Алтайдын Чолмоны

Куманды элге – јаан сый

26.11.2021

Калыктар најылыгыныҥ туразында кӱчӱрген айдыҥ 18-чи кӱнинде «Орус-куманды сӧзликтиҥ» («Русско-кумандинский словарь») таныштырузы ӧтти.

Ас тоолу тургун калыктардыҥ «Звенящий кедр» деген талалык јондык организациязыныҥ баштаҥкайыла јаҥыртылып, ак-јарыкка чыккан сӧзликтиҥ таныштырузында ӱредӱликтиҥ, окылу јаҥныҥ чыгартулу улузы, билимчилер, јииттер эрчимдӱ туруштылар.
Алтай Республиканыҥ депутады, эл политика, ӱредӱ, культура, јондык колбулар ла СМИ-лер аайынча комитеттиҥ председатели Наталья Екееваныҥ темдектегениле, тергеениҥ албатызыныҥ јӱрӱминде тӱӱкилик учурлу јаан керек болды. «Орус-куманды сӧзлик» кепке базылып чыкканы – куманды тил тирӱ, тазыл-тамыры бек, онойдо ок тил бойы јылыйбай, ӧзӱмдӱ јолло чебер ле кӧнӱ улалат деп јарт кӧргӱзет.
«Куманды эл бистиҥ ороондо јебрен-кумран ӧйлӧрдӧҥ ала амыр-энчӱ јуртап јаткан калыктардыҥ бирӱзи болуп јат. Куманды тил бойы јебрен тилдердиҥ башка-башка бӧлӱктерин, ол тоодо тӱрк тилдиҥ бӧлӱгин бойына алынган» – деп, Н. Екеева чокумдады.
Куманды тилге јилбӱ кандый да ӧйдӧ болгон. Албаты бойыныҥ тилин чеберлеп, корулап алары аайынча каруулу ишти тӧзӧмӧлдӱ ле кӧнӱ улалткан. 1926 јылда ӧткӧн тооалышла кумандылардыҥ текши тоозы 6326 кижи болгон. Тургуза ӧйдӧ олордыҥ тоозы 3 муҥнаҥ ашпай јат, олор азыйгы СССР-дыҥ бастыра јерлеринде јуртап јат. Је байа чук, бир аай Бийскте, Алтай крайдыҥ Красногорский ле Солтонский райондорында, Кемерово областьтыҥ Таштагольский районында, Алтай Республиканыҥ Горно-Алтайск калазында, Турачак аймакта јуртагылайт. 2010 јылда ӧткӧн тооалышла Россияда 737 кижи куманды тилле куучындап турганын угускан, бу ок ӧйдӧ 3114 кижи бойлорын куманды деп адаган.
1990 јылда Алтайда азыйдаҥ бери јуртап келген ас тоолу тургун куманды албатыны бириктирер, тилин, культуразын, јаҥжыгуларын орныктырар амадула јондык организация тӧзӧлгӧн. 1992 јылдыҥ кандык айында бу калыктыҥ тӱӱкизинде олордыҥ баштапкы съезди ӧткӧн. Съездте јарадылган јӧпкӧ РСФСР-дыҥ Национальностьтор Соведи каруу эткен ле ол 1993 јылдыҥ кочкор айыныҥ 24-чи кӱнинде кумандыларды Тӱндӱктиҥ ас тоолу калыктарыныҥ тоозына кийдирген. Онойып, 1993 јылдыҥ ӱлӱрген айынаҥ ала Алтайдыҥ куманды этносыныҥ Россия Федерацияныҥ албатылары ортодо теҥ-тай болорыныҥ тап-эриги орныктырылган.
Россия Федерацияныҥ Тӱндӱктиҥ, Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ Ас тоолу тургун калыктарыныҥ ассоциациязыныҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала он јылдыгыла колбой куманды этностыҥ тилин, культуразын чеберлеп алар амадула орус-куманды сӧзлик чыгарылган. Куманды тил јылыйардыҥ бери јанында, айдарда, бу бичик бойыныҥ ӧйинде чыкканын таныштыруныҥ туружаачылары бирлик кӱӱнле темдектедилер.
Тургуза ӧйдӧ куманды албатыда бойыныҥ бичиги, литературазы јок. Је јирмезинчи чактыҥ одузынчы јылдарында олордо бойыныҥ тӧрӧл тилиле таныктӧстӱ баштамы национальный школдоры иштеген.
1990 јылда карманга алып јӱрер орус-куманды разговорник (тургузаачылары Л.М. Тукмачев, Е.Н. Тукмачева), 1995 јылда куманды-орус сӧзлик (Л.М. Тукмачева, М.Б. Петрушова, Е.Н. Тукмачева) белетелип чыгарылган. Јебрен ле байлык культураны орныктырып, ордына кийдиреринде тӧс јерде тӧрӧл тил турат. Је бӱгӱнги кӱнде тӧрӧл тилин кумандылардыҥ јӱк јаан ӱйези јакшы билер, орто ӱйениҥ улузы билер, је куучындабай јат, јаш ӱйе тилин билбес.
Кӧдӱриҥиниҥ туружаачыларын АР-дыҥ эл политика ла јондык колбулар аайынча комитединиҥ адынаҥ Урмат Молчоев уткуды. Учурыла, кемиле алар болзо, сӱрекей јаан ла керектӱ бичик. Сӧзлик бойы јаан эмес тиражла да чыккан болзо, је авторлордыҥ ижи каруулу болгонын ол аҥылап темдектеди. Олордыҥ ижин шиҥжӱлӱ де, ширтемелдӱ де учурлу деп айдарга јараар.
Сӧзлик Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ јӧмӧгӧниле АР-дыҥ «Государстволык эл политиканы јӱрӱмде бӱдӱрери» деген госпрограммазы аайынча чыккан.
Алтаистиканыҥ С.С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институдыныҥ јааныныҥ ордынчызы филология билимдердиҥ кандидады Алексей Чумакаевтиҥ айтканыла, куманды тил ас шиҥделген тилдердиҥ бирӱзи. Шак мындый сӧзлик такып ойто кепке базылып чыкканы сӱрекей учурлу керек. Бойыныҥ ӧйинде бу сӧзликти М.Б. Петрушова, В.М. Данилов белетеп тургускан ла филология билимдердиҥ кандидады Н. А. Яимованыҥ редакциязыла чыккан сӧзликке 34 муҥга шыдар сӧс кирген.
«Орус-куманды сӧзликти» белетеп чыгарганы куманды тилдиҥ ичкери ӧзӱмине тебӱ береринде алаҥзу јок. Јилбиркеген кӧп тоолу кычыраачыларда солун бичикле јууктада таныжар арга табылган деп, А. Чумакаев аҥылап темдектеди.
Алтай крайдыҥ куманды албатызыныҥ ассоциациязыныҥ президенти, Бийск каланыҥ Думазыныҥ депутады Виталий Тебереков, тӧрӧл тилдиҥ, культураныҥ, чӱм-јаҥжыгулардыҥ ӧзӱми аайынча тергеелер ортодо советтиҥ председатели Наталья Глухова кӧдӱриҥиниҥ туружаачыларын учурлу керекле уткуды. Олор айылдаш тергеелердиҥ эрчимдӱ улузыныҥ куманды тилди чеберлеп ӧскӱрери јанынаҥ ӧткӱрип јаткан ижи керегинде база айттылар. Тӧрӧл тилиниҥ салымы, келер ӧйи учун турумкай иштеп јаткандарды текши јилбӱзи, амадузы бириктирет. Куманды тилдиҥ байлыгы – ада-ӧбӧкӧлӧриниҥ бала-барказына энчилеп артыргыскан эрјинези деп айдарга јараар. Бӱгӱнги кӱнде тӧрӧл тилле кӧнӱ куучындап, чӱм-јаҥынаҥ тудунып јӱргендер келер ӱйе керегинде сананат. Шак оныҥ учун «Орус-куманды сӧзлик», онойдо ок куманды калыктыҥ чӧрчӧктӧри белетелип, кепке базылат.
Наталья Арсентьевна таныштыру ӧйинде туружаачыларды бир канча бичиктердеҥ турган кӧрӱле элбеде таныштырды. Кӧрӱде јаҥыс та куманды албатыныҥ эмес, је онойдо ок башка-башка ук-тӧстӱ албатылардыҥ бичиичилериниҥ бичиктери, чӱмдемелдери болды. Ол калыктарды тирӱ сӧс бириктирет, чындык најылыкты керелейт деп айтты.
Кӧдӱриҥиде Алтаистиканыҥ С.С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институдыныҥ тӱндӱк калыктардыҥ тилдериле иштеп турган тӱӱки билимдердиҥ кандидады Дарья Аткунова, куманды «Таныктӧстиҥ» тургузаачы-авторы педагогикалык билимдердиҥ кандидады Надежда Тайборина, «Орус-куманды сӧзликтиҥ» корректоры К.Т. Каттыбал ла оноҥ до ӧскӧ улус сӧс айттылар. «Звенящий кедр» деген ассоциацияныҥ президенти Любовь Пешперова «Орус-куманды сӧзликти» белетееринде эрчимдӱ, акту кӱӱндеринеҥ јилбиркеп турушкан ончо улуска јаан алкыш-быйан айтты.
Оныҥ кийнинде таныштыруныҥ туружаачылары улу јаан кайчы Николай Улагашевтиҥ кереезине чечектер салдылар. Бу ла эҥирде эл театрда бијениҥ ле кожоҥныҥ «Алтам» театрыныҥ кайчы Н.У. Улагашевтиҥ чыкканынаҥ ала 160 јылдыгына учурлап тургускан «Сынару» деген этно-баледин кӧрдилер.

К. ПИЯНТИНОВА
Е. БУТУШЕВТИҤ фотојуругы