Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Спорттыҥ ӧзӱми јурттаҥ башталат

19.11.2021

Спорттыҥ текши ӧзӱми јурт јерлерде иштеп турган тазыктыраачылардыҥ, спорт аайынча методисттердиҥ ле јербойыныҥ секцияларыныҥ ижинеҥ башталып јат деген санаа-шӱӱлте канча онјылдыктардыҥ туркунына бойын чындык кӧргӱскен.
Кан-Оозы аймактыҥ Јалаҥай-Бажы јуртында самбо кӱрешле тазыктыру ишти Амыр Сергеевич Кокшинов 30 јылдаҥ ажыра једимдӱ бӱдӱрип келди.
Калганчы он јылдыҥ туркунына ол Јалаҥай ла Јалаҥай-Бажы јурттарда спорт аайынча методист болуп база иштейт. Кан-Оозы аймактыҥ бу јурттарында спорттыҥ ижин башкарган кыпчак сӧӧктӱ Амыр Сергеевичти куучынга кычырдыс.

– Амыр Сергеевич, Слер Кан-Оозы аймакта самбо, дзюдо кӱрештерле узак јылдарга иштеген тазыктыраачылардыҥ тоозына киредигер. Эмди, канча јылдар ӧткӧн соҥында, кайра кӧрӱп, тӧрӧл јуртыгарда башталган ол баштапкы алтамдарды эске алып, нени айдар эдигер?
– Бу ла иштенип, балдарды, спортчыларды тазыктырып турала, кайра кӧрӱп ийер болзо, туй ла 30 јыл ӧдӱп калган эмтир не. Бойымды самбо кӱрешке тазыктырган ӱредӱчим Петр Павлович Шукаков болор. 1990 јылдар, текши кӧрзӧ, кату јылдар болгон. Акча-манат јок, балдарды маргаандарга апарарга кӱчке келишкен. Кан-Оозы аймакта ол тушта самбо кӱрешле тазыктыру ишти башкарган улустыҥ тоозына Юрий Михайлович Яргаков, Степан Егорович Аларушкин киргендер. Олор маргаандарды тӧзӧп, балдарды, јашӧскӱримди тазыктырар ишти канайда башкарза јакшы деп шӱӱжип туратандар. Мени де, ол тушта јиит кижини, тазыктыраачыныҥ ижине јилбиркеткен улус олор эди.
Јалаҥай-Бажы Кан-Оозы аймактыҥ јолы коомой ыраак јуртына кирип јат. Бисте автобус та, тазыктырынар оҥду зал да јок болгон. Оныҥ учун клубтыҥ бир кыбында, библиотеканыҥ бир кыбында тазыктырынып, маргаандарда туружып ла туратаныс. Экинурга јетире боочы ажыра јойу барып, ондо таныш-кӧрӱжисте конуп алып, оноҥ ары Горно-Алтайскка келишкенче ле једип алатаныс. Калада спортзалдарда конуп, кӱрежип, ойто ондый ла јолло јанып туратаныс санаамга кирет. Јол кӱч те болзо, балдардыҥ кӱӱни бир де ӧчпӧйтӧн. Карын да, јилбӱ јаандап, маргаандарга бийик кӱӱндӱ баратандар. Бу кире ӧйдиҥ туркунына канайда иштебегенис, канайда јӱрбегенис.
Је бӱгӱнги кӱнде комыдаары јок. Бисте эмди је ле деген спортзал да бар, јаҥы инвентарьларла јеткилинче јеткилделгенис. Балдар тартып турган је ле деген автобустарлу да болуп калдыс. Озо баштап бисте ПАЗ автобус болгон, эмди ГАЗ-ельдӱ маҥтадып јадыс. Јалаҥай-Бажы јурт Юрий Васильевич Антарадоновтыҥ — алтай јеристиҥ тоомјылу политигиниҥ тӧрӧл јурты ине. Юрий Васильевич биске спортзал тудуп бергенине јаан быйанду артадыс. Бистиҥ јурттыҥ спортзалы ла школы Ю. В. Антарадоновтыҥ адыла адалган.
Ӧткӧн јылдардыҥ туркунына Јалаҥай-Бажы јурттыҥ самбо кӱреш аайынча тазыктырузын канча кире бала ӧдӱп барганыныҥ чокум тоозын айдып та болбозым. Је сӱреен кӧп. Олордыҥ кӧбизи самбоны, дзюдоны школдыҥ кийнинеҥ таштабай, ӱредӱзинде, ижинде тазыктыруны оноҥ ары улалткандар. Спортчыныҥ јӱрӱмдик јолы онойдо ло барып јат.
Спортто бӱдӱмге јилбӱ тургуза ла ӧчӱп калар аргалу, је ӧчпӧзӧ, ол узак јылдардыҥ туркунына, бастыра јӱрӱмине «кӱйер». Бу — спортчы улустыҥ кӱӱн-табыныҥ бузулбайтан ээжизи ине. Ол качан да солынбай јат дегенин јӱрӱм кӧргӱзип койгон. Бала спортзалга келип, кандый бир бӱдӱмге јилбӱзин салза, ол узакка деп чокум айдарга јараар. Оныҥ учун јаан јеҥӱлер јурттарда, школдордо, тазыктыраачылардыҥ секцияларында башталып јат дегени база чын. Тазыктыраачылар јаҥыс ла једимдӱ кӱрешке эмес, је ол ок ӧйдӧ кижи болорына, најылыкка, чындыкка, ак-чекке, тӧрӧлчи кӱӱнге ӱредип јадылар.
– 30 јылдыҥ туркунына Слердиҥ тазыктыру-таскаду ажыра сӱреен кӧп балдар барганын темдектедигер. Олордыҥ ортозында јаан једимге јеткен кӱрешчилер керегинде айдып берзегер?
– Ӱренчиктердиҥ једими – тазыктыраачыныҥ једими. Мениҥ ӱренчиктеримниҥ ортозында спорттыҥ узына кандидаттар, тергеелик, талалык маргаандардыҥ јеҥӱчилдери кӧп. Олордыҥ ортозынаҥ Геннадий Мажлаевти, Карчага Шукаковты, Амат Кокшиновты, Айас Бугуевти, Булат Ермолаевти, Константин Тайборинди, Владислав Ермолаевти, Данил Чининди ле ӧскӧлӧрин де темдектеер эдим. Сибирьдиҥ канча катап призерлоры, Россияныҥ чемпионадыныҥ туружаачылары, республиканыҥ кӧп катап јеҥӱчилдери — олор бӱгӱнги кӱнге јетире кӱрешкилеп јат. Кезиги ижи аайынча ӧскӧ тергеелерде де јадып турган болзо, је спортты, самбо кӱрешти таштабагандар, јеҥӱлерге јединип јадылар.
Бу ӧйдиҥ туркунына уулдарла кожо кыстарды база тазыктырарга келишкен. Айла, кыстарга кӱрежерге сӱреен јарап јат. Самболо, дзюдоло јакшы кӱрешкендери база кӧп. Олордыҥ кезигиниҥ балдары бӱгӱнги кӱнде кӱрежип баштап койдылар. Республиканыҥ, тергеелер ортодо маргаандардыҥ јеҥӱчилдери, призерлоры болуп башка-башка јылдарда Качкышева Оксана Николаевна, Аллахвердиева Саввич Расимовна, Кабарчина Мария Николаевна, Карманова Айару Сергеевна, Кандыкова Айлана Муратовна, Самаева Диана, Бакрасова Айсулу чыккан эди. Бу кыстар самбо, дзюдо, јайым кӱрешле јаан једимдерге јеткендер. Текши алар болзо, 1990-2000, 2000-2010, 2010-2020 јылдарда кӱрешле јилбиркеген, тазыктырынган ла кӱрешкен балдар, јашӧскӱрим кӧп болгон.
Бӱгӱнги кӱнде бистиҥ ижис эрчимдӱ барып јат. Эмдиги айалганы коомой деп айдар аргабыс јок. Јакшынак зал, бастыра экипировка бар, инвентарь јеткилинче, автобус бар. Јаҥыс ла иштеер, кӱрежер керек. Калганчы јылдарда бистиҥ Јалаҥай-Бажы јуртыстӧӧн Јалаҥайдыҥ да балдары, јашӧскӱрими келип тазыктырынып туратан. Је калганчы эки јылдыҥ туркунына коронавирусла колбой бу иш эмеш тутакту боло берди. Мен сананзам, келер ӧйдӧ керектер оҥдолор, пандемия тӱгенген кийнинде, иш орныгар.
– Амыр Сергеевич, Слер самбо, дзюдо кӱрештерде тазыктыру ишле кожо Јалаҥайдыҥ ла Јалаҥай-Бажы јурттардыҥ спорт аайынча методисти болуп иштеп келдигер. Айдарда, текши спорттыҥ сурактары, бу јурттардыҥ спортчылары Эл-Ойындарда, спартакиадаларда, олимпиадаларда туружатаны база чике Слердиҥ ижигердеҥ камаанду?
– Аймак кеминде бастыра маргаандарда Јалаҥай ла Јалаҥай-Бажы јурттардыҥ спортчы командалары туружатаны, спортчылардыҥ эҥ ле артыктары аймактыҥ јуунты командазына киретени деген сурактарды спорт аайынча методист бӱдӱрет. Спартакиадалар, Эл-Ойындар, јаҥжыккан маргаан-туштажулар — бу учурлу керектерде бистиҥ јурттардыҥ спортчылары једимдӱ турушсын деп, олорды белетеери база методисттиҥ ижи.
Оныҥ учун бистиҥ једимис текши кӧргӱзӱлерис спартакиадалардыҥ, Эл-Ойындардыҥ јеҥӱлеринеҥ јарт кӧрӱнип јат. Ӧткӧн јылдарда тем алгадый темдектер кӧп болгон. Чой кӧдӱрерин алза, 2016 јылда Бильдина Вера Алексеевна спартакиадада туружала, рекорд-јеҥӱ кӧргӱскен ле бу бӱдӱмле спорттыҥ узыныҥ нормативтерин бӱдӱрип койгон. Ӧткӧн Эл-Ойындарда Шукаков Айас Германович камчы согорыла эҥ артык једимге једип, «Спорттыҥ национальный бӱдӱмдери аайынча спорттыҥ узы» деп ат адаткан. Калганчы јылдарда волейболло кӧргӱзӱлерис тыҥый берген. Бисте ӧткӱрилип турган јаҥжыккан маргаандарга Экинурдыҥ, Моты-Оозы, Кан-Оозы, Јалаҥай јурттардыҥ командалары јаантайын келгилейт. Арткан да бӱдӱмдерле Јалаҥайдыҥ ла Јалаҥай-Бажыныҥ спортчылары соҥдобой јат.
Пандемияла колбой айалга республикан јаан маргаандарына, спартакиадага, олимпиадага, Эл-Ойынга јаан салтарын јетирди. Је ондый да болзо, бистиҥ јашӧскӱрим, јаан улус спортзалга, стадионго келип, тазыктырынып јат. Эҥирдиҥ 17 саадынаҥ ала тӱнниҥ 23 саадына јетире спортзалда тазыктыру иш кидим ӧдӧт. Бастыра бӱдӱмдерле тазыктыру улалып барып јат.
Мен балдарга, јашӧскӱримге спорттыҥ учурын јаантайын јартап јадым. Спорт — ол јаҥыс ла су-кадык јӱрӱм, једим эмес, спорт кижилик кӱӱн-тап, чындык нӧкӧрлӧр, бой-бойына болужатан кылык-јаҥ берет. Спортчы кижи кандый да айалгада јолды табып, чын тӱп-шӱӱлте эдер аргалу болот.
– Республиканыҥ улузы Слерди, онойдо ок јаргычы-арбитрдиҥ ижин бӱдӱрип турган бастырароссиялык кемдӱ јаргычы деп билер…
– Самбо кӱрешле маргаандарда јаргычы болуп турала, Сибирьдиҥ бастыра толуктарын эбирип келдим. Барнаул, Бийск, Новосибирск, Томск, Омск, Иркутск, Кемерово, Прокопьевск, Новокузнецк калаларда ӧткӧн маргаандарда јаргылаарга келишкен. Бу база бир бӧлӱк јаан иш болуп јат. Бу ишти једимдӱ бӱдӱретен таскадуны јаан јашту ӱредӱчилеримнеҥ алганым база да учурлу.
– Кан-Чарастыҥ самбочылары јаҥыс ла тергеениҥ эмес, онойдо ок ороонныҥ спорт кӧмзӧзине алтын јеҥӱлерди кӧп экелген.
С. Е. Аларушкинниҥ, П. П. Шукаковтыҥ, А. Д. Амыровтыҥ, Ю. М. Яргаковтыҥ ижин баалап, Виталий Уинниҥ, Амыр Бакрасовтыҥ, Валерий Сороноковтыҥ, Амаду Мякишевтиҥ ле оноҥ до ӧскӧ једимдӱ јеҥӱчилдерди бис ундыбас учурлу. Јаш ӱйени, балдарды тазыктырар иш аймакта бӱгӱн де улалып барып јат.
– Аймакта тазыктыру ишти бӱгӱн Эркемен Николаевич Маников, Буланат Михайлович Бакрасов, Амаду Мылдыхович Мякишев, Батыр Анатольевич Санин, Аржан Янович Адабасов, Айнагуль Анарбековна Соколова ла Эркемен Артурович Мешкеев бӱдӱредилер. Тазыктыру иш Кан-Оозында, Јалаҥай-Бажында, Чаргы-Оозында, Моты-Оозында, Экинурда, Јабаганда, Кӧзӱлде, Мӧндӱр-Соккондо ӧткӱрилет. Кӱрежерге кӱӱнзеген балдардыҥ тоозы кӱннеҥ кӱнге кӧптӧйт. Бу кӧргӱзӱ бисти сӱреен сӱӱндирип јат.
– Амыр Сергеевич, куучын-эрмегер учун Слерге быйан айдып, самбо кӱрештиҥ, текши спорттыҥ ӧзӱмине јетирип турган камаанар, ижигер оноҥ до ары једимдӱ болзын деп кӱӱнзейдибис. Кажы ла кӱн бӱдӱрип турган јаан учурлу амадугар јаҥыс ла јакшы кӧргӱзӱлерге экелзин!

Адакыда: Амыр Кокшинов бойы самбо кӱрешле спорттыҥ узына кандидат, бастырароссиялык категориялу јаргычы, ӧткӧн јылдарда Эл Курултайдыҥ, Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ Кӱндӱлӱ грамоталарыла, республикан спорткомитеттиҥ Кӱндӱлӱ грамоталарыла, кайралдарыла, самбоныҥ 30 јылдыгына учурлалган юбилейлик медальла кайралдаткан. «Сибирьдиҥ эҥ артык јаргычызы» деп кӱндӱлӱ атла канча катап адаткан. Спорттыҥ пропаганда-ижинде эрчимдӱ ижи учун федерал спорткомитеттеҥ кӧп катап кайралдаткан.
Амыр Сергеевичтиҥ билезин спорт-биле деп адаарга јараар. Эш-нӧкӧри Анжела Борисовна волейбол ойнойт. Кызычагы Айсула, уулдары Амат ла Арутай самбо, дзюдо кӱрештерле једимдӱ кӱрежедилер. Амат Амырович Сахалин областьта јадып иштейт. Спорттыҥ узына кандидат, Сахалин областьтыҥ эки катап јеҥӱчили. Айсула ла Арутай Алтай Республиканыҥ канча катап призерлоры.
Онойдо ок Амыр Сергеевич канча јылдарга самбочыларды јӧмӧжип келген
Н. П. Тайтовко, П. П. Шукаковко, П. П. Ябыковко, А. Т. Тобошевке јаан быйанын јетирет. Бу улустыҥ бойлорыныҥ да јӱрӱми самбо кӱрешле, спортло тудуш. Оныҥ учун олор курч сурактарды оҥдоп, балдарга болужын јаантайын јетиргилеп турганы јаан учурлу.

А. Майманова

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина