Кырлыкта ондый кижи јуртаган

08.12.2021

Jаан jаштулардыҥ айлыгы билдирбезинеҥ ӧдӧ берди. Бистиҥ ороондо мындый јаҥжыгу барыла оморкоп, мен бистиҥ jуртта jаткан Тöгӱнчи Ажанаровна Ажанарова керегинде бичип ийерге санандым.

Бу ӧрӧкӧн 94 jаш jажап, ак-jарыктаҥ быjыл кышкыда ырап калды. Тöгӱнчи Ажанаровна 1926 jылда кандык айдыҥ 20-чи кӱнинде Кан-Оозы аймакта Кырлык jуртта кеен, jараш ар-бӱткендÿ Шиберти деп jерде чыккан. Адазы — Ажанар Шаманов, казах кыпчак сööктӱ, энези — байлагас сööктӱ Коомой Абышева деп улус болгон.
Олордыҥ билезинде Кара, Карабаш, Кыс, Беjиш, Jыламаш деп балдар öскöн. Эне-адазы Шибертиде «Кызыл маяк» колхозто койдо иштеген. Адазы 1943 jылда jада калган. Ол öйдиҥ ончо балдары чылап, Тöгӱнчи эрте иштеп баштаган. Шымды, чыйрак кыс колхозтыҥ ончо иштеринде турушкан.
«Анчада ла Ада-Тöрöл учун Улу jууныҥ jылдарында албатыныҥ jӱрӱми сӱреен кӱч болгон. Бис 16-20 jашту кыстар 80 сотык jер чабарыс. Ол бир кӱнниҥ нормазы. Мен ӱӱрем Канитова Тообосло кожо нормадаҥ эмеш ажыра чаап койорго албаданарыс — эртен чабарга ас болзын деп.
Тӱште одуга келзеҥ, бир айак кöчö лӧ бир болчок jажык эт берер. Ондый да эт каа-jаада ла болор. Jе канайдар, аштап-суузап та турза, ишти бӱдӱрер керек. Кийим де уйан, jаҥду ла кызыл этти бöктöп турган неме ине. Jайгыда кыстар, келиндер кызыл jылаҥаш öлöҥ чабарыс. Самтар-сумтар кийимисти будакка илип койорыс, jыраага-эшке илинип jыртылбазын деп, сӱреен чеберлеерис. Jылаҥаш деп уйалар да кижи jок — эр улус бар эмес, ончозы jууда. Кӱс келгенче ле öдӱк jок jӱрерис. Кайран буттар кезилип-jарылып, каны агып турар. Учында буттыҥ таманы кадала, торт öдӱк болуп (кыштузып) калар.
Кӱскиде тӱни-тӱжи аш согор иш башталып jат. Ол иш божозо, кыжыла мал-ашка öлöҥ тартар. Бу ишти бӱдӱретен улус: мен, Тообос Канитова, Јылым Уйина, Акјеен Бахрамаева. Эртен тура 6 саатта öлöҥгö барып jадыс: бир кижиде 2 ат, эки чанак.
Соокто jӱсти койдыҥ терезинеҥ эткен öрмöкчиле бöктöп аларыс. Ол jогынаҥ jӱзиҥди ӱжӱдип аларыҥ. Jедип барзаҥ — кар обооныҥ тал-ортозы кире бар. Агаш кӱрекле карды кӱрейле, малтала обооны айландыра чабар, оноҥ база ла агаш айруушла öлöҥди чанакка салар. Айрууш-кӱрегиҥ сынбаза, jакшы туру. Бир-эки катап барып-келип турганча, кышкы кÿн ажа берер. Онойып шыралай-боролой öлöҥди кыжыла тартарыс. Jуу-чактыҥ öйинде онойдо jӳргенис, иштегенис, балдар» – деп, Тöгӱнчи Ажанаровна эзен тушта куучындап туратан.
Jууныҥ кийнинде Кебезенге 3 катап барып иштеген. Ондогы иш база бир де jеҥил болбогон. Иштеп турган jерге jаан карга кебелип туруп jеделе, кере тÿжине агаштарды jыгар, оныҥ будагын быдаар. Эҥирде баракка келзеҥ, ÿзе кийимиҥ ÿлÿш. Jе колхозко берген норманы тÿҥей ле бÿдÿрер керек. Кебезеннеҥ келеле, 1950 jылда jууныҥ туружаачызы, кӧбӧк сӧктӱ Шатин Учурла биле тöзöп, 6 балалу болгондор: Молойт, Зоя, Толя, Олег, Аля Шатиндер. Бир уулчак jаш тушта божогон. Оныҥ кийнинде jылдарда кышкыда токто (ашты уруп салган алмарда) аш арутап, jаскыда сакмандап, jайгыда кой кыркышта, öлöҥ ижинде иштеп туратан.
Калганчы jылдарда токто каруулчык болгон. 1976 jылда амыралтага чыккан. Тöгӱнчи Ажанаровна jурттыҥ jондык иштеринде jаантайын туружатан: комсорг, jурт Советтиҥ депутады, колхозтыҥ правлениезиниҥ, шиҥжӱ эдер камыстыҥ турчызы ла о. ö. иштерде.
Бу öрöкöн ачык-jарык кылыкту, ончо немени аайлу-башту эдер, бала-барказын, тöрöгöн-тууганын айдып-тудуп, башкарып jӱрер, тузалу шӱӱлтени айдып берер тоомjылу кижи болгон. Кöргöн-укканын ундыбас: чӱм-jаҥдар, озогы jӱрӱм, кеп-кийим керегинде, jерлештериниҥ угы-тöзи, чыккан jылы, кем кайда, нени иштеген ле оноҥ до öскö сурактарга каруузын берип отурар. «Кудай мени, байла, кереечи эдип артырган» — деп айдар.
Онойдо ок Тӧгÿнчи Ажанаровна кӧп jылдардыҥ туркунына jурт библиотеканыҥ эҥ jаан jашту кычыраачызы болгон. «Тӧрт классты божоткон до болзом, газет-бичикти кычырарга алдынаҥ бейин сÿÿйтем. Эмди карган кижи неме эдип алар эмес — бичик ле кычырып отурадым. Ол меге jаан соот, ӧй ӧткÿрер арга болуп туру. Карын, библиотека деп неме бары jакшы. Бичиктерди меге улай ла экелип, солун-собурды куучындап бергилейт» — деп, ӧрӧкӧн быйанду сӧзин айдып отуратан эди.
Jиит улус бу öрöкöннöҥ тем алып, алтай тилин ундыбай, албатызыныҥ тӱӱкизиле, байлык оос чӱмдемелиле jилбиркеп, бичиктерди кычырып турзын деп кӱӱнзейдим.

С. САВАТАЕВА,
Кырлык јурттыҥ библиотеказыныҥ jааны

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина