Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Чакка јуук јол ӧдӱп…

23.11.2021

Ӧдӱп јаткан јылда Шабалин аймак тӧзӧлгӧнинеҥ ала бойыныҥ 97 јылдыгын темдектейт. Бу мындый узун јолды эзедер керек-јарактар кӱчӱрген айдыҥ 15-чи кӱнинеҥ ала 30-чы кӱнине јетире онлайн-аайыла ӧдӧт. Аҥылу аккаунтарда ла соцсетьтерде јӱзӱн-башка кӧрӱ-маргаандар, сурак-каруулар ла флешмобтор ӧткӱрилет. Анайда ок «Сельская новь» газеттиҥ бӱктеринеҥ ле соцсетьтердеҥ аймактыҥ тӱӱкизи, ады-јарлу ишчилери, спортчылары, кожоҥчылары, устары керегинде бичимелдерле таныжар арга бар.

Ӧткӧн ХХ чакта, 20 јылдардыҥ бажында ла 30 јылдардыҥ экинчи јарымында, бӱткӱл ороон ичинде волостьторды, уездтерди бириктирип, автономиялар тӧзӧӧр иш ӧткӱрилген. Бу јалтанбас јаҥы некелтени јӱрӱмде бӱдӱрерге кӧп ийде-кӱч салынган. Ол ӧйлӧрдӧ крайлар, областьтар тӧзӧлип, ого кирип турган уездтер акча-манатла волость кеминдий јеткилделип туратан. Ойрот автоном область тӧзӧлип турарда, ӧс калыктар јаткан бир канча јерлер гран-кыйу ары јанында артып калган. ВЦИК-тиҥ 1922 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 1-кы кӱнинде чыгарган «Ойрот албатыныҥ автономиязын тӧзӧӧри» деп Декрединде айдылганыла, автоном область РСФСР-дыҥ бир бӧлӱги болуп јат. Областька Горно-Алтайсктагы уездтиҥ волостьторы ла Алтай губернияныҥ Бийск уездиниҥ бир бӧлӱк волостьторы кирген.
Автоном областьтыҥ исполкомыныҥ тап-эрик аргалары губерниядый болгон. Је акча-манадын ла ишчи-кадрларын алып кӧрзӧ, уездтиҥ исполкомына келижип турар. Бу мындый айалгада область ӱч јыл јӱрген. 1925 јылда Ойрот автоном область Сибирь крайдыҥ тоозына кийдирилген. Је ол ок ӧйдӧ ВЦИК-тиҥ 1926 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 18-чи кӱнинде чыгарган јакаанында айдылганыла, Ойрот автоном область «тӧзӧлгӧнинеҥ ала ого берилген ончо тап-эриктерле тузаланат». Автоном тӧзӧлмӧлӧрди экономикалык политиканыҥ ууламјызыла экинчи јерге тургузары ороон ичиндеги текши политика болгон. Оныҥ да учун ончо автоном республикалар, областьтар «бийиктеҥ» берилип турган акча-манаттаҥ камаанду боло берген. Бу мындый эп-сӱме автономиялар таҥынаҥ јол алынып болдыртпазын тöзööри. Айдарда, ичкери орныгар аргалары ас болгон. Ол ӧйлӧрдӧ крайга кирип турган Ойрот автоном областьтыҥ акча-манатла јеткилдежин алып кӧрзӧ, оныҥ кеми волостьло тӱҥей болгон. Эл-јонныҥ јадын-јӱрӱми коомой айалгада, экономикалык ӧзӱм јабыс кеминде болгоны јарт.
1922 јылда Ойрот автоном областька 24 волость кирген. Ол тоодо Песчаный, Салдам, Шабалин, Бешпелтир, Чаргы. 1923 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 4-чи кӱнинде ӧткӱрилген Советтердиҥ баштапкы областной съездинде волостьторды бириктирер деп јӧп јарадылган. Волостьтордыҥ тоозы 24-тӧҥ 10-го јетире астадылган: Ӱймен (тӧс јери Кӧксуу-Оозы јурт), Кан-Оозы (тӧс јери Кан-Оозы јурт), Кош-Агаш (тӧс јери Кош-Агаш јурт), Оҥдой (тӧс јери Оҥдой јурт), Шабалин (тӧс јери Шабалин јурт), Улаган (тӧс јери Улаган јурт), Чамал (тӧс јери Чамал јурт), Майма (тӧс јери Майма јурт), Ӱспен (тӧс јери Чой јурт), Лебединский (тӧс јери Кебезен јурт).
Облисполкомныҥ Президиумыныҥ 1924 јылдыҥ сыгын айыныҥ 16-чы кӱнинде чыгарган јӧбиле Шабалин волость, ончо ло волостьторло кожо, Шабалин аймак болуп солынган. Эл-јонныҥ тооалыжыла, бу ӧйдӧ аймакка 84 јурт кирген, текши 2529 крестьян ээлем иштеген. Улустыҥ тоозы 12019, ол тоодо эр улус — 5806, ӱй улус — 6213 кижи. Аймакта 12 јурт Совет, 14 школ ло бир эмчилик болгон.
РСФСР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ Президиумы 1963 јылдыҥ кочкор айыныҥ 1-кы кӱнинде Јарлык чыгарган. Анда айдылганыла, Шабалин ле Оҥдой аймактар бириктирилип, тӧс јурты Оҥдой болор. Онойып, Шабалиндеги аймакисполком ло оноҥ до ӧскӧ учреждениелер јоголтылган. Аймактар райондор болуп адалып башталган.
Је узак ла ӧй ӧтпӧгӧн, 1965 јылда Оҥдой ло Майма аймактарга кирип турган јерлер такыптаҥ кӧрӱлип, Шабалин аймак јаҥыдаҥ тӧзӧлгӧн. Тӧзӧлгӧн аймакка Оҥдой аймактаҥ Барагаш, Ӱстиги Апшыйакту, Јекјиек, Ильинка, Улус-Чаргы, Чаргы ла Шабалин јурттар берилген. Майма аймактаҥ Онос, Бешпелтир, Јыланду, Ороктой, Чопош, Эјеган, Эликманар јурттар кийдирилген. Бу ончо јурттарды алып кӧрӧр болзо, аймакта эки Бешпелтир деп јурт бар боло берген. Оныҥ учун 1965 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 6-чы кӱнинде Барагаштыҥ јурт Соведине кирип турган Бешпелтир јурттыҥ ады Беш-Ӧзӧк болуп солынган. 1975 јылда Кичӱ Чаргы, Камлак, Беш-Ӧзӧк јурттарда јурт советтер тӧзӧлгӧн. Ӧй солынганыла колбой јӱрӱмге јаҥыртулар кийдирип турганы ачылта эмес. 1992 јылда Шабалин аймактыҥ бир канча јурттары Чамал аймакка кӧчӱрилип, јаҥы аймак тӧзӧлгӧни ол.

Шабалин аймактыҥ Краеведение музейиниҥ јетирӱзи

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина