Алтайдын Чолмоны

Канаттарыҥдый эки тайагыҥла кайдаар ла једериҥ

08.12.2021

Канаттарыҥдый эки тайагыҥ кайып учар арга бербезе де, кырларды керий базып, айландыра ар-бӱткенниҥ јаражын, кандый ла ӧйдӧҥ камаанду куулгазынду ӧҥдӧрлӧ кубулганын кӧрӱп, ийде алынып јӱрер арга берет. Тӱндӱк (скандинав) базыт эрчимдӱ, су-кадык јӱрӱм јӱрер эп-аргалардыҥ эҥ јеҥил, эҥ эптӱ, эҥ таркаган бӱдӱми болуп, текши ороон ичиле (телекей де ичиле дезе, јастыра болбос) элбеде таркайт. Бистиҥ де тергееде физкультураныҥ бу бӱдӱмин талдагандардыҥ тоозы там ла кӧптӧп туру. Тӱндӱк базытчылар бойыныҥ алдына ла базып јӱреринеҥ башка, јуулыжып, јилбилӱ јол-јорыкка чыгадылар, кандый ла кемдӱ башка-башка маргаандарда туружадылар. Бӱгӱнги бистиҥ айылчыбыс тергееде бу бӱдӱм спортты баштаган ла элбеде таркадып, сӱреен кӧп иш бӱдӱрип јӱрген Наталья КУШЕРОВАЛА ӧдӧт.

— Наталья Николаевна, Слер улайын ла кандый да маргаанда, кырлар чыгышта бойоор туружадаар, эмезе тӱндӱк базытчылар ортодо кызу маргаандар, олорло кожо солун јорыктар тӧзӧп ӧткӱредеер. Бу ла кӱчӱрген айдыҥ учында маргаандар ӧткӧнин уктыбыс…
— Эйе, мен ороон ичинде ӧткӱрилип турган кӧп ӱлекерлердиҥ бистиҥ республикада координаторы, каруулу кижизи болуп турум. Оныҥ учун улайын ла иште, јол-јорыкта… Кӱчӱрген айдыҥ 27-чи кӱнинде Камлак јурттаҥ ыраак јокто спорттыҥ тӱндӱк базыт бӱдӱмиле таныштыру базыт ӧткӱрдис. Бу маргаан 2022 јылдыҥ кичӱ изӱ айында ӧткӱрилетен
@Kumzhulu.trail деп маргаандардыҥ трасса-јолдорыла ӧткӧн. Бу бастырароссиялык учурлу маргаандар пандемиядаҥ улам быјыл ӧткӱрилбегенин билереер.
Бу спорт тазыктыру базыт «Тӱндӱк базыт – су-кадык ла эрчимдӱ јӱрӱмниҥ ээжизи» деп национальный программа аайынча ӧткӧн. Оны тӧзӧп ӧткӱреечилер: мениҥ башкарган Јойу спорттыҥ ла экологиялык јорыкташтыҥ «Кырлардагы орыктар» деп коммерческий эмес автоном организациязы ла Алтай Республиканыҥ јондык су-кадыктыҥ ла медициналык профилактиканыҥ тӧс јери. Туружаачылар Горно-Алтайск каладаҥ, Маймадаҥ, Шабалиннеҥ, Чаргыдаҥ ла Камлактаҥ келгендер. Текши тооло 40-гӧ јуук базытчылар болгон, туружаачылардыҥ јаштары да башка-башка — јашӧскӱримнеҥ баштайла, амыралтада улуска јетире.
Туружаачылар эки башка јол ӧткӧндӧр. Су-кадыктыҥ маршы — 5 км, ачык тазыктырыныш – 10 км. 10 километрдиҥ јеҥӱчили Алена Шкакова болды, 2-чи јерде — Римма Аяшева, 3-чи јерде — Зульфия Шадеева. Ӱчилези Горно-Алтайсктаҥ.
— Кӱчӱрген айда јол-јорыктарда болгоноорды база угуп јӱрдис. Солундары керегинде куучындап берзеер?
— Тӱндӱк базытчылар бу бӱдӱмниҥ ийде-ойына алдыртып, јаҥыс ла бойыныҥ јериле базып јӱрер эмес, је анайда ок ӧскӧ дӧ тергеелерде, ороондордо јарлу орыктарла, кырларла јӱрерге кӱӱнзейт. Бис эки јылдыҥ туркунына ороонныҥ бир канча јерлеринде болгоныс…
Мен ондый солун јерлерле озолодо таныжып, тест ӧткӱредим. Кӱчӱрген айдыҥ јарымызында бир амадума јединдим: Турцияда јарлу Ликийский јолло (Likya Yolu) бастым. Ол Кара талайды јакалай јебрен Ликияла 540 километрге чӧйилип ӧдӧт. Мен бу јорыкка бир јыл кирези белетенгем. Бу jорукта меге jаан болужын мениҥ Турциядя базытчы нӧкӧрим Джесурхан Таш jетирди. Стамбулга учуп келеле, кӧлӱкле Ӧлӱдениз јуртка келдис. Эртезинде ле мен бу райдый јерле таныжып бастым. Бийиги 2000 метр Бабадаг кырга белетениш јок кижиге чыгарга кӱч болор эди. 11 км јолдо мени ӱйдежип јӱрген тӱрк ӱӱремле кожо аза бергенис. Јолдыҥ 8 километринеҥ ала темдектер јок болордо, азып, кырлардыҥ таштарлу, јыраа-тегенектерлӱ јерлериле ӧдӧргӧ келишкен. Је ырыс болуп, фуникулердыҥ станциязына чыгып келгенис. Оноҥ ары бис Анамур калага јеткенис, ол тӱӱкилик, географиялык аҥылуларлу кала болуптыр. Стамбулда болуп, музейлерле танышкам.
Кӱчӱрген айдыҥ 12-14 кӱндеринде Москвада «Тӱндӱк базыт – су-кадык јӱрӱм јӱрериниҥ ээжизи» деп бастырароссиялык нацӱлекердиҥ координаторлорыныҥ съезди ӧткӧн. Алтай Республикадаҥ ондо мен туруштым. Јуунда Доброфиз ӱлекердиҥ президиумыныҥ председатели И.Э. Слуцкая, РФ-тыҥ спорт аайынча министри О.В. Матыцин турушкан. Ӧрӧги нацӱлекерди Доброфиз (Физкультураныҥ добровольный биригӱзи) тӧзӧп ӧткӱрет. Мен бу ӱлекерле республикада ишмекчи ӧмӧликтерде тӱндӱк базытла ӱредӱ-тазыктырулар ӧткӱрген болгом. Ӱлекердиҥ амадуларыныҥ бирӱзи – ол Россия Федерацияныҥ тергеелеринде эл-јон ортодо спортты таркадар ишти эрчимделтери, тӱндӱк базыт аайынча клубтарды, секцияларды, биригӱлерди тӧзӧӧрин јӧмӧӧри.
Съездте РФ-тыҥ 43 тергеезинеҥ туружаачылар болгон. Экинчи кӱнде Доброфиз ӱлекердиҥ Президиумыныҥ јааныныҥ ордынчызы А.А. Загаровтыҥ баштаганыла, спорт маргаандарда јаргылаачы иш ӧткӧн. Тверьдеҥ ле Москвадаҥ кычырылган командалар стадионго јуулып, тӱндӱк базытла ӧткӧндӧрин бис јаргылаганыс. Ондо алылган ченемел, билгирлер бистиҥ республикада тӱндӱк базытла маргаандарда јаргылаарын јаҥы бийик кемине кӧдӱрер деп санандым. Эки каланыҥ базытчыларын кӧрӱп, бистиҥ тергеениҥ базытчылары олордоҥ артык деген оморкодулу санаага келгем.
Ӱчинчи кӱнде ишти РФ-тыҥ Минсу-кадыгыныҥ «Терапияныҥ ла профилактикалык медицинаныҥ НМИЦ-и» ФГБУ-зыныҥ медицинский туризм аайынча бӧлӱгиниҥ јааны Ольга Беззубенко ӧткӱрген. Координаторлордыҥ алдына сурак тургузылган: «Мен тӱндӱк базытла не тазыктырынып тургам?». Мениҥ каруум мындый: «Тӱндӱк базытты таркадары – меге ол бойыныҥ су-кадыгына каруулу болоры, ар-бӱткенди сӱӱри, эрчимдӱ амыраш, јорыкташ јанынаҥ текши јилбӱлерлӱ улусты бириктирери. Базыш ол биске кандый да ӧйдӧ ийде-кӱч берип турган ар-бӱткенде ӧдӧт. Бистиҥ јӱрӱмис оныҥ шылтузында јаркынду, байлык болуп, ич-кӱӱнис айландыра телекейле ондый колбуда токуналу боло берет. Онызы эҥ ле учурлузы».
Ирина Слуцкая слердиҥ тергееде тӱндӱк базыттыҥ ӧзӱмине кандый организация болужып јат деп сураарда, балдардыҥ А.И. Ялбаковтыҥ адыла адалган атла тазыктырынар спорт школыныҥ директорын адагам. Бистиҥ кӧп саба керектерис бу школдыҥ јеринде ӧдӱп јат. Бу кӱндерде школдыҥ директоры П.С. Мартюшевке И. Э. Слуцкаяныҥ колы салылган Быйанду самара келди.
Онойдо ок тергеениҥ СМИ-леринде, анчада ла «Алтайдыҥ Чолмоны» республикан газетте кандый ла керектерис керегинде элбеде бичилип јат деп айткам…
— Кӱчӱрген ай бу ишле тӱгенбеген: «Јер солунла толот» дегениле, Слер Оҥдойдо јол-јорыкла јӱргенеер. Ондо кандый керектер болгон?
— Ӧткӧн неделеде мен Оҥдой аймактыҥ Кулады јуртында болгом. Ондо су-кадык јӱрӱм јӱрерин ле ару кейде эрчимдӱ кыймыктанарыныҥ эҥ ле эптӱ бӱдӱмин — тӱндӱк базытты таркадары аайынча јартамалду иш ӧткӱрдим. Ондо Куладыныҥ, Оҥдойдыҥ эл-јоны, Оҥдой аймактыҥ администрациязыныҥ культура, спорт ло јашӧскӱримниҥ политиказы аайынча бӧлӱгиниҥ, АР-дыҥ јондык су-кадыктыҥ ла медициналык профилактиканыҥ тӧс јериниҥ чыгартулу улузы турушкан. Бу јорыкта мен Оҥдой аймактыҥ администрациязыныҥ культура, спорт ло јашӧскӱримниҥ политиказы аайынча бӧлӱгиниҥ јааныныҥ ордынчызы Эркей Кокулевле, СССР-дыҥ чанала јӱгӱрери аайынча спорттыҥ узы, Оҥдой аймакта ДЮСШ-ныҥ чанала јӱгӱрер секциязыныҥ тазыктыраачызы Анатолий Филипповло тушташтым. Бис спорт туризмниҥ бӱдӱми болуп турган тӱндӱк базыттыҥ аймакта ӧзӱми керегинде куучындашканыс ла бу ууламјыда јаба иштеер болуп јӧптӧштис. Адакыда јурт јеезениҥ стадионында кӱӱнзеген улуска тӱндӱк базыт аайынча мастер-класс ӧткӱрилген.
— Куучын учун быйан, Наталья Николаевна. Бӱгӱнги тегин эмес, кату да дегедий ӧйдӧ эл-јонныҥ су-кадык јӱрӱм јӱрерине, эрчимдӱ болорына јаан ајару салып, чылаазыны јок иштеп јӱргенигер учун кычыраачылардыҥ адынаҥ јаан быйан! Ончо амадугар, темдектеп алган керектеригер бӱтсин деп кӱӱнзейдис!

Н. БЕЛЬЧЕКОВА куучындашкан