Алтайдын Чолмоны

Алтай аҥчы браконьер бе?

17.11.2021

Ӱлӱрген айдыҥ учкары Москваныҥ блогери ле аҥчызы Татьяна Баулина Инстаграмда Кош-Агаш аймактыҥ тайгаларында текеге аҥдаганын бичигени ле кӧргӱскени Алтайыста јаан тал-табыш кӧдӱрди.

Мындый болоры јолду. Бисте, алтайларда, аҥдаары байлу иш, чӱм-чамду керек эмей. Бу учуралда, баштапкызында, ӱй кижи, экинчизинде, тууразынаҥ келген кижи, ӱчинчизинде, «мен – аҥчы», «мен – тыҥ аҥчы» деп мактанганы кӧрӱнет. Кош-Агаштыҥ улузы видеоноҥ аҥдаш Белтирдиҥ Теке-Туру тайгазында ӧткӧнин таныгандар, окылу шиҥжӱ ӧткӱрген улус госпожа Баулинаныҥ јолчыларыныҥ тоозында эки аймактыҥ егерьлери болгондорын јартагылады. Текшилей алза, албатыныҥ арбанышту санаа-кӱӱни ајару јок артпады. Темдектезе, Сайлукемдеги парктыҥ директоры Денис Маликов ло Јерлик ар-бӱткенниҥ телекейлик фондыныҥ (WWF) Алтай-Сойоҥдогы координаторы Александр Карнаухов «республикада текеге аҥдаарын токтодор керек» деп угустылар. Алтай Республиканыҥ депутаттары ла башкарузы теке-јуҥмага аҥдаарын токтодоры эмезе теке-јуҥманы Россия Федерацияныҥ Кызыл бичигине кийдирери керегинде суракта элдеҥ ле озо јербойындагы эл-јонныҥ санаа-кӱӱни, кӧрӱм-турумы ајаруга алынар учурлузын темдектедилер. Оныҥ учун бу сурак аайынча Кош-Агаш, Улаган, Кӧксуу-Оозы ла Оҥдой аймактардыҥ албатызы ортодо јаҥар айга јетире опростор ӧткӱрерин јараттылар. Оныҥ турулталары кандый болоры эмди тургуза јарты јок. Је кӧп саба улус элезин кӱӱндерине алдыртып, теке-јуҥмага аҥдаарын 3-5 јылга токтодоры керегинде шӱӱлтени јӧмӧӧрдӧҥ айабас…
Теке-јуҥмага ла ӧскӧ дӧ аҥдарга аҥдаарын токтодоры керегинде сурак бӱгӱнги кӱнниҥ эҥ курч сурактарыныҥ бирӱзи деп јартын айдар керек. Бир јанынаҥ, аҥдаш алтай кижиниҥ јадын-јӱрӱминиҥ тӧзӧлгӧзи болот, экинчи јанынаҥ, калганчы ӧйлӧрдӧ Алтайыста браконьерство ӧзӱм алынганы кемге де јажыт эмес. Бот, бу эки оҥдомолды эмди канайда тапташтырар?.. Бир јанынаҥ, Алтайын, ар-бӱткенин, аҥы-кужын баалаган, байлаган, аҥдаары аайынча јаҥын, эригин, ээжизин бӱдӱрген чындык аҥчыларды кыстабас, кыйнабас керек, экинчи јанынаҥ, браконьерство ӧзӱм алынбазын, Алтайыстыҥ аҥы-кужы коруда болзын. Шак мындый ууламјыла иштеерге, элдеҥ ле озо, браконьерствоныҥ тӧзӧлгӧзин, кемин ле кемдер браконьерлер болгонын билер керек. Алтайда бӱгӱн кемдер браконьерлер болуп турганы керегинде санаа-шӱӱлтелер башка-башка. Темдектезе, Сайлукемдеги парктыҥ директоры Д. Маликов ло WWF-тыҥ турчызы А. Карнаухов Алтайда эҥ каршулу браконьерлер јуртјаткандар, анчада ла тайга-ташта малын кабырган малчылар деп угускылайт. Ол ок ӧйдӧ ол ло Кош-Агаш аймакка барып, бу суракты кӧдӱрзеҥ, ондогы койчы-малчылар эҥ каршулу браконьерлер Москванаҥ ла Горно-Алтайсктаҥ келген байлар ла јамылулар деп айдыжар. Койчы-малчыларды коркышту браконьерлер деп бурулаарга, Маликовты ла Карнауховты ижи-тожы ийде салып турганы иле. Корыган јерлериниҥ кеми канча ла кире јаан болзо, јылдык бюджет ончо ло кире калыҥ болоры јарт. WWF-тыҥ турчызы бу ла Баулинала колбой кӧдӱрилген тал-табышты тузаланган баштанузында Сайлукемдеги паркка Сайлукемниҥ сындарын ла Шабланыҥ заказнигин, Алтайдагы заповедникке Чихачевтыҥ сындарын кийдирери керегинде ачык-јарык угузат. Бу баштануда јакшы айдылган шӱӱлте аҥ-кушты корыыр, тузаланар ла кӧптӧдӧр республикан комитеттиҥ ле федерал ла республикан ар-бӱткени аҥылу корулалып турган јерлердиҥ егерьлериниҥ тоозын кӧптӧдӧри ле бюджединиҥ кемин бийиктедери болуп јат. Бу шӱӱлтени республиканыҥ башчызы ла депутаттары ајаруга алгандары база јакшы. Егерьлердиҥ тоозы канча ла кире кӧп болзо, браконьерлердиҥ тоозы ончо ло кире ас болоры јарт.
Теке-јуҥманыҥ тоозы астап турган шылтактардыҥ бирӱзи республикада бу аҥды аҥдаарына коркышту кӧп лицензиялар берилет деген шӱӱлте чынга база келишпей јат. Аҥ-кушты корыыр, тузаланар ла кӧптӧдӧр республикан комитеттиҥ председатели Андрий Куданов башкаруда да, Эл Курултайда да болгон јуундарда теке-јуҥманыҥ тоозы 2015 јылда 8 462 тын, 2021 јылда 3 761 тын болгоны керегинде јетирӱзинде бу тындулар эҥ кӧп 2016-2017 јылдарда астаганын јарт айтты не. Оныҥ јетиргениле, ол тушта теке-јуҥма 7 916 тыннаҥ 4 978 тынга јетире астаган. Кычыраачылардыҥ санааларына коркышту јаан кар јааган ла ӧткӱре тыҥ сооктор тӱшкен Мечин (2016) јыл кирип келген болбой. Јаҥыс ла аҥ-куш эмес, мал-аш та ол тушта коркышту кырылды ине. Алтай Республикада 2021 јылдыҥ куран айынаҥ ала јаҥар айына јетире теке-јуҥма адарына 133 лицензия берилген. Темдек эдип, аҥды ла айуны алзабыс, 2021 јылда 244 айу ла 438 сыгын адары јарадылган. Адарга јарадылган 133 теке-јуҥма республика ичинде канайда ӱлелгенине ајарзабыс, олордыҥ тал-ортозына јуугы Кӧксуу-Оозы аймактагы «Сапсан» ООО-го ло «Ӱч-Сӱмер» АО-го, Кош-Агаш аймактагы «Юнгур-Тур» ООО-го берилет, тал-ортозы Кош-Агаш, Улаган ла Оҥдой аймактардыҥ «общедоступные охотничьи угодья» деп темдектелген јерлерде аҥдаарына берилет. Эҥ кӧп 56 лицензия Кош-Агаш аймакка берилген. Ол ло Инстаграмда Алтайда «трофей» текеге аҥдаганын бичиген ле кӧргӱскен Москваныҥ блогери ле аҥчызы Т. Баулинага шак бу 56 лицензияныҥ бирӱзи келишкен туру. Бу лицензияларды алары јеҥил керек эмес. Аҥ-кушты корыыр, тузаланар ла кӧптӧдӧр республикан комитет быјыл баштапкы ла катап лицензияларды Госуслугалар ажыра ӱлеген. Мында озологоны от алар деген ээжи иштеген туру. Алдындагы чылап, комитеттиҥ эжигинде таҥ јарыгалакта очередьке турары токтогон.
Кош-Агаштыҥ аҥчылары текеге лицензия алала, ол лицензиязыла тууразынаҥ улус экелип аҥдадат деген шӱӱлте чынга келишпей јат. Је ол ок ӧйдӧ ол чек ле орды јок шӱӱлте эмес. Андый «аҥчылардыҥ» тоозы тыҥ ла болзо, бӱдӱн аймакта эки-јаҥыс кижи, олорды да јаҥыс ла јербойыныҥ улузы эмес, аҥ-кушты корыыр комитетте де, аҥылу корулу јерлерде де билер. Чынын айтса, Алтайыста эҥ каршулу браконьерлер олор эмес. Мениҥ санаамла, Алтайыста эҥ каршулу браконьлер — коммерциялык аҥдаш ӧткӱрип турган «Сапсан», «Ӱч-Сӱмер», «Юнгур-Тур» деп адалган ӧмӧликтер. Кош-Агаштыҥ койчы-малчылары Алтайда эҥ каршулу браконьерлер Москваныҥ ла Горно-Алтайсктыҥ байлары ла јамылулары деп тегин айдышпай јат ине. 2009 јылдыҥ чаган айыныҥ 9-чы кӱнинде аймактыҥ јеринде Москванаҥ келген vip-браконьерлер кейдеҥ аркар-кочкор аткылап јадала, вертоледы аҥтарылып, 7 кижи божогондорын улус ундыбаган эмей. Ол аҥдашты тӧзӧгӧн лӧ ӧткӱрген кижи ол туштагы республикан башкаруныҥ председателиниҥ ордынчызы болгон Анатолий Банных ол учуралда тирӱ артып калган. Ӧрӧлӧй тоологон «Сапсанды», «Ӱч-Сӱмерди» ле «Юнгур-Турды» база бу кижи тӧзӧгӧн. Чамал аймактыҥ Чопош јуртындагы «Алтай-Авиа» компания база оныҥ. Алтайда «трофейный» дейтен аҥдашты (кочкор, теке, айу, сыгын, куран) ол јаҥыс ла акчага болуп эмес, экономикалык ла политикалык ууламјылу сурактарын эптеерге тӧзӧгӧни јарт. Текши тооло А. Банных вертолеттоҥ тӧрт катап авария эткен: 2004 јылда јарлу телеведущий Дмитрий Дибровло, 2007 јылда Барнаулдыҥ мэри Владимир Колгановло, 2009 јылда 11 кижинеҥ 7 кижи божогон, 2017 јылдыҥ кочкор айыныҥ 12-чи кӱнинде А. Банныхла кожо 4 кижи Алтын-Кӧлгӧ чӧҥӱп калгандар. Ол божоордо, оныҥ Алтайда «трофей» аҥдаш ӧткӱрер ижин аҥ-кушты корыыр, тузаланар ла кӧптӧдӧр республикан комитеттиҥ председателиниҥ ордынчызы Юрий Михайлов апарган. Ол 2020 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 16-чы кӱнинде база ла Кош-Агаш аймактыҥ тайгазында кӧчкӧгӧ алдыртып божогон.
Бу эки кижиниҥ салымын сананза, кижиниҥ бажына элдеҥ ле озо алтай јаҥда аҥдаганда учурап турган кинчек (килинчек) керегинде айдылганы санаага кирер. Алтай јаҥла, алтай кижи кинчек этпес учурлу. Алтай јаҥда эҥ јаан кинчектердиҥ тоозына энезин ле балазын ӧлтӱргени кирет, јаҥыс ла кижиниҥ эмес, аҥныҥ да, малдыҥ да. Кӧп аҥ ӧлтӱргени база коркышту јаан кинчек. Андый кижини «кинчеги ажынып калган кижи» деп айдар. Алтай јаҥла, кижиниҥ кинчеги ажынза, кижи божоор. Алтайдыҥ ээзиниҥ, Алтай-Кудайдыҥ кезедӱзиле «балы бадар» (бажы базылар, угы ӱзӱлер). Мындый коркышту кезедӱ бӱгӱн алтай улусты браконьерстводоҥ аргадап турганын айтпазабыс та јарт.
Ар-бӱткенди, аҥ-кушты корыыр сурактыҥ эҥ ле эҥ коркыштузын, коркымчылузын бу јуукта Росар-бӱткеншиҥжӱниҥ јааныныҥ ордынчызы Светлана Радионова Китай јаар тооргы, кузук, мешкелер апарар чаазындарга кол саларга кандый кӱч болгонын јартап, «јаан кытай карындаштарыс јер ӱстиндеги байлыктарысты кей соордырганы чылап апарат» деп темдектеген эди…

С. Танытпасов