелип, кӧп тоолу кеп куучындарын ла чӧрчӧктӧрин бичип, кепке базып чыгарган. Онойдо ок ол «Кайыр јолдор» деп романныҥ соавторы болуп јат. Је нениҥ де учун эмдиги башкармада отурган улус радионыҥ, телекӧрӱлтениҥ, башкаруныҥ юбилейлик ле ӧскӧ дӧ эске алынышту байрамдарында, берилтелеринде бу кижиниҥ адын качан да адагылабай јат. Ондый кижи чек јок, качан да болбогон немедий. Онызын канайда јартаар? База ла кӱйӱниш, ӧч алыш, кара санаа ба? Кезикте ондый да шӱӱлтеге келериҥ. Оныҥ бала-барказы да мында кезик улусла кожо ӱренген, кожо ӧскӧн. Уулыла јеткерлӱ керек болуп калган болзо, адазы балазы учун каруузына тургузылар ба? Онойдорго јарабас, улус. Кандый да кижи агару, нерелӱ керекти эткен болзо, биске оны ундыырга јарабас. Эмди бистиҥ ортобыста бийик ӱредӱлӱ, јайалталу уулдар, кыстар кӧптӧй берди. Айдарда, олор озодо албатыга јӱрӱм берген, шыра-кыйыннаҥ аргадаган ӧбӧкӧлӧрин, баатыр кептӱ уулдарын, адаларын, ага-карындаштарын, јол кӧргӱзип азырап, чыдадып койгон энелерин, эје-сыйындарын эске алып, јылу, мактулу сӧстӧрлӧ алкап, быйан айдып јӱрзин деп кӱӱнзейдим. Бисте эмди кандый ла специалисттер бар. Олордыҥ ортозында профессионал режиссер до чыдап ӧскӧни оморкодулу. Айла, Михаил Кулунаков бистиҥ отогыстыҥ, Куранаковтордыҥ, ол тоодо Николай Григорьевичтиҥ јеени болуп јат. Ондый болордо, бу кижиниҥ, онойдо ок ӧскӧ дӧ ӧбӧкӧлӧристиҥ, бисте ондый ат-нерелӱ улус база да кӧп, јӱрген јӱрӱмине ле эткен керектерине учурлап, теле-радио берилтелер белетеп, киного до согуп койор деп акту кӱӱнистеҥ иженип јадыс.

К. МАКОШЕВА, журналист ветеран
Фотојурукта: Н. Куранаков
Билелик кӧмзӧдӧҥ