Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Јуҥмалуныҥ ла Адыштуныҥ аржандары

01.12.2021

Томск калада кожо ӱренген нӧкӧрлӧрим келерде, 2004 јылда мен олорго Алтайымды, оныҥ атту-чуулу jерлерин кӧргӱскем. Анайып, бис Jуҥмалу аржанга барганыc. Бойымныҥ кӧзимле кӧрдим — атту-чуулу аржан jайгыда алкыш-быйанын сурап турган улус jогынаҥ болбойт. Бистиҥ ле jаныста эки биле jадып, алканып, агару аржанга jунунып, Алтайынаҥ болуш сурап jаткан болгон.
Бис jедип ле келеле, аш-курсагысты, тудумысты кӧлӱгистеҥ тӱжӱрип, одуланарга от салып турганчас, боромтык теҥери там ары караҥуйлап, jаҥмыр башталган. Бис jанында турган алтай айылга одуланып jаттыс. Мындый эптӱ, jараш айылды кем тутты не деп куучындажып турганчабыс, нӧкӧримниҥ ӱйи стенеде та кандый да бичимелдерди кӧрӱп ийди. Jууктап келеле кӧрзӧм, анда айылды туткан улустыҥ ӧбӧкӧлӧри ле олордыҥ биске баштанган сӧстӧри бичилген эмтир:
«Кара башту, кайыш курлу,
Алтай укту албатым,
Алтай кудайдыҥ, аржан сууныҥ
Алкыжы слерге jетсин.
Бу турган айылдыҥ
Таш очогы тайкылбазын,
Талкан кӱли чачылбазын.
Чеберлеп эдинигер!
Бу айылды туткан улус: О.О. Енчинов, Ю.С. Иванов, С.М Бадыкин., С.Я. Темдеков, С.М. Олчонов, Г.С. Олчонов, М.В. Ябочаков, Р.М. Челчушев, В.Ч. Енчинова, Л.И. Темдекова 15.09.03 ј.».
Бичип салган сӧстӧрди орус нӧкӧрлӧриме кӧчӱреримде, олор андый ченемелдӱ, ус колду, ачык јӱректӱ улуска быйанду сӧс айдар керек дешкен. Мен де ол тушта калага jетсем ле, быйанду статья бичип, ончо алтай калыктыҥ адынаҥ олорго быйан айдарым деп санангам.
Эҥир кире берерде, кӧлӱк кӱӱлеп, улус jедип келди. Олор jаныста турган эски айылга тӱжӱп, одулана бердилер. Келген улус В.К. Сабин ле В.И. Безрученков болдылар. Бис олорды айылга кычырып, кӱндӱлеп, табылу куучындажа бердис. Куучын ортодо мен бу алтай айылды туткан улусты мактадым…
Бу кӱндерде бойымныҥ чаазындарымды ачып, кӧрӱп, ол тушта улустыҥ бичиген самаразын таап алдым. Ундулгалакта, jылыйгалакта, бу статьяны бичип, «Алтайдыҥ Чолмонына» ийип jадым. Бу улуска быйанымды айдып тура, ончо алтай улуска мынайда баштанадым — келер ӱйелер Алтайыстыҥ ончо jаражын кӧрзин деп корып, чеберлеп jӱректер. Ол тушта Алтайыстыҥ алкыш-быйаны биске jедер.
Бир ӧйдӧ энемниҥ буды оорып, чек базалбай барган. Будыныҥ терези ылбырап, jаш эт болуп, ӧдӱк те кийер арга jок болгон. Энемди эмчилерге кӧргӱскем, ол эки катап эмчиликте де јаткан, jе буды jазылбаган, шыралап јӱрген.
Ол тушта мен улустаҥ Адыштуныҥ аржаны эмдӱ-томду, быйанду суу деп угуп туратам. Бир кӱн меге калада јаткан нӧкӧрим Валерий Натов jолыккан. Мен ого бу керекти куучындагам ла Адыштуныҥ аржаныныҥ суузын алып, меге аткарып ий деп сурадым. Бир канча кӱннеҥ Валерий меге улусла 10 литр канистрага Адыштуныҥ аржаныныҥ суузын аткарып ийген. Бир ле неделениҥ туркунына энем эмденип, балузыныҥ оозы бӱдӱп, буды jазылып баштаган. Бу керекти кӧрӱп, мен ижимнеҥ кӧлӱк алып, энемди ол быйанду аржанга аткаргам. Энем ондо алдында ӧйдӧ Балыкчыдаҥ Кырлыкка келип јаткан, «Алтын-Кӧл» деп чоло атту болгон Уштуков Михаилдиҥ тӧрӧӧндӧриниҥ айлында jарым ай jадып, алканып, агаш-тажынаҥ, Кудайынаҥ болуш сурап, буды jазылып калган келген. Бу улуска база быйанымды айдып турум.
Айдарга эби јок, је энемниҥ буды јазылган кийнинеҥ, Алтайыма, Адыштуныҥ аржанына быйанымды jетирерге нени эдер деп сананып турганчам, Кӧӧ jуртта чыккан-ӧскӧн jайалталу бичиичи, изобретатель, инженер-строитель, инженер-геодезист Караҥ Кошев ол Адыштуныҥ оҥ jарадын суу jигенинеҥ улам, ӱч бажынаҥ чыккан суу тургуза ла Чолушманныҥ суузына кожулып ага берип турган деп айтты. Караҥ Дмитриевич бу суракты чечкедий сӱмезин меге јартады.
Бойымнаҥ мындый јартамал эдейин. Бу бичимелди кычырган улус билер болор – ол ло Обь, Енисей, Лена ла Тӱндӱк теҥиске аккан ӧскӧ дӧ јаан суулардыҥ оҥ јарады јылдаҥ јылга јемирилип, суу оҥ јаны јаар јылат деп. Ол бистиҥ школдо физиканыҥ урокторында танышкан, ӱренген «Кориолисова сила». Чолушманныҥ суузы база тӱндӱк јаар агып турганы учун оныҥ оҥ јарады јемирилип, Адыштуныҥ аржаныныҥ чыгып јаткан јерин јип турганы ол.
Бу суракла ол jердиҥ улузы Чамалда ГЭС тударга турган инженер А.С. Пигалёвко баштанган. Ол орус укту, Алтайыстаҥ болгой, ӧскӧ дӧ jер, суу байлабай турган инженер, байа ташты ӧрӱмдейле, скважина ӧткӱрип, сууны оноҥ чыгарар деп шӱӱлте айткан. Мен бойым да бийик ӱредӱлӱ инженер, совет jаҥ ӱредип, таскадып салган кижи де болзом, је сананзам, Алтайыстыҥ туулары, суулары улузын эмдеп, су-кадык берип турганы — бис Алтайысты байлап, ого мӱргӱп, болуш сурап, быйаны jедер деп бӱдӱп турганыстаҥ база камаанду. Аржан сууларысты Алтай-Кудай канайып jайаган, бис олорды jебреннеҥ бери канайып чеберлеп турганыс, олор оной ло ӱргӱлjикке, келер ӱйелерге артар. Мынызы jаан учурлу деп сананадым.
Адыштуныҥ аржанын Чолушманныҥ суузы jип турганын угуп, ол сурактыҥ аайына чыгарга, А.И. Мундусовло кожо кӧлӱктӱ Балыкчы jурт jаар бардыс. Jолой бараадып, Илья Семёнович Куюковко кирзес, ижинде jок эмтир. Оноҥ ары барып, Кату-Jарыктыҥ боочызыныҥ алдына токтоп, кыйра буулап, Алтайысты алкап турганчас, И.С Куюков кийнистеҥ jедип келди. Бис оныла куучындажып, келген jолыстыҥ учурын айдып, куучындажала, оноҥ ары атандыс. Бардым, иштиҥ кемин кӧрдим. Бу jол-jорык 1992-1993 jылдарда болгон ошкош, санаама jакшы кирбейт.
Jол-jорыктыҥ кийнинеҥ мен бу керекти Алтайыстыҥ тунчызына (патриоды) — В.К. Сабинге куучындадым, К.Д. Кошевтиҥ сӱмезин база айттым, болуш сурадым. Ол тушта Алтай Республиканыҥ ар-бӱткенин корыыр комитеттиҥ jааны болуп иштеп турган Владимир Кучукович ол иштерде иштейтен jербойыныҥ улузына тӧлӧйтӧн акча-манатты табып, Улаган аймактыҥ чодына кӧчӱрген. Јербойыныҥ улузыныҥ бу јазалдарда иштеген јалын аймактыҥ администрациязы ол акчанаҥ тӧлӧгӧн.
Мен бойымныҥ jанымнаҥ Адыштуныҥ аржанын кичееп, чеберлеп аларга, Караҥ Кошевтиҥ бойын ла тискинчини керектӱ материалдар коштогон КамАЗ-ту ары командировкага аткардым. Ол иш эки ай кире ӧйдиҥ туркунына ӧткӧн. Ол тушта бис ырылып jаткан jаратта Кошевтиҥ сананып тапкан эп-сӱмезиле – сууныҥ тӱбине темир сетка jайала, ӱстине таштар чогуп, ойто ол сетканы таштарыла кожо jаратка тартып, «колбаса эдип», тоормошторло бектеп – «волноотбойник» тутканыс. Улуска jарт болзын деп, Караҥ Кошевтиҥ сананып тапкан ӱлекер-проеги – талайлардыҥ јарадындагы «волнолом» ошкош jазал.
А бу учуралда Караҥ Дмитриевичтиҥ эп-сӱмезиниҥ учуры мындый. Јайгыда ол «волнолом» сууныҥ јаратка согуп турган чакпыныныҥ согултазын бойына алып, сууга јаратты јиирге бербей јат. Кышкыда суу тоҥуп, тошло бӱркелет. Јер, јарат ла јараттай сууныҥ тӱби тоҥуп, јарат сууныҥ кырыла, тожыла кожо ӧрӧ кӧдӱрилет. Сууда јаткан колбаса-волнолом јаратла, јерле кожо ӧрӧ кӧдӱрилет. Јас-јай келзе, байагы колбаса-волнолом ойто тӧмӧн тӱжӱп, ол ло јараттыҥ кырында јадып, волнолом болуп, сууныҥ чакпындарын јаратка ӧткӱрбейт. Кошевтиҥ јазалы јайы-кыжы тынып, кыймыктап, ӧрӧ-тӧмӧн јылып, бузулбай, иштеп јат.
Темдектезе, Кӧксуу-Оозы јурттыҥ јанында Кадынныҥ јарадын железобетонный плиталарла канча ла катап бӱркеп, плиталарды бой-бойына јапшыра темирле каҥдап та салза, кажы ла кыш јер тоҥуп, јарат ӧрӧ кӧдӱрилип, байагы арматураларды учук чылап јеҥил ӱзе тартып, плиталарды чачып, чӧҥӱрип салат. Казнаныҥ акчазы калас ӱрелет.
Адыштуныҥ бӱгӱнги айалгазын билбезим, jе улустыҥ айдыжыла болзо, бистиҥ эткен jазал аржан сууны jоголорынаҥ эмдиге jетире корып jат.
Арт-учында Алтайыма, оныҥ ачык-jарык jӱректӱ, ару санаалу бастыра улузына быйанымды база катап айдып турум.
Алтайым артабазын,
Албатызы су-кадык, керсӱ болзын,
Тоозы кӧптӧзин, јадыны ӧҥжизин,
Санаазы бийик ле ичкери болзын!
Кече таныш улустыҥ буды база энемниҥ буттары чылап экзема болуп, канай ла эмдезе, јазылбай турган деерде, Адыштуныҥ аржанына јайгыда барып келер деп айдып, алдында «Алтайдыҥ Чолмонына» ийген, ондо јарлалган самарамды таап, эмеш тӱзедип, ойто ло «Чолмонго» ийип турум. Улуска јилбилӱ болор деп сананадым.

В. КУДИРМЕКОВ

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина