Алтайдын Чолмоны

Јӱрген јӱрӱми, иштеген ижи – јозокту

23.11.2021

Алтай Республиканыҥ культуразыныҥ ады-јолы элбеде јарлу ла јаркынду эпшилериниҥ бирӱзи Наталья САЙМИНАНЫҤ сыгын айдыҥ учкары учурлу јажы темдектелди. Ол озо баштап автономный областьтыҥ, оныҥ кийнинде республиканыҥ культуразыныҥ учреждениелеринде одус јылдаҥ ажыра ла јирме јети јылдыҥ туркунына культураныҥ министриниҥ ордынчызы болуп, ак-чек ле једимдӱ иштеген.

Наталья Саймина Барнаулдагы культураныҥ институдыныҥ албаты театрыныҥ режиссерлорыныҥ факультедин божодып, јӱрӱмниҥ јаан ла јилбилӱ јолына чыккан. Јиит кыс 1982 јылда эл театрдыҥ литературный бӧлӱгиниҥ јааны болуп, бойыныҥ ижин баштаган. Јиит те болзо, је театрдыҥ режиссеры болор амадузы јаан болгон. Театрдыҥ баш режиссеры М. Назарова: «Бу јиит кыстаҥ мен бойымды кӧрӧдим. Сен айса болзо, ГИТИС-тиҥ режиссерский факультедине кирерге не ченешпезиҥ. Айла бу курска балдарды мениҥ атту-чуулу ӱредӱчим Анатолий Эфрос алып јат. Ол баш айас профессионал театрлардыҥ ла завлиттердиҥ ижин база кӧрзин» – деп айтты. Наташа јол-јорыкка атанган, је ӱредӱге кирбеди. Ченелте-экзамен ӧйинде мэтр А. Эфросло куучындашкан. Ол Алтайдаҥ барган кыска профессионал театрда иштеп, темигип-таскап, ченемел алынзын деп јакшы ла јолду јӧп-сӱме айдып берди. Ӱредӱге кирердеҥ озо, режиссердыҥ ижиле јӱрӱмде јууктада танышканы, сӱрекей керектӱ.
Кайра тӧрӧлине јанып, Наталья театрда чӱмдемел бӧлӱкте иштеп, ол ок ӧйдӧ бойын актердыҥ ижинде ченеп баштады. Онойып, ойын-кӧргӱзӱлерде јаан эмес рольдорды ойноп, ассистент те, режиссерлордыҥ болушчызы да болуп иштеп кӧндӱккен. Чокумдап айтса, јайаандык ла тӧзӧмӧл иштиҥ учурын, аайын бастыра јанынаҥ тереҥжиде билип алган.
Јайаан јайалталу Наташа озо ло баштап элбек јетирӱлер эдер эп-аргаларда театрдыҥ учуры јанынаҥ областьтыҥ «Алтайдыҥ Чолмоны», «Звезда Алтая» газеттерле онойдо ок радиоло, телекӧрӱлтеле јуук колбуда эрчимдӱ иштеген. Ол ойын-кӧргӱзӱлер керегинде јаан эмес бичимелдер бичип, оноҥ табынча актерлордыҥ, јурукчылардыҥ јайаандык сӱр-кеберлерин кӧнӱ бичиген.
Алкы бойы ачык-јарык, јалакай Наталья јӱзӱн-башка солун, јилбилӱ театральный байрамдарды, ойын-концерттерди белетеп, кӧп сабазында олорды билгир ӧткӱрип туратан. Ӱзеери алтай драматургияныҥ ичкери ӧзӱми јанынаҥ јаан ла каруулу ишти билгир ӧткӱрген. Темдектезе, оныҥ јолду шӱӱлтелерин, сӧзин-эрмегин ады јарлу улу јаан билимчилер ле поэттер А. О. Адаров, Б. У. Укачин, актер ло драматург С. Т. Санашев кажы ла катап ајарулу угатандар. Театрдыҥ јурукчыларыла, јиит драматургтарла јайаандык иш чокум ууламјыла ӧткӧн. Темдектезе, культураныҥ башкартузы театрдыҥ администрациязыла ӧмӧ-јӧмӧ тергеелик ӱредӱ-семинарлар ӧткӱргилеген.
Бу ла ӧйдиҥ туркунына алтай бичиичилердиҥ чӱмдемелдери аайынча ойын-кӧргӱзӱлер тургузылып баштаган. Ол тоодо Аржан Адаровтыҥ «Саҥ башка кижи», «Абайымныҥ кижи алганы» деген чӱмдемелдери аайынча баштапкы алтай мюзикл тургузылган. Борис Укачинниҥ «Ӧлӧргӧ јетире эмди де узак» ла Афанасий Коптеловтыҥ «Улу кӧчӱш» деген чӱмдемелдери аайынча ойын-кӧргӱзӱлер тургузылган. Оогош болчомдорго учурлай Сергей Санашевтиҥ «Ырысту», «Тартынак», Николай Шумаровтыҥ «Торко Чачак», «Сӱмелӱ тӱлкӱ» ле оноҥ до ӧскӧ кӧп тоолу ойын-кӧргӱзӱлер белетелген. Олорды тургузарында јиит специалисттиҥ ижиниҥ ӱлӱзи јаан деп айдарга јараар. Јиит литбашкараачы кӧп ӧйин ӧскӧ ороондордыҥ пьесаларын ла совет чӱмдемелдерди алтай тилге эптӱ ле келиштире кӧчӱрери јанынаҥ каруулу ишке берген.
Ол ченемелдӱ кӧчӱреечилерди бедиреп, олорло јуук колбуда иштеген. Темдектезе, алтай тилле башкир бичиичи М. Мирзагитовтыҥ «Койнында јылан», В. Шукшинниҥ «Јарык улус», Н. Гогольдыҥ «Кижи алганы» ла оноҥ до ӧскӧ кӧп кӧргӱзӱлер тургузылган. Театр тогузон јылдарда «Кӧзӱйке ле Байана» деген кай чӧрчӧкти, «Алтай-Буучай» деген кай чӧрчӧк аайынча «Алтайдыҥ уулы» деп ойын-кӧргӱзӱни тургускан.
Наталья Саймина театрда иштеп тура, профессионал ӱредӱниҥ керектӱзин јакшы оҥдогон. Ол А. Луначарскийдиҥ театральный санаттардыҥ институдыныҥ театровед факультедине кирип, оны заочно божоткон. Бӱдӱрген ижинде ол бойын бастыра јанынаҥ јакшы кӧргӱскен. Ченемелдӱ специалист, тӧзӧмӧл иште аргалары бийик ле јайаандык ишчи болгонын коштой иштеп јӱрген улус аҥылап темдектеген. Оныҥ бу эрчимине ле аргаларына Валерий Чичинов база ајару эткен деп айдар керек. Ол Алтай Республиканыҥ культуразыныҥ министри болуп келеле, Наталья Сайминага бойыныҥ ордынчызы болзын деген шӱӱлтезин айткан. Наталья Каруевна јӧпсинген. Тергеениҥ культуразыныҥ министриниҥ ордынчызы болуп тура, театральный санаттыҥ ӧзӱми аайынча ижин кӧнӱ улалткан. Бойыныҥ ӧйинде ол РФ-тыҥ башкарузындагы госучреждениелердиҥ башкараачыларыныҥ ла специалисттериниҥ албаты ээлеминиҥ академиязын једимдӱ тӱгезип, госбашкартуныҥ магистри деген квалификация алган.
Онойып Наталья Саймина (куратор болуп) культураныҥ учреждениелериниҥ јайаандык, тӧзӧмӧл, ичкери, јаҥыртулу ӧйдиҥ ле туура салбас сурактарыныҥ аайы-бажына чыгатанын јаантайын ајарузында туткан. Јолду шӱӱлтелерле, болушла ол ло тарыйын јеткилдейтен. Оныҥ эрчимдӱ турушканыла театр албатылар ортодогы тӱрк калыктардыҥ Казаньда «Науруз» ла Уфада «Туганлык», Якутскта «Желанный берег» деген фестивальдарында турушкан. Красноярсктагы санаттар институдыныҥ театральный студиязына (1988) ла М. Щепкинниҥ адыла адалган бийик театральный училищеге (1993 ј., 2005 ј.) балдарды ӱредӱге аткарарга эрчимдӱ иштеген. Театрдыҥ эки актеры Москвада РАТИ-де ле Якутскта АГИКИ-де режиссерго ӱренген. Театральный семинар-ӱредӱлерди, лабораторияларды, онойдо ок театральный санаттыҥ ӧзӱми аайынча «Классика на национальной сцене» деген бастырароссиялык билим-практикалык конференцияны белетеп ӧткӱреринде турушкан. Билим-практикалык конференцияныҥ ижинде тувиндер, хакастар, москвичтер ле оноҥ до ӧскӧлӧри амадап, јилбиркеп турушкандар. Театрдыҥ актерлорыныҥ профессионал узын бийиктедер амадула семинарлар, лабораториялар ӧткӱрилген.
Наталья Каруевнаныҥ јӱрӱмде аҥылузы – ол кандый да ӧйдӧ јаҥы шӱӱлтелерге, ӱлекерлерге ачык кӱӱндӱзи. Ол ченеерге, јаҥыртуларга кандый да ӧйдӧ белен. Онойып, Наталья Саймина Эл университеттеги аспирантурага ӱредӱге кирген. Оныҥ башкараачызы филологияныҥ докторы, профессор С. Каташ болгон. Аспирантурада алган билгирин ол јаҥы ӱлекерлеринде тузаланган, алтай фольклордыҥ ундылып бараткан бӱдӱмдериле иштеп баштаган. Темдектезе, Эл-Ойын ӧйинде Кайчылардыҥ курултайы ӧткӱрилген. Кийнинде ол таҥынаҥ башка кӧдӱриҥи болуп, јолын алынган. Онойдо ок башка-башка аймактардыҥ турушканыла «Јаҥар кожоҥ» ӧткӱрилген. Олорды Наталья Саймина билгир баштап, тӧзӧп, кӧнӱ улалткан. Калыктар ортодогы Эл-Ойынныҥ јаҥжыгу болуп улалган «Элдиҥ кеп-кийими» деген кӧрӱ-маргаан, кӧп улустыҥ сӱӱген Тастаракай, Устардыҥ калазы, Алтай айылдыҥ кӧрӱзи… Бого коштой балдардыҥ «Таҥ Чолмон», «Шаҥкы» деген кӧрӱ-маргаандары јолын алынган. Эл-Ойынныҥ бойын да, онойдо ок оныҥ кӧп тоолу кӧрӱ-маргаандарын тӧзӧмӧлдӱ ле јилбилӱ эдип белетеп ӧткӱреринде Наталья Каруевнаныҥ ӱлӱзи јаан болгонын, айтпаза да јарт ине. Эмдиги ӧйдӧ элдиҥ Эл-Ойындары калыктыҥ бойыныҥ культуразын, јаҥжыккан јаҥжыгуларын толо, чындык кӧргӱзип јатканында алаҥзу јок. Онойдо ок ӧскӧ дӧ байрамдарды алар болзо, олордо бойыныҥ аҥылу учуры бар. Темдектезе, орус албатыныҥ «Родники Алтая» байрамында Сибирьдиҥ старообрядческий ле казактардыҥ чӱм-јаҥдары, онойдо ок ас тоолу тургун калыктардыҥ Јӱрӱк байрамын, Чага байрамды, Јылгайакты алза, азыйгы энчи-байлык орныгып, ордына турган деп айдарга јараар. Наталья Каруевна бойыныҥ ӧйинде тергеениҥ культура бӧлӱктериле алтай ла орус байрамдарды белетеп ӧткӱрери јанынаҥ ӧмӧ-јӧмӧ лӧ тыҥытту иштеген.
Ол Театрдыҥ ишчилериниҥ биригӱзиниҥ Алтай республикан бӧлӱгин тӧзӧӧр тужында оныҥ кӧп тоолу тӧзӧмӧл сурактарын чечерге болушкан ла оныҥ ижин культура министерстводоҥ барганча ла бойыныҥ ајарузында туткан.
Наталья Каруевна кандый ла керектиҥ аайы-бажына алкы бойы чыгарынаҥ бир де јалтанбайтан. Оныҥ јӱрӱмде бӱткенин, уч-турултазын кӧрӱп, каруузына турарына кандый да ӧйдӧ белен болгон. Ол эбире јӱрген таныш ла таныш эмес улустыҥ уур-кӱч сурактарына, айалгазына сӱрекей ајарыҥкай, килеҥкей. Кандый да ишке баштаҥкайлу, јайаандык кӧрӱмле кӧрӧри, иштеери оныҥ кылык-јаҥыныҥ база бир аҥылузы. Байлык ченемелдӱ башкараачы, эл-јон, иштеп јӱрген улузы ортодо јаан тоомјыда јӱрет.
Ол сӱрекей турумкай, јана базарын билбес, иштеҥкей ле јаан кӱӱндӱ эпши деп айдар керек. Алтай Республиканыҥ јаҥыныҥ јасакчы ла бӱдӱреечи органдарыныҥ, јербойында бойы башкарынарыныҥ органдарыныҥ, онойдо ок Россия Федерацияныҥ тергеелериниҥ окылу органдарыныҥ чыгартулу улузыла јӱрӱмдик сурактар аайынча куучын-эрмекти бийик кеминде ӧткӱрип билер.
Наталья Каруевна билелӱ, эки кысту ла ырысту јаана.
Алтай Республиканыҥ культуразыныҥ ӧзӱмине јетирген јӧмӧлтӧ-болужы, ак-чек ле једимдӱ ижи учун Н. К. Сайминага «Отличник культуры» деген темдек 1996 табыштырылган, 2011 јылда Россияныҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи деген бийик ат-јол адалган. Наталья Каруевна амыралтага чыккан кийнинде ого культурада иштегедий јер табылбаганы карамду. Је јаан удабай, Наталья Саймина Профсоюзтыҥ Тӧс Комитединиҥ профорганизаторы (бӱдӱмјилӱ кижизи) болуп база каруулу иште кӧнӱ ле тӧзӧмӧлдӱ иштей берди.

Светлана Тарбанакова, искусствоведениениҥ кандидады
Фотојурук билелик кӧмзӧдӧҥ алынган