Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Калыгыныҥ чындык кызы ла коручылы

08.12.2021

Бистиҥ тергееде эткен иштериле, јеткен једимдериле, айткан сӧстӧриле јарлу, кӧрӱмјилӱ улус бары оморкодулу. Айдарда, онызы јаан эмес калыгыстыҥ ӧзӧги ӧчпӧгӧнин, укаа-санаазы курч артканын керелейт, келер ӧзӱми токтобос, ичкери јолы ӱзӱлбес деген ижемји берет. Ондый улустыҥ тоозында Алтай Республиканыҥ билиминиҥ нерелӱ ишчизи, химический билимдердиҥ кандидады, туба калыктыҥ јаан јаштуларыныҥ бирӱзи Анастасия Семёновна ТОДОЖОКОВАНЫ адаарга јараар.

Анастасия Семеновна Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ сыраҥай ла кызӱ ӧйинде чыккан. Оныҥ бала тужы шыралу ла торолу болгоны јарт. Јууныҥ ла оныҥ кийнинде ӧйдӧ чыккан-ӧскӧн балдар јӱрӱмниҥ кату ченелтезин ӧткӧн, салымыныҥ јолында турумкай ла јалтанбас болуп чыдаган.
Газетте ижим аайынча меге бу кижи керегинде кӧп бичиирге де, оныҥ башка-башка ууламјылу билим бичимелдериле јилбиркеп, јарлаарга да келишкен. Анастасия Семеновнала куучындажарга јилбилӱ, ол кӧпти билер, айдар, јаан јайалталу эпши.
Анастасия Семеновна химический билимдердиҥ кандидады, иштеген ӧйи 50 јыл, ГАГУ-да преподаватель болуп иштегени 48 јыл. Оныла коштой туба калыктыҥ јондык организациязын тӧзӧп башкарган. Бойыныҥ ас тоолу тургун калыгыныҥ бастыра курч сурактарын ол јӱрекке јуук алынып, олордыҥ аайына чыгар иштерде, керектерде эрчимдӱ туружат, тартыжат. «Тубада туруш јок» деген сӧстӧр јакшы учурлу деп оҥдойдым. Бу сӧстӧр Анастасия Семеновнага лапту келижет. Ол ас тоолу тургун туба калыгыныҥ салымы учун тууразында туруш јоктоҥ тартыжар кижи.
А.С. Тодожокованыҥ ӧрӧ турган јаҥдарга јетирип, ајару этсин деп кичееп келген сурактарыныҥ бирӱзи – ол гептилдиҥ сурагы. «Бистиҥ республиканыҥ Чой аймагында РП-327 ракетаныҥ экинчи бӧлӱги тӱжӱп турган јер бар. Кеми 2198 квадратный км јерге ракетаныҥ бӧлӱктери 1970 јылдаҥ ала тӱжет. Јуугында беш јурт турат. Ак-айастаҥ тӱшкен сӱрее-чӧп бир чук јерде јаткан болзо, је 2001 јылдаҥ бери гептилдӱ булут ас тоолу тургун калыктыҥ јуртаган ла аҥдап-куштаган јерлериле јайылып турар болгон» — деп, билимчи айдат. Оныҥ шӱӱлтезиле, гептил Алтайдыҥ эл-јоныныҥ онкология оорулардаҥ кӧп божоп турганыныҥ ла ӧскӧ дӧ оорулардыҥ шылтагы болуп јат. Оныҥ учун бу сурак эмдиге јетире ачык артат ла кыракы шиҥжӱ некейт.
Тергеебистиҥ тӱндӱгинде јуртаган ас тоолу тургун калыктардыҥ јеринде мӧштӧр ӧскӧни олордыҥ ырызы да, калганчы јылдарда тӱбеги де боло бергени јажыт эмес. «Кара агаш кезеечилер» кандый ла эп-арга табып, јербойыныҥ јаҥдарыныҥ керексинбезиле, јаратканыла тузаланып, мӧштӧрди ылгабазынаҥ ла бӱрте-јара кезип, туш-туура тергеелерге тарткылап саткылайт. Тургун калыктар дезе, чактарла тайгазыныҥ байлыктарыла азыранып, аргаданып јӱрген. Анастасия Семеновнаныҥ айтканыла, мӧштӧр кезер иштер ӧткӧн чактыҥ 50-чи јылында башталган ла анчада ла туба калыктыҥ чӱм-јаҥдарын, культуразын, тилин ле јаҥжыккан јадын-јӱрӱмин корулап аларына јаан салтарын јетирген. Тубалар бойлоры да агаш кезеечилер боло бергендер. Је јаҥырта тӧзӧштиҥ ӧйиле кожо агашпромээлемдер јайрадыла берерде, јербойыныҥ иш јок арткан улузы ойто тайгазына бурылып, оныҥ кузук-ӧлӧҥиле, аҥ-кужыла аргаданган. Эмди калыҥ кармандулар, тӱрген акча эдеечилер ајарузын ойто ло мӧштӧргӧ салган.
Ас тоолу тургун калыктардыҥ јилбӱлерин, тап-эриктерин корулаган федерал јасактар јарадылган да болзо, олор јӱрӱмде иштебей јат. Онойып, 2009 јылдаҥ ала мӧштӧрлӱ тайга узак јылдарга арендага берилет, ол тоодо мӧштӧрин кезерге.
«Аҥдаары керегинде федерал јасактыҥ 19-чы тизиминде ас тоолу калыктыҥ аҥдаарына тап-эриктери айдылган. Је республика кеминде ондый јасак јок учун, ол иштебей јат. Ӧскӧ дӧ тап-эриктерди корулаган јасактар јок учун, јаҥжыккан ээлем иштер ӧткӱрген ле јадын-јӱрӱм јӱрген јерлеристи ондор јылдарга арендага берип салат. Бис бир јылга тубалардыҥ арендада болуп калган байлу Урчин кыры учун тартыштыс.
Арендаторлор кӧлдиҥ тайгаларында агаш кескен јерлерде 1000 куб. метр кирези таштанчы агаш артызат. Бис республиканыҥ башкарузына сувенирлер, айылга керектӱ эдимдер эдетен тӧс јер тӧзӧӧри керегинде шӱӱлтеле канча катап баштанганыс, је керек јылбайт. Бисте колдоры ус канча кирези улус иш јок, кирелте јок јӱргилейт. Рынок дезе кыдаттыҥ эдимдериле толо» — деп, ол кородолду айдат.

***

Калганчы јылдарда, бистиҥ тергееде туризм ӧзӱм алынып турарда, Анастасия Семеновнаныҥ база бир «оору» сурагы – ол ас тоолу тургун калыктардыҥ јуртаган јерлеринде олор бойлоры турбазалар, конор туралар тудуп, этнотуризмди ӧскӱрери болуп туру. «Алтын Кӧлди айландыра јараш јерлерде туризмниҥ аргачылыгы эрчимдӱ ӧзӱм алынат. Ойто ло тубаларды озодоҥ бери јуртаган јерлеринеҥ јайладары башталган. Олордо этнотуризмди ӧскӱрерине керектӱ акча-манат јок учун, олорго тууразында артарга келижет. КМН-дарды ӧскӱрериниҥ программазыла келип турган акча-манатты мындый керектерге база келиштирип турар керек» — деп, ичкери кӧрӱмдӱ карган кижи айдат.
Туба калыктыҥ текши тоозынаҥ тӧрӧл тилиле јӱк 6,7 проценти болуп турган каргандар куучындажат. Јашӧскӱрим бойыныҥ тилин билбес. Тил јоголзо, калык јоголор… Оныҥ учун «Туба калык» деп тергеелик јондык организация 2014 јылда «Тазылдарыҥды орныктыр» деген ӱлекер бичиген ле ООН-ныҥ грантын ойноп алган. Баштаҥкайлу бир канча кижи јурттарла јӱрӱп, албатыныҥ кожоҥдорыныҥ сӧстӧрин јууган ла олорды кожоҥдоп турган улусла тушташкан. Мындый иштиҥ турултазында Валерий Кучуковтыҥ бойыныҥ кожоҥдорыныҥ ла туба карганактардыҥ фольклор кожоҥдорыныҥ компакт-диски чыгарылган. В. Кучуковтыҥ туба тилле гитарала ойноп кожоҥдогонын мен алдында јылдарда Эл Ойындарда јарадып угуп туратам.
Эки-ӱч јыл кайра Анастасия Семеновна туштайла, туба-орус сӧзлик чыгарганыс деп айткан эди. Мен бу јаан ишти бӱдӱрген улусла туштажып, ол керегинде газетте бичиген эдим. «Августа Кучукова ол тушта туба тилле 13 муҥ сӧстӧр јууп алган ла орус-туба сӧзлик тургускан эди — деп, Анастасия Семеновна ол јылдардагы куучынысты эске алындырат. – «Как сказать по-тубаларски» деп адалган сӧзлик «Алтын-Туу» бичик чыгармада кепке базылган». Бу сӧзлик чыккан јыл Најылыктыҥ туразыныҥ ӱчинчи кадындагы издательствого (ондо ок бистиҥ газеттиҥ редакциязы) оны сурулап кӧп улус кирип туратан эди. Айдарда, улустыҥ бойыныҥ тилине јилбӱзи јаан болгон туру.

***

Ӱредӱзи, ижи-тожы химияла колбулу кижи Анастасия Тодожокованыҥ шӱӱлтезиле, аракыдаш Сибирьдиҥ тургун калыктарыныҥ јаан сурагы болуп јат. «Јербойыныҥ тургун калыктарына аракыдаштыҥ су-кадыкка јеткери ас дегедий кеми-дозазы јок, ол ноль — деп, билимчи айдат. — Аракыдаш ончо улуска, је анчада ла тургун калыктарга јаан јеткерлӱ. Олор ортодо аракыдаштыҥ таркаганын ајаруга алзабыс, олордыҥ келер ӧйи карыкчалду болоры сезилет. Аракыдаштыҥ, аракыга тӱрген кирериниҥ шылтактары кӧп. Је олордыҥ ортозында бир јаан шылтак – ол тургун калыктардыҥ эди-канында алкогольдегидрогеназа деп фермент јок болгоны. Французтар, итальянецтер, еврейлер, армяндар ла грузиндер аракыга кирбеген – олордо этиловый спиртти ӧскӧ јеткери јок веществолорго кӧчӱрер бу фермент бар. Ол ӱйелердеҥ ӱйелерге энчилелип јат. Је тургун калыктарда, ол тоодо алтайларда, тубаларда ондый фермент јок. Оныҥ учун аракы мееге коркышту јаан салтарын јетирет ле кижини аракыга тӱрген кийдирет, ӱредет.
Тургун калыктардыҥ эт-канында этанол ацетоальдегидке кӧчпӧй јат ла этанол ончо физиологиялык суузындарга кирип, бастыра органдардыҥ ижин кубултып, салтарын јетирет. Оныҥ учун кандый ла рюмка, баштапкызы да, экинчизи де, тургун кижини аракыдашка кийдирет».
А.С. Тодожокованыҥ база бир ајарулу иштеп турган сурагы – ас тоолу тургун калыктардыҥ јеринде алтынла иштеп турган организацияла тартыжары. Алтынла иштеер «Корона Алтая» компания» ООО-ныҥ республиканыҥ Турачак аймакта «ижиниҥ» карыкчалду ченемели арткан. «Компания ижинде химияла тузаланат. Алтынду руданы цианидле ооктойт, руданы апарбайт, ондо ло чогуп салат. Јааш, кар болзо, бастыра химия јер алдында сууга шиҥет. Онойып айландыра ар-бӱткен быјарзыйт, онойдо ок буула кожо чыккан химия ойто јааш, кар болуп, јайылып јерге тӱжет».
Анастасия Семеновна бир баштаҥкайлу улусла кожо онойдо ок тургун калыктардыҥ Јаҥжыккан ээлем иштерин ӧткӱретен јерлерин (ТТП) тӧзӧӧри јанынаҥ иштейт. Ол онойдо ок туба калык ортодо бийик ӱредӱлӱ улус кӧптӧзин, олор калыктыҥ ӧзӱмине јаан камаанын јетирер эди деп амадап јӱрет. Оныҥ да учун кезик иштерди бойына бӱдӱрерге келижет. Августа Кучуковала экӱ садиктиҥ балдарына туба таныктӧс тургускан ла ол јуук ӧйдӧ кепке базылып чыгар.
А.С. Тодожокова тургуза ӧйдӧ ГАГУ-да иштебей туру. Је ондо амыр отурар бош ӧй јок: јондык керектер, јаҥы амадулар, ӱлекерлер, алдынаҥ бойыныҥ бӱдӱрип јӱрген ижи кӧп. Оныҥ сананган, амадаган кӧп керектери јӱрӱмде бӱтпей де турган болзо, «јолды баскан кижи ӧдӧр» дегени чилеп, Анастасия Семеновна бир амадулу, бир кӱӱндӱ улусла кожо колын бош салбайт, ичкери ле алтайт.

Н. БЕЛЬЧЕКОВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина