Алтайдын Чолмоны

Јаҥы кийдирген некелте

17.11.2021

QR-кодтор калганчы јылдарда кайда ла туштап јат. Темдектезе, сайттарда, визитка-чаазындарда, электроот, суу, јылу учун тӧлӧйтӧн квитанция-чаазындарда. Јаан компаниялар јетирӱлерди кӧмзӧдӧ тударга эмезе кандый бир јетирӱлерди тӱрген таркадарында мындый кодторды јаантайын тузаланадылар. Смартфон телефонду улуска мындый эп-арга сӱрекей эптӱ.

QR-code (Quick Response) дегени тӱрген карууныҥ коды деп кӧчӱрилет. Јуруктаҥ кӧрзӧ, тӧрт толукту, каралу-акту јурук.
QR-кодтыҥ системазы ороонныҥ бастыра тергеелеринде иштеер. Кӧп улус јуулатан јерлерде, анчада ла театрларда, музейлерде, спортзалдарда ла каланыҥ ичиле јӱрӱп турган автобустарда јорыктап турган улус ортодо айалганы илезинде тударга керектӱ арга болуп јат. Оныҥ да учун иштеп турган улуска вакцинаны тургузары јанынаҥ јакшы айалгалар тӧзӧлӧр учурлу. Кажы ла ишмекчи ӧмӧлик бойыныҥ башкараачызыла јӧптӧжӱ тургузып, вакцинация ӧткӧн улуска ӱзеери амыраар кӱндер берерин чокымдайдылар.
Јаҥыдаҥ кийдирилген некелтелер јӱрӱмде канайда иштеп турганын билерге каланыҥ бир канча учреждениелеринде болуп, улустыҥ кӱӱн-санааларыла таныжарга келишти. Эҥ ле озо Эл музейге бардыс. Кӱчӱрген айдыҥ баштапкы кӱндеринде, амыраар кӱндер болордо, тууразынаҥ јол-јорыкла келген кӧрӧӧчилердиҥ кӧп лӧ сабазы музейге кирип болбогоны керегинде јетирӱ Интернет ажыра јарлалган эди. Оныҥ шылтагы — улуста QR-кодтор јок болгоны. Андый ок учурал республикан библиотекада база болгон. Эл музейдиҥ јондык колбулар аайынча ишчизи Л. А. Мадышеваныҥ айтканыла, бӱгӱнги кӱнде 17 јаштаҥ ӧрӧ улус бойын керелеген документле кожо QR-код кӧргӱзедилер. Мындый јаҥырту кӱчӱрген айдыҥ 1-кы кӱнинеҥ ала иштеп баштаган. QR-кодтыҥ электрон до, чаазын да бӱдӱмдери јараар. 17 јашка јетпеген балдарга бу ээжилер таркадылбай јат. Је бойыныҥ јажын керелеген документ-чаазын кандый бир учуралда керек болот. Маска ла перчатка кийери улалганча. Кӧрӧӧчилер музейге кирерге билеттерди ажындыра садып алып, музейге кирер ӧйдӧ олордо QR-код јок болзо, музей билеттиҥ баазын кайра јандырып берер аргалу.
Эл музейге мениҥ јӱрген кӱнде анда тоолу ла кӧрӧӧчи болды. Ыраак Казахстан јеринеҥ келген адалу-уулду улуста QR-код јок то болзо, је паспорт-документтеринде вакцинаны алган деп бичилгени болды. Айдарда, прививкалу улуска бу мындый айалга бир де буудак этпей јат. «Мен Казахстанда ӱредӱчи болуп иштеп јадым, оныҥ учун вакцинаны алгам. Школго кирер алдында бис база прививка алганысты керелейдис. Мында бир де чочыыр неме јок. Мен ӱренижип те калдым» — деп, айылчы кижи куучындады.
Музейдиҥ ишчилериниҥ айтканыла, кӱс-кыш ӧйинде кӧрӧӧчилер ас болот, планшет ажыра QR-код кӧрӧри кӱч эмес. Је јас-јай ӧйлӧрдӧ музейге кӧрӧӧчилер группаларла келип баштаза, бир группада 15-20 кижи болот, јаҥыс кижиге кодторды кӧрӧргӧ бир эмеш кӱчке келижер.
Керектиҥ аайын оноҥ ары билерге М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотекага бардым. Библиотекага кирерге база QR-код керек болуптыр. Телефондо соктырылган сертификатты планшетле ачып ийгенде, анда кижи керегинде бастыра јетирӱ Госуслуги сайттаҥ кӧрӱнет. Ајару эткедийи, сертификат кандый ӧйгӧ јетире берилгени болуптыр. Кычыраачы кижи маскалу болорын база ундыбас керек. Бу мындый некелте кандый салтарын экелгенин эл библиотеканыҥ јааныныҥ ордынчызы М. М. Алушкина мынайда куучындайт.
— Бу јаҥы кирген некелтеле бис кӱчӱрген айдыҥ 1-кы кӱнинеҥ ала иштейдис. Кӧп кычыраачылар эжикте илилген ајаруны кӧрӱп, QR-код јок болзо, кирбей јат. Бистиҥ библиотекада јаантайынгы кычыраачыларыс база бар. Темдектезе, бир јаан јашту ӧрӧкӧн јаантайын библиотекага келип, газет-журналдар кычырарын сӱӱйт. «Јӱзӱн-башка бичиктердиҥ ортозында јилбилӱ телекейле јорыктайдым» деп каткырар кижи. Јӱрӱмниҥ бир-канча уур-кӱч айалгаларыла колбой бу ӧрӧкӧн вакцинация ӧтпӧгӧн, прививка тургузарга прописка-чаазын да јок. «Бичиктер кычырбай, эмди канай јӱрерим?» — деп, ӧрӧкӧн санааркайт. Нениҥ учун дезе мындый QR-код јогынаҥ библиотекага кирерге јарабас.
База бир јаантайынгы кычыраачыбыс бар, амыралтада да болзо, ыраагынаҥ Интернет ажыра иштеп турган ӱй кижи. Вакцинация јанынаҥ бойыныҥ кӧрӱм-шӱӱлтези бар. Је база ла QR-код јогынаҥ библиотекага келип, Интернетле иштенер аргазы јоголгон.
Јӱрӱмге кийдирилген бу јаҥыртуныҥ база бир јаны — бис бойыстыҥ кычыраачыларысты јылыйтып турганыс. Оныҥ уч-турултазында план да бӱдӱрер арга јок. Кӧп тоолу темдектеп алган керек-јарактарысты эмди база сананып, шӱӱп кӧрӧр керек. Бу айалгада кандый эп-аргалар тузаланып иштегедий эп-сӱмелер барын кӧрӧр керек.
Эмди башка-башка иштерде иштеп турган улустыҥ кӧрӱм-шӱӱлтелерин угуп ийели:
Мӧҥӱнсай Олчонова, садучы, Улаган јурттаҥ:
— QR-код керегинде айдар болзо, мен оноҥ бир эмеш чочып турум. Неге керектӱ кийдирилип турган јаҥырту – оҥдобой до турум. Биске, садучы улуска, эл-јон садыжып келбезе, кичӱ аргачылык туруп калар. Калашка акчаны бис канайып иштеерис? Тургуза ӧйдӧ улус маскаларлу келип садышкылайт. Маска кийетени јӱрӱмге кирип калган, маска јок улус бир эмеш аҥыланып турар эмтир.
Елена Мамашева, библиотекарь, Майма аймакта Урлу-Аспак јурттаҥ:
— Мениҥ шӱӱлтемле болзо, кажы ла кижи јайым јӱрер керек. Маска, перчатка ла бар болзын. QR-код не керек. Эмди андый код јок улус кайда да кирип болбос по? Бис Урлу-Аспактаҥ Маймага, Горно-Алтайскка јӱредис. Кажы ла кижиниҥ сурактары башка-башка, је QR-код јок болзо, јурт јерлердеҥ барган улус кайда да кирип болбос по? Тегин ле калас јорыкташ, калакташ болор. Мен бойым прививканы алгам, је андый кодты кайдаҥ аларын билбегем. Карын, Слердеҥ угуп алдым.
Суркура, аргачы, Горно-Алтайсктаҥ:
— Мен QR-кодторго удура. Коронавирус оору керегинде кӧп шӱӱлтелер бар, је албан-кӱчле улусты мындый кодтор ажыра кыстаары јастыра кылык деп бодойдым. Эмди музей, театр барар арга јок. Эртен садулу јерлерге кирер арга јок боло берзе, улус кайда барар? Бир уй-малды чип-темдекле темдектеп турганы санааҥа кирер. Је бастыра јанынаҥ туйуктап койзо, улус кайда барар, вакцинаны тургузар ла…
Дмитрий Киселев, тазыктыраачы-ӱредӱчи, Горно-Алтайсктаҥ:
— Бу кодтор улустыҥ ижине, јӱрӱмине јаан качалаҥын јетирет. Бу бис эмди канайдатаныс? Эмди, чек болбосто, кодтор јогынаҥ кайдӧӧн дӧ барып болбозыҥ деп, јолдорысты туйуктап јадылар. Студенттердиҥ вакциналар тургустырар кӱӱндери јок. Эмди маргаандарды ӧткӱрерге тутактар башталар. Вакцинаны аларын-албазын кажы ла кижи бойы билер камаанду эмес пе?
Наталья Шодоева, музейдиҥ башкараачызы, Кан-Оозынаҥ:
— Улусла иштеп турганымнаҥ улам вакцинаны туку качан алып койгом. Оноҥ, бистиҥ биледе јаан јашту улус бар. Оныҥ учун вакцинаны тургустырганы кандый да ижемји ле бӱдӱмји берет. Бир јанынаҥ алар болзо, кожо иштеген ӱӱрем ол уколды алала, сӱрекей кӱч оорыган. Кажы ла кижиниҥ, су-кадыгыныҥ айалгазы башка деп база оҥдоор керек.

Х. Тадина белетеген