Алтайдын Чолмоны

«Сӱмер энебистий, бис койнына кармактанган јаш балдарындый…»

17.11.2021

Бистиҥ бӱгӱнги айылчыбыс Виктор (Бектир) Николаевич Келюев. Бу кижи керегинде кӧп улус уккан да, билер де болор. Нениҥ учун дезе, оныҥ јилбӱлери, эткен керектери сӱреен кӧп кижи, онойдо ок оныҥ најы-нӧкӧрлӧри база кӧп. Олордыҥ ортозында кандый иштӱ, кандый јилбӱлерлӱ, кандый јайалталу улус јок деер. Бу јуукта Виктор Николаевич бичик чыгарып јат деп солун угуларда, оныла колбу тудуп, эрмек-куучынга кычырдым.

– Виктор Николаевич, алтай улус јаҥжыкканыла, ада-энезин, чыккан-ӧскӧн јерин, сӧӧгин сурап таныжатан эди…
– Энем јарлу алтай ӱлгерчи Јыламаш Келюева, адам Николай Токов деп кижи. Сӧӧгим тӧӧлӧс. Чыккан-ӧскӧн јерим Кырлык јурт. Орто ӱредӱни калада национальный школдо алгам. Оноҥ мында ок пединституттыҥ физико-математический факультединде ӱренгем. Институттыҥ кийнинде тӧрӧл јеримде школдо иштегем. Јӱрӱмниҥ кату јолын ӧдӱп, кандый ла иштерде иштегеним меге јаан ченемел, ӱредӱ берген.
Бӱгӱнги кӱнде мен амыралтада. Кан-Оозы јуртта бойымныҥ сӱӱген фотојурукла иштейдим. Јаштаҥ ала јилбӱм аайынча тууларды керийдим, јараш ар-бӱткенди согодым.
– Слердиҥ соцсетьтерде фото-јуруктарардыҥ јаражынаҥ кижиниҥ кӧзи кылбыгар. Ондый фотојуруктар согорго, Алтайыстыҥ тайга-тажыла, кайа-тууларыла кӧп лӧ базар керек. Јакшы фотојурукчы болорго, базыткыр спортчы болор керек эмес пе?
– Мени фото согорына, фотобачокло иштеерине Кырлыкта физиканыҥ ӱредӱчизи болгон Виктор Васильевич Кулаков ӱреткен. Пединститутта альпинизмле јилбиркеп тазыктырынганым фотојурукла јилбӱме јаан камаанду, болушту болды. Бу эки јаан јилбӱлерим јӱрӱмимде коштой барып јат. Пединститутта студенттерди альпинизмле, кайаларга чыгарыла тазыктырган кижи Владимир Алексеевич Завчук болор. Бу кижи мени чанала јӱрерине база ӱреткен. Оныҥ шылтузында мен соҥында тайга-ташла кышкыда чанала јакшы јӱрӱп, аҥдап-куштагам. Студент ӧйимде мен онойдо ок самболо, боксло тазыктырынгам. Боксло бисти Владимир Санатович Туянин ӱреткен. Билгирлер берген, тазыктырган ончо ӱредӱчилериме јаан быйанду јӱредим.
– Слерди бир ӧйдӧ шахматчылардыҥ ортодо кӧрӧргӧ келишкен эди. Шахмат Слердиҥ кӧп тоолу јилбӱгердиҥ бирӱзи, оныла ойноорына Слерди кем ӱретти?
– Шахмат меени иштедетен база бир јакшы арга болуп јат. Кырлыкта ӱренеримде шахматка мени јаштаҥ ала нӧкӧрим Артур Казакпаев ӱреткен. Оноҥ Кан-Оозына кӧчӱп келеле, јарлу поэт Шатра Пепишевич Шатиновло айылдаштар болуп калганыс. Бу кижи мени шахматла логически сананып ойноорына ӱреткен. Онойдо ок мен оныҥ шӱӱлтезин угарга, ого ӱлгерлеримди кӧргӱзип туратам. Ол меге мында база болушкан кижи. Бис айылдарыс коштой болордо, билебисле најылажып туратаныс. Уйларыс јаҥыс кобыда јӱрген, јаҥыс колонкадаҥ суу ичкенис, јаҥыс кейле тынганыс деердеҥ башка (каткырат). Эш-нӧкӧри Нина Сергеевна иштиҥ ветераны, эмчиликте иштегенче.
– Виктор Николаевич, ӧрӧ «аҥдап-куштап алатам» деп айдарыгарда, Слерди тайга-ташка јаҥыс ла фотојурукчыныҥ јилбӱзи эмес, је аҥдаш база тарткан турбай?..
– Аҥдаарыныҥ јолына мени студент балдарымды ӱредип алар деген санаа экелген деерге јараар. Ол тушта эш-нӧкӧримниҥ ле мениҥ колыста ӱч бала болгон. «Јымжак алтын» тайга-ташта јӱрген. Алтайым меге алуларыныҥ јолдорын кӧргӱскени јаан алкыш-быйанду керек деп бодойдым. Эки-ӱч катап кардыҥ кӧчкӧзинеҥ де кыйып јӱргеним ары јанынаҥ ырызым ошкош.
Је тайга-тууга чыгып, аҥ-кушка аҥдаары канымда да бар болор. Таайларым манјы-тодоштор – аҥчы улус. Карган энемниҥ куучындаганыла, карган таайым Кӧлӱй деп кижи бир катап кӱскиде аҥдап барала, тӱженгениле арчынныҥ белен илмек ошкош будагын экелген. «Учурлу тӱш кӧрдим, эзенде келзем, тӧртӧн байтал алар болдым» – деген. Бир јылдаҥ таайым тайгага чыгала, тӧртӧн киш экелген эмтир.
– Слер, ич-кӧрӱмигерле су-алтай кижи, тайга-ташка чыкканда, ончо чӱм-јаҥдарды јаҥдап, байланып јӱрӱп турганаар соккон фотојуруктарардаҥ, бичиген ӱлгерлерердеҥ сезилип јат. Альпинист болуп, канча тууларга да чыкканаар (бактырганаар деп айтпайын, ол сӧс алтай кижиге чек јарабай јат), аҥчы болуп, канча тайга-ташта да јӱргенигер. Эҥ ле тыҥ санаада артканы, јӱректи бактырганы (мында бу сӧс келижип јат) бар эмеш пе?
– Чын ајардыгар. Јарлу шерп Норгей Тенсингтиҥ айтканыла болзо, бис тууларга јаш бала энезиниҥ койнына кармактанып чыккандый јӱредис. Ол кырларды энезиндий, бойын эҥмектеп јӱрген јаш баладый сескен. Памирдиҥ, Тянь-Шаньныҥ ла Кавказтыҥ кырлары, олордыҥ кажызында ла бойыныҥ кеен-јаражы. Је эҥ ле јараш ла байлык туулар ол Алтайыстыҥ сӱмерлери. Олордо мен јӱрегимди артыргам, санаам олордо токунаган. Ӧткӧн јолдордыҥ кажызын эҥ артык деп айдайын? Кажызын ла быйанду эске алынадым. Кажызында ла јуук нӧкӧрлӧрим, кемдер де альпинисттер, кемдер де аҥчылар, кожо болгон. Олордыҥ кемизи де эмди јок, кемизи де, кудайга баш, эзен-амыр јӱрӱ. Виктор Иртамаев, Данил Мамыев, Александр Матин, Валерий Шумилов, Вячеслав Герасимов, Геннадий Мендешев, Валерий Шоҥкоров, Алексей Чиндашев, Эдуард Киндиков, Алексей Иванов, Алексей Воронин ле оноҥ до ӧскӧлӧри, бӱдӱн Россияныҥ ичинде најылар.
Балдарымла кожо канча чыгыш эткенис. Уулымла аҥдап та јӱргенис. Онойдо ок ӱренчиктерле де тайга-ташка чыгып, ар-бӱткенистиҥ јаражын кӧргӧнис. Алтай кижини Алтайыла базып, јаламаларын буулап, алкыш-быйан сурап, аржан-кутук суулардаҥ амзап, ар-бӱткенди баалап, байлап јӱрерине ӱредер, таскадар керек деп бодойдым. Алтайыныҥ сындарын сындап, кырларын кырлап јӱрген кижиниҥ санаа-кӱӱни де бийик, омок јӱрер.
– Альпинисттер чыккан тууларына јарлу улустыҥ аттарын, тегин де аттар таап адап турган дезеер? Слердиҥ билеригерле кандый тууларга аттар адалган?
– Туулу Алтайдыҥ альпинист уулдары 1995 јылда Чорос-Гуркинниҥ 125 јылдыгына учурлай, Кадын Бажыныҥ мӧҥкӱлериниҥ бирӱзине оныҥ адын адап койгон. Олорды баштап јӱрген кижи Владимир Алексеевич Завчук. 1996 јылда Кујурлуныҥ кӧлиниҥ одожында сӱмер Пик Содружества деп адалган. Ол јорукты баштаган кижи Эудард Васильевич Киндиков. Александр Матинниҥ туузы бистиҥ Кан-Оозы аймакта тайгада Јайлу Бажында. Ол јорукка Александр Викторовичтиҥ тӧрӧӧндӧри, ӱренчиктери ле нӧкӧрлӧри турушкан. Бу јууктарда 2013 јылдаҥ ла ала, онойдо ок 2018-2020 јылдарда Кош-Агаштыҥ Чихачевтыҥ мӧҥкӱлеринде бир сӱмер Самбо деп адалды.
– Виктор Николаевич, эзенде «Алтайдыҥ Чолмоны» эл газедистиҥ 100 јылдыгы темдектелер. Оныла колбой, калыктыҥ газединиҥ адыла Алтайыстыҥ кандый бир ады јок туузын адаар шӱӱлте эдилген. Слерде, Алтайыстыҥ кӧп тууларын, кырларын сындап јӱрген кижиде, бу јанынаҥ кандый бир шӱӱлте бар ба?
– Јакшы амаду. Альпинист уулдарга јакылта берзе, олор јорукка барып ла келгилеер. Адалбаган сӱмерлер Алтайыста бар ла. Ол Кујурлуныҥ јанында эптӱ сӱмер бар, Чихачевтыҥ мӧҥкӱлеринде толтыра. Шӱӱп кӧрӧр керек. Экспедицияны кем јеткилдеер, акча-манатла сурак кандый болор. «Чолмончылар» бойлоры да јорукка чыгар аргалу деп сананадым. Базыткыр, чыдалду улус ортогордо бар ла болбой. Јорукка барзагар, мени кожо ээчидип алыгар. Бир тузам једер, јол до кӧргӱзип берер эдим.
– Јакшы шӱӱлте айттыгар. Белетенип алала, газеттиҥ адыла сӱмерди адаар керек… Слер эмди амыралтада да болзоор, байла, кырларга, тайга-ташка барып ла турган болбойоор? База не керегинде айдар кӱӱнигер бар, кычыраачыларыска?
– Эйе, јорукташ болуп ла турат. Чындап, саҥ башка атту, скайраннинг деп альпинизмниҥ база бир айрызы бӱдӱмде турушканыс. Ак-Туруда ӧткӧн Россияныҥ чемпионадында. Алтайдаҥ тӧрт кижи – Данил Таханов, Бауржан Хакиев ле Максим Черепанов. Скайраннинг – ол кырларла јӱгӱретен бӱдӱм. Баштапкы катап туружала, онынчы јерде болгон эдис. Данил Таханов Курайдыҥ уулы, соҥында Россияныҥ ӱчинчи призеры болуп чыккан эди.
– Мен Слерди йогала јилбиркеп турган деп уккам, ол керегинде нени айдарыгар?
– Бу јолго мени оору-јобол экелген. Ооруга медицина болужып болбой турганда, канайдар. Эп-арганы бедиреерге келишкен. Јарлу улустыҥ канча бичиктерин кычыргам. 28 кӱнге торолойло, јазылдым. Је тургуза ла 28 кӱнге торолошко отурарга јарабас. Бир канча кӱннеҥ баштайла, эмештеҥ 7, 14 кӱнге отурар керек. Тӧртӧн кӱнге торолошко мен тидинбегем. Нениҥ учун дезе, тӧртӧн кӱнге ӱредӱчи јогынаҥ отурарга јарабас. 28 кӱнге јӱк ле суу ичип јӱргем. 26-чы кӱнде меге очокты айландыра отурган јараш, солун кийимдӱ улус кӧрӱнген. Ада-ӧбӧкӧлӧрим деп бодойдым. Олордыҥ јӱк буттары кӧрӱнген, куучыны угулган, је не керегинде куучын болгон оҥдобогом. 27-чи кӱнде олордыҥ кӧкси тужы кӧрӱнген, эр улустыҥ сагалдары, ӱй улустыҥ куйка-јыламаштарлу тулуҥдары, је чырайларын ачпаган. Меге олорло кожо отурарга јылу, јакшы болгон, олордыҥ јараш кийимин кийер кӱӱним келген. 28-чи кӱнде мен торолошты токтодор деп шӱӱгем, кижиниҥ сӱнези эт-канынаҥ айрылып, јӱре берер чочыду барын сескем. Је оныҥ кийнинде мениҥ эди-каным јаҥырып, оорум ырааган. А торолоштыҥ ары јанында не бар, карап кӧрӧр болзо, анда йога эмтир. Бу јол амыр јол, оныҥ ээжилери кӧп, олордыҥ бирӱзи – тирӱ неге де јаман этпези. Оныҥ учун аҥдап фотоаппаратту јӱредим. Аҥ-куштыҥ тынын кыйбайдым. Мылтыктарымды ончозын бойымнаҥ ыраадып салдым. Пӧтӱктиҥ мойнын да кезе чаппайдым, ондый ишти эш-нӧкӧрим бӱдӱрет.
Бӱгӱнги кӱнде телекейде калдыктар религияларга бӧлӱнип, оҥдошпостыҥ јолыла баргылайт. А йогада Христос, Будда, Магомед ле оноҥ до ӧскӧлӧри мениҥ најыларым. Иштенип турган кыбымда олор ончозы јергележип эптӱ, нак отургылайт.
Калганчы ӧйдӧ бичик бичидим. Удабас ла мениҥ «Хантра» деп атту бичигим чыгар…
– Кандый саҥ башка ат. Ол не дегени болотон?
– Хантра ол мениҥ аҥчы ийдим. Айылдаштар тижи кӱчӱгешти биске экелип берген. Кызым оны Хантра деп адаган, английский тилле «аҥчы» дегени деп јартаган. Тайга-ташта карыганча мениле кожо јӱрген ийдимниҥ адын онойып кереестеп койгом. Бичикке ӱлгерлерим, бойымныҥ аймак газетте иштееримдеги очерктерим, фотојуруктарым ла тайга-таштагы јӱрӱм керегинде бир канча куучындар кирген.
– Солун эмтир. Бичикти кыйалта јоктоҥ кычырарыс. Куучын-эрмек учун јаан быйан, Виктор Николаевич. Слердеҥ јаҥы фотојуруктар, јаҥы ӱлгерлер сакыйдыс. «Алтайдыҥ Чолмоны» деп сӱмер табарында ла адаарында болужарыгар деп иженедис.

Н. Бельчекова куучындашкан