Алтайдын Чолмоны

Раиса Кулакова: «Сескенимле бичийдим, јурайдым»

08.12.2021

Шабалин аймактыҥ Чаргы јуртында бойыныҥ агаш туразында јайалталу јурукчы Раиса КУЛАКОВА јуртайт. Јаан эмес агаш туразыныҥ эжиги оныҥ бойыныҥ ӧзӧгиндий јаантайын ачык. Ол улустаҥ јалтанарга-чочыырга да, туш кӧстӧҥ та нени де јажырарга да темикпеген.

Айыл ээзи эпши сакыбаган айылчыларды кайкап та кӧргӧн болзо, је бир сӧс айтпады. Кенетийин келген улус, ӱзеери фотоаппаратту болзын, кайкамчылу эмей.
Тураныҥ тыштын кееркеде јазаганын ајыктап, Раиса Ивановнаныҥ кийнинеҥ айылга кирдис. Мында эҥ ле тыҥ кайкатканы – бӱткӱл стенеге јурап салган сыгын. Автордыҥ айтканыла, сыгын јылыйган ой-санааныҥ сӱр-темдеги. Албаты оны такып ойто табар, орныктырар учурлу.
– Бир ле кыпта иштенедим, мында ла чайлап-чаптап, айылчыларды уткуйдым. Јаан эмес печке, бир эмеш одын… Ада-ӧбӧкӧлӧристиҥ јаткан аайыла јадарга кичеенедим – ар-бӱткеннеҥ ажыра албаска, ээжилерди буспаска – деп, айыл ээзи эпши куучындады.
Раиса Ивановна бойы сӱрекей омок, ачык-јарык эпши, полкадаҥ чӱрче ле башка-башка јылдардыҥ (јурукчыныҥ бойыныҥ јолына чыкканын керелеген фотојуруктарлу, јуруктарлу) альбомдорын алды. Бӱктерди табылу ээчий-деечий ачып, бойыныҥ тӱӱкизин куучындады.
«1967 јылда Мукур-Чаргы јуртта балдары кӧп койчы кижиниҥ билезинде чыккам. Горно-Алтайсктагы пединститутты «биолог» деген ӱредӱле божодып, 30 јылды ӧзӱп јаткан јаш ӱйеге учурладым. Ӱзеери ӱредӱликтиҥ ӱредӱчизи, Чаргыдагы школ-интернатта таскадаачы болуп иштегем. «Таштыҥ ӧзӧк ийдези» («Душа камня») деген кружокты ӧткӱргем».
Куучындажып отурган эпшиниҥ сӧстӧриле, ол эбире курчаган кырлар, булуттар, агып јаткан суулар, от, керек дезе таштар, бир сӧслӧ, ончозы тирӱ.
– Мен качан сууныҥ јарадына келгемде, кажы ла таш меге бойыныҥ кебер-чырайыла кӧрӱнет. Айла, француз билимчилер мениҥ таштар «тынат» деген шӱӱлтемди јӧмӧп, јартап-айдып салдылар. Ӧткӱрилген шиҥжӱлерле болзо, олордыҥ тынган бир «тыныжына» ӱч кӱннеҥ ала бир неделеге јетире ӧй барат. Байа «јӱректиҥ согултазы-согужы» конок туркунына ӧдӧт.
Јурукчы бойы отты база онойдо ок байлап, баалап јӱрет.
– Отко сӱрее-чӧпти салбас, киртитпес, тӱкӱрбес, миистӱ-оосту неме уулабас. Оттыҥ, анчада ла айылда очоктыҥ јанында, јаҥыс ла јымжак, јылу сӧстӧр айдар керек. Ол тужында биле де нак ла бек болор. Отто ончо неме тирӱ ийде алынат. Керек дезе, кӧмӱр-кос то кандый бир темдекти берер аргалу. Алтай албатыда отто коночы отурза, солун айылчы келер деген куучын бар. Отты, коночыны учурында сӱтле, сарјула, талканла эмезе калашла кӱндӱлеер. Келип јаткан айылчыныҥ јолы ачык ла јеҥил болор — деп, Раиса Ивановна «Коночы – оттыҥ ээзи» деген јуругыныҥ учурын толо јартап айтты.
Јурукчы јайаандык ижинде кезикте кеденниҥ ордына, темдектезе, койдыҥ јарынын (јиит билеге айыл-јуртына амыр-энчӱ, ырыс-кежиктӱ јадын кӱӱнзегенин керелеген сӱр-темдек), арка-сӧӧктӧрин тузаланат.
Олорды тыт агаштыҥ чӧбрӧзиле будуп лапту јазаган кийнинеҥ, ол сӱрекей тыҥ антисептик ле ар-бӱткендик будук ине, ӱзеери болчомдорго табылбас ойынчык болуп јат.
Је Кулакованыҥ јӱрӱмин, салымын, кӧрӱмин оныҥ ӱредӱчизи – Шабалиннеҥ боодо монахиня Нина Николаевна Антонова бӱткӱлинче кубулткан деп айдарга јараар. 2008 јылда ол Раиса Ивановнаны јуранарын кӧнӱ улалтсын деп, бойыныҥ кӱӱнземелин айткан.
Бу ӧткӧн јылдар туркунына јурукчы бичиген јуруктарыныҥ текши тоозын айдарга кӱчсинди: «Айса болзо, 200 эмезе 400…».
«Јаҥыскан топшуур», «Тирӱ колбу», «Ада-ӧбӧкӧлӧрдиҥ ӱни», «Турнаныҥ кожоҥы» – иштериниҥ тӧзӧгӧзинде бастыра јанынаҥ тереҥ, куулгазын, ойгорлык, учурлу Алтай – оныҥ ар-бӱткени, ӧзӧги, улузы ла ээлер.
Јурукчы эпшиниҥ айтканыла, сюжеттердиҥ, сӱр-кеберлердиҥ кӧп јаны ого тӱш јеринде келет. Оныҥ кийнинде эҥ ле каруулу ӧй болгондо, колго кисточканы алып, кӧрӱлген, элес эткен сезимдерди бичиир јарамыкту ӧй эмезе арга болот. Ол бойыныҥ иштеринде кемге де тӱҥей болорго амадабай јат. Бойыныҥ јайаандык ижин јурукчы мынайда кыскарта ла чокум јартады: «Сескенимле бичийдим».
Јурукчы кезикте токыналу ла тымык айалгага кирип, јурукты бир канча кӱнниҥ туркунына јураар аргалу. Мынайып, кеми јаан кайкамчылу јуруктар ак-јарыкка келет. Бис бу јуруктарды кӧрбӧгӧнис карамду. Јуруктар оныҥ јӱрегине кару улуста болуптыр.
Табынча, бу јайаандык ижине ӱзеери бӱгӱнги кӱн ле кижиниҥ ӧзӧгин сыстаткан тизӱ санаалар келген: кижиниҥ оору-сызы, туйуксынганы, кинчегин алынганы, ончо немедеҥ мойногоны, токыналы ла кӧкси ачылганы.
Јурукчыныҥ учуры, амадузы кандый? Бар болзо, ол кайда? Раиса Кулакованы јер-јыҥысты корып, чеберлеп аларыла колбулу сурактар санааркадат, санандырат. Оныҥ айтканыла, апарып јаткан јайаандык ижи, амадузы – улустыҥ кӧксин, ич-телекейин, сезимин ойгозоры, чечери.
«Экологияныҥ сурактары мениҥ база бир ӧзӧгимди ӧйкӧгӧн, оорыткан јаан сурак болуп јат – деп, санааркаган айас ол айтты. – Кижи ар-бӱткеннеҥ узак ӧйгӧ јаҥыс ла алган. Је оныҥ байлыгы ӱргӱлјик эмес деп, бир де эмеш сананбаган. Алып та, берип те билер керек ине. Ол байлыктыҥ учы-тӱби база бар. Бӱгӱнги кӱнде кижиниҥ ар-бӱткенге табарузы, каршузы тыҥып чыккан. Агашты аайы-бажы јогынаҥ кезип-јыгып јат. Суулар киртип, соолордыҥ бери јанында. Ар-бӱткенниҥ, аҥ-куштыҥ муҥдар бӱдӱми јоголорго јууктажа берди».
— Бӱгӱнги телекейде кӧп немени јартаар арга јок, кижиниҥ кӱӱн-табы, ару, ак санаазы, кылык-јаҥы экинчи јерде турат. Је бисте бойыстыҥ ару кӱӱнисле, санаабысла, кӧрӱмисле ар-бӱткенди ле бойысты аргадап алар арга бар – деп, јурукчы акту кӱӱнинеҥ иженет, бӱдет.
Бу јуруктарла таныжып, олорды кӧргӧн кийнинеҥ, бисте, кӧрӧӧчилерде, кандый да јарык, јылу кӱӱн-тап, онойдо ок јакшыга, јарашка ижемји арткан болзо, јурукчы амадузына јеткен деп айдар керек. Је јайаандык ижиниҥ турултазы бийик болгонында алаҥзу јок!

Татьяна РУССКИХ