Алтайдын Чолмоны

Кеендиктиҥ јолы јаҥыс эмес

01.12.2021

Айас Григорьевна Чендыева (Нонова) 1971 jылдыҥ кӱӱк айында Оҥдой аймактыҥ Jоло jуртында чыккан. Эне-адазында, Юлия Койчыновна Аныевада ла Григорий Майманович Ноновто, олор карындажы Мергенле кожо эки бала болгон. Баштамы класстардыҥ эки jылын Jолодо ӱренеле, билези Акташ кӧчӧрдӧ, су-алтай балдарга орус класстарда ӱренерге келишкен. Jе кӱнӱҥ ле орус укту балдарла туштажып, куучындажып туруп, тилге темигип, ӱредӱ jакшы кӧндӱге берген.

Айас ӱчинчи класста ӱренип турарда, Кыргыс jериндеги Фрунзе (Бишкек) каланыҥ Балетный хореографический училищезинеҥ ӱредӱчилер келип, биjеге jайалталу балдар талдаган. Ол талдашты майман сӧӧктӱ кызычак Айас база ӧткӧн. Алтай jеринеҥ олор бастыра jаба он бир кижи барган. Анайып, он ло jаштаҥ ала он сегис jажы jеткенче, поездле jаҥыскан ары-бери jорыктап, алтай кыс ӱредӱзин божодып алган. Jыл туркунына анда jӱрӱп, Алтайына jӱк ле jайгыда бир катап келип баратан. Ол тушта jолдордыҥ айалгазы да коомой, автобустар jедер jерге сӱреен узак баратан. Акташтаҥ калага jетсе, конор до jер jок болуп турган ӧйлӧр болгон. Поездке отурып, база эки кӱннеҥ Фрунзеге jедетен. Ол узун jолды он jашту бала та канай ӧдӱп туратан? Байла, ол ло энезиниҥ кӧптӧдӧ шикпеерип берген азыгыла ашкарынып, jолдо кӧрӱнбес коручылду jӱрген болор…
Ӱредӱ кызычакка баштапкыдаҥ ла ала jарай берген. Келер ӧйдиҥ балериналарын jайалталу, билгири ле ченемели jаан ӱредӱчилер ӱреткен. Jаныксап ыйлап та турза, кеендикке тартылган кӱӱн ончо кӱчтерди jеҥип туратан. Балерина jуҥдый jеҥил болор керек деп, ӱредӱчилер кызычактарды тыҥ ла jакыган учун, тегин де чем ле jеҥил айак балдар кӧп ажанбас. Оныҥ ӱстине баштапкы этажтаҥ ӱчинчизине чыгара катап-катап jӱгӱрип, бескеле тартыжатан. Тураныҥ баштапкы эки кады ӱренетен кыптар ла балетный залдар болгон болзо, ӱчинчи кадындагы интернатта кызычактар jаткан. Оогоштоҥ ло ала кожо ӧскӧн балдар эмдигенче ӱӱрелер болуп jӱрет деп, Айас Григорьевна айдат. Балетный школдо кожо ӱренип, оны божоткон кыстарды јӱрӱм телекейдиҥ башка-башка толуктарына апарып та салза, олор колбуны ӱспей, тутканча ла.
Эки jыл кайра училищени божотконынаҥ бери 30 jыл ӧткӧнин темдектеген туштажуга ӱӱрелер ӧкпӧӧрип jедип келген. Кайдаҥ ла келгени бар: Германиянаҥ, Англиянаҥ, Москванаҥ, Казахстаннаҥ ла ӧскӧ дӧ jерлердеҥ. Айла, бу кыстардыҥ ортозында бир уул да ӱренген, ол Эжер Омин. Оноҥ ӱредӱ божогон. Кем кайдаар иштеп барары jанынаҥ куучын-эрмек тушта Айас Калмык jерине барарга кӱӱнзеген. Анда ол тушта «Тюльпан» деп адалган jарлу ӧмӧлик бар болгон. Петропавловск-Камчатский каланыҥ ӧмӧлигине оценкаларын база ийген. Jайалталу jиит биjечи кажызы озо каруузын берер, ары ла барарым деп бойында сананып алган. Озо Калмыкия телефондоп, jадар, иштеер jер jанынаҥ jӧптӧжип салган. Тӱжинде де кӧрбӧгӧн jерге атанардаҥ озо ӧскӧн-чыккан jерине барып келерге амадап, Айас Алтайы jаар ууланган. Jе энези кызын катап ла ыраак jерге божодорго кӱӱнзебеген.
Бир кӱн Айас Григорьевна јол келижерде, ӱредӱзин бир jыл озо божодып, «Алтай» ансамбльда иштеп баштап салган Айана Шинжинага jолугып ийерге, театрга келген. Jӱрӱмниҥ бурулчыктары мындый ла туштажулардаҥ башталып турганы ол не. Айас ол кӱн Владимир Егорович Кончевле танышкан. Владимир Егорович jиит биjечи-балерина келгенин угала, ишке кычырган.
Бир-эки айга иштеерге jӧпсинеле, Айас мында ла иштеп артып калды. Иш jилбилӱ боло берген. Москванаҥ постановочный группа келип, «Кӧгӱтей-Мерген» кай чӧрчӧкти тургускан. Ого тӧс роль келишкен. Оноҥ jол-jорыктар башталган. Бу ла тушта Айас Григорьевна бойыныҥ да тӧрӧлинде иштеерге jараар эмтир деп санааларга алдаткан. Ого ӱзеери, иштеер улус jедишпей турганын кӧрӱп, мында ла артар деген шӱӱлтеге келген. Гастрольдор ороондорло улалган. «Jӱрӱмимде эҥ узак ӧйгӧ чӧйилген гастрольдор ол тушта болгон» — деп, Айас Григорьевна кӱлӱмзиренип, эске алат. Олор Jаҥы Зеландия, Индия, Сингапур, США-ныҥ Джорджия штады, Чехия, Австрия, Тӱштӱк Корея, Монголия, Израиль, Узбекистан, Кыргызстан, Казахстан ла ӧскӧ дӧ jерлерле jорыктаган.
Эш-нӧкӧриле, иркит сӧӧктӱ Юрий Чендыевле, шак бу jол-jорыктар тушта танышкан. Кеендиктиҥ улузы jаҥыс та иште эмес, jӱрӱмдик jолын база бириктирип, удабай биле тӧзӧгӧн. Юрий Степанович бойы jаан биледе ӧскӧн. Ол билезиндеги он баланыҥ сегизинчизи болгон. «Кижиге эш-нӧкӧри кудайдаҥ берилет деп, мен бӱдедим. Быjыл бис айыл-jурт тӧзӧгӧнистеҥ бери 32 jыл болор. Сӱӱп ле тооп jӱрген эжимниҥ jылу кӱӱни, сӱӱжи, болужы, чыдамкайы учун быйанымды айдадым. Экӱ кожо jӱрӱмниҥ jолын ӧдӱп jатканыс, бала-барка азыраганыс кудайдаҥ берилген ырыс эмей. Оныҥ учун jиит билелерге билелик сурактарда jарт эмес айалга тура бергенде, Г. Чепменниҥ «Пять языков любви» деп бичигин кычырзын деп айдар кӱӱним бар. Бой-бойоорло кандый «тилле» куучындажып турганарды ол тушта оҥдоп, билегерге амыр ла токунал келер деп ижемjилейдим» – деп, Айас Григорьевна билериле ӱлешти.
Эмди Чендыевтердиҥ билезинде ӱч уул. Jаан уулы таҥынаҥ айыл-jуртту, кысту болды. Кыс бала кӧрбӧгӧн jуртка баштап ла келин келерде, оноҥ балдары кызычакту болордо, не аайлу солун ла сӱӱнчилӱ болгон эди деп, бӱгӱн Айас Григорьевна оморкодулу куучындайт. Эки jаан уулы, Шуну ла Чингис, калада jадып, мында ла иштейдилер. Оогош уулы Эркей школдыҥ ӧйинде каладагы экинчи таҥмалу кӱӱлик школды ӱренип божоткон. Анда ӧткӱрилген кӧрӱлерде туружып, ӧскӧ калаларла jорыктап, кайда ла барза, баштапкы jерлердиҥ бирӱзин алып jанатан. Каладагы jайалталу балдарды ла jииттерди jӧмӧгӧн фондтыҥ лауреады болгон. Тургуза ӧйдӧ Эркей Монголияда IT-программистке ӱренет.
Айас Григорьевна бойы одус jылдаҥ ажыра иштейле, амыралтага чыгып калды. Jе оогоштоҥ ала бойына некелтелӱ, ӧйди тегин калас ӧткӱрип билбес кижи угы-тӧзинеҥ келген устардыҥ jолын база таап алды. «Кижиниҥ jӱрӱминде jаҥыс ла килеҥ, jакшы кайдаҥ болзын. Кандый ла ӧйлӧр болгон, jе кудайдыҥ болужыла ол ӧйлӧр ӧдӧ берет. Тургуза ӧйдӧ бойымныҥ билеримле ӱлежерге, кӱӱнзеген келиндерди тӱктеҥ кийим-тудум jазаарына ӱредедим. Бу jилбӱӱни кӧндӱктиргенимнеҥ бери сегис jыл кирези боло берди. Бойым узымды бийиктедер амадула кыргыс калыктыҥ устарына ӱренип барып jӱргем. Тӱкти бойым базып, оноҥ ары кийим эдедим. Ончо ло, бӧрӱктеҥ баштайла ӧдӱкке jетире эдилген, эдилбеген jаҥыс штан артты дебезе. Калганчыда ӧдӱк кӧктӧӧр ӱредӱни ӧткӧм. Мынаҥ ары келиндерди ӱредерге кӧктӧнӧр лӧ ӧскӧ дӧ машинкалар алып, ишти улалтар санаа бар» – деп, ол куучындады. Ус келинниҥ айтканыла, магазиндеп барза, улай ла пакеттер албаска, кажы ла ӱй кижи бойына бӧстӧҥ сумка-шоперлер кӧктӧйлӧ, оны кулjалап jарандырып алганы jарамыкту.
Угы-тӧзинеҥ келген jайалта jаҥыс балага эмес, экулезине ӱлелген. Карындажы, Мерген Григорьевич Нонов, агаштаҥ кандый ла jӱзӱн эдимдер эдет. Айас Григорьевнаныҥ энези, Юлия Койчыновна, бойыныҥ 73 jажында эмдигенче кӧктӧнип jат. Былтыр 72 jажын темдектеген байрамда, Айас Григорьевнаныҥ баштаҥкайыла, ӧрӧкӧнниҥ кӧктӧгӧн лӧ тӱӱген кеп-кийимин балдарга кийдирип, сӱрекей солун кӧргӱзӱ ӧткӱрилген. Улуска солун болды. Айас Григорьевна энезин тооп, сӱрекей баалап jӱргени энези керегинде куучындаганынаҥ билдирди. Совет ӧйлӧрдиҥ чыдым кижизи jаҥыскан да артып калала, эки балазын азырап-тондоп, ӱредип алган. Юлия Койчыновна бойы «сени государство ло ӱредип салды, балам» деер. Jе энезиниҥ камааны jогынаҥ кайдаҥ… Jаанак ла улу jаанак болуп, Юлия Койчыновна барказыныҥ да балазын кӧрӱжип ийет. Ӧйлӧ теҥ алтап, ол смартфон ажыра курстарда туружат, кроссвордтор табат, бойы английский тилле jилбиркеп, бу тилдеҥ кӧчӱрилбеген кинолор кӧрӧт.
Айас Григорьевна бойы таайыныҥ узанып туратанын сонуркап кӧрӧтӧн, ок-jаала адып турганыла jилбиркейтен. Кийнинде, эмчиликтиҥ эжигин ачып, jӱрӱмниҥ база бир буудагын ӧдӧр ӧйдӧ, Айас Григорьевнаныҥ бойына ок-jааны колго алар учурал келишкен. Ок-jааны кажы ла катап тартар тушта ол шыкап алган темдегин jолында турган оорузы деп бодоштырып, jазап шыкайла, бир де jаспастаҥ тийдире адатан. Шак ол кӱч ӧйлӧрдӧ кӱӱнин кӧдӱрип, jӧмӧп, спорттыҥ мындый jилбилӱ бӱдӱмиле тазыктырган тазыктыраачызы Александр Альчинович Сельбиковко Айас Григорьевна эмдигенче быйанду jӱргенин айдат.
Кандый ла айалгада jеҥӱчил болор кӱӱнди бир де салышпайтаны, оноҥ ары улуска болужып jӱретени бу кижиниҥ ӧзӧгинде салылып калгандый. Бу ла бойыстыҥ алтай улус ачу ашка кирип, бойыныҥ jӱрӱмин ӱреп jӱргенин кӧрӱп, jӱреги сыстап ачурканганы jайалталу келинге бир ӧйдӧ кожоҥ болуп келип баштаган. Ары jанынаҥ сӧстӧр келер, кӱӱзи угулар. Оноҥ улам ол jанындагы эш-нӧкӧринеҥ гитараныҥ аккордторын ӱренип баштаган.
Фрунзеде ӱренгениниҥ кийнинде Айас Григорьевна Барнаул каладагы Культураныҥ академиязында байрамдардыҥ ла кӧдӱриҥилердиҥ режиссеры деп бийик ӱредӱ алган. Калада ӧткӱрилген «Jылгайак ла Наурыз» байрамды тургускан. Кайчылардыҥ Улаганда ӧткӧн курултайында режиссердыҥ болушчызы болгон. «Эл-Ойын», «Мастеровой Алтай», «Jӱрӱк-Байрам», «Алтын-Казык», «Кийистиҥ фестивали» деген тергеелик ле ӧскӧ дӧ байрамдар Айас Григорьевнаныҥ тургусканы аайынча ӧдӧт.
Эки jыл кайра эл театрда Айас Григорьевна ла Юрий Степанович Чендыевтердиҥ jайаандык эҥири ӧткӧн. Анда олордыҥ кожоҥдорыныҥ кӧбизи залда толо улустыҥ jӱрегине тийип угулган эди. «Ончозы биледеҥ башталат» деп айдылып калган сӧстӧрлӧ jӧпсинип, Алтай jерис ару болорын кичееринде баланыҥ кӧрӱми элбек болзын, кӧкси ару, алтай кижи ӧссин деп таскадарын биледе баштаар керек деп, эне кижи айдат. Оныҥ да учун Айас Григорьевна бу ууламjыла ӧткӱрилген кӧп ишти баштайт ла ондо туружат.

Марина ЯБЫКОВА