Алтайдын Чолмоны

Тилге јилбӱни – иш ажыра

08.12.2021

Тил улустыҥ бой-бойлорыла куучындажар-эрмектежер учуры јаан эп-арга болуп јат. Ол онойдо ок кажы ла калыктыҥ эрјинеге бодолду кӧгӱс байлыгы, туузылбас-тӱгенбес энчи-байлыгы.
Кижиниҥ чын ла чике куучындаарыныҥ-бичиириниҥ ӧзӱминиҥ ле тилиниҥ байлыгын элбедер јаан учурлу арга деп айдарга јараар. Шак оныҥ учун тил кижиниҥ ижиниҥ башка-башка бӱдӱминде-бӧлӱгинде сӱрекей јаан учурлу ла оныҥ ижине аҥылу ајару некеп јат. Тургуза ӧйдӧ эл-калыктардыҥ тилин корып ла ӧскӱрип алары јанынаҥ сурак курч туруп јат. Алтай тил ондый ок айалгада. Ол албатыныҥ бойыныҥ национальный ла эл-тергеелик тили болуп јат.
ЮНЕСКО-ныҥ бергениле, телекейде кажы ла јыл 10-15 тил јылыйат. Шак бу айалгада «тилди јылыйтканы оныла кожо культура, ӱзеери элдиҥ аҥылузы, танылузы јылыйып јатканын» М.В. Зайнуллин темдектеди. Алтай албатыныҥ кезик сӧстӧриниҥ ле онойдо ок оныҥ бойыныҥ культуразыныҥ аҥылузы јылыйарга јууктажа бергениле колбулу курч сурактардыҥ аайы-бажына чыгарга, чечерге башка-башка эп-сӱмелер, эп-аргалар бар. Темдектезе, ондый эп-арганыҥ бирӱзи алтай тилге ишке таскадары ажыра ӱредери деген шӱӱлте бар.
Шак бу бичимелдиҥ амадузы јашӧскӱримниҥ алтай тилди ӱренер јилбӱзинде таскамал иш камаанын шиҥдеери деп айдарга јараар. «Ишке таскадары» деген оҥдомолды ла ого кирип турганын јартап алар; алтай калыктыҥ культуразында ишке таскадарыныҥ бӱдӱмдерин кыракы кӧрӧр; талканды белетеери аайынча тилди байыдарыла колбой ӧткӧн иштиҥ бойын шиҥжӱлеер.
Темдектезе, классиктер К. Маркстыҥ, Ф. Энгельстиҥ, А.С. Макаренконыҥ, К.Д. Ушинскийдиҥ иштеринде кижини таскадып, ӧрӧ ӧскӱреринде иш текшикижиликтиҥ тӧс байлыктарыныҥ бирӱзи деп чоттолот.
Ишке таскадарыныҥ сурагыныҥ учурын ачып, јартап тура, В.А. Сухомлинскийдиҥ: «Иштеҥ тууразында ла иш јогынаҥ таскамал болбос ло болор учуры да јок. Нениҥ учун дезе иш јогынаҥ кижини таскадып болбос» деген сӧстӧрин эске алып ийерге јараар.
Таскамал иштиҥ амадузы – оны билгир тӧзӧӧри ле ишти јӧмӧп јилбиркедери. Онызы дезе кижи ижин јилбиркеп, каруулу, ак-чек бӱдӱрерине тебӱ берет. Ол бойыныҥ јайаандык аргаларын, баштаҥкайын эрчимделтип, бийик једимдерге, турулталарга једерге амадаар.
Баланы ишке таскадары аайынча биледе ле школдо бӱдӱретен иштиҥ молјулары јанынаҥ оҥдомол берилет ле ол табынча кӧнӱ улалат.
Ишке таскадарында ӱч молјузын аҥылап јат. Озо ло баштап ӱредер учуры – ӱренчиктер кандый бир иште колыла иштеерге, кандый бир эп-аргаларга ӱренет; ӧрӧ ӧзӧри – санаа-укаалу, ийделӱ-чакту, турумкай, јонјӱрӱмдик ӧзӱмдӱ болорын јеткилдейт; тас-камал – чике, билгир тӧзӧгӧн иш иштеҥкей-чыйрак, ӧмӧркӧк, бойына некелтелӱ, каруулу, баштаҥкайлу болорын таскадат.
Таскамал иште ӱч бӱдӱми чокумдалат: бойын бойы керектӱ не-немеле јеткилдеер, айылда иш, ар-бӱткендеги иш, колло бӱдӱрер иш, санаа-укаала бӱдӱретен иш.
Алтай культурада ишке таскадары јанынаҥ айдып тура, алтайлар кӧчкӱн калык болгонын, олордыҥ јадын-јӱрӱми ӧрӧги темдектелген башка-башка бӱдӱм ишле чике колбулу болгонын аҥылаар керек. Шак онызы алтай албатыныҥ оос јайаандыгында, кеп сӧстӧринде ле табышкактарында кӧргӱзилген. Темдектезе, иштеҥкей ижин кӧргӱзер; иштеҥкейдиҥ оозы ӱстӱ; иш этпестиҥ ичи куру; иштеҥкей кижиниҥ ады-јолы кайда да болзо, макталар; иштеҥкейдиҥ токпогы јаан, иштебестиҥ калбагы јаан; иштенгениҥ – ада-энеҥе, ӱренгениҥ – бойыҥа ла о. ӧ.
Иштиҥ бӱдӱмдерин тереҥжиде шиҥжӱлеп кӧргӧни, алтай культурада ла јадын-јӱрӱмде ишке таскадарыныҥ тӧс бӱдӱмдерин тоолоп айдар арга берет:
1. Јӱрӱмде, айыл ичинде – айылдыҥ ичин јуунадары, айак-казанды јунары, кийим-тудумды јунуп, курсак-тамакты белетеери ле о. ӧ. Бойын ару-чек алып јӱрериле колбулу иш бу ла бӱдӱмге келижет.
2. Ар-бӱткенле колбулу ишке – одынды, азыралды (ӧлӧҥ), јердиҥ ажын јуунадары, аҥдаары, балыктаары, тудум иш, маала ажын, садты кичеери, эбире јерди арчып-арутаары, мал-ашты кичеери кирет.
3. Колло иштеер иш – кийистеҥ, тӱктеҥ эдимдерди, кебисти, јурукты, ойынчыкты, кееркедим эдимдерди, чаазын ла агаш эдимдерди белетеери, тӱӱнери, кӧктӧнӧри, узанары ла о. ӧ.
4. Санаа-укаала, башла, мееле иштеер иш – јайаандык иш, кӧлӱкле маҥтадары ла јӱзӱн-башка эдим-тудумла иштеери, башкарары, предприятиелердиҥ башкараачылары, ӱредӱчилер, юристтер, психологтор, экономисттер, ӱренчиктер, ӱренеечилер ле о. ӧ.
Горно-Алтайскта педколледжтиҥ ончо ӱренеечилери бу ӱлекер аайынча бойыныҥ иштерин бӱдӱрет. Алтай бӧлӱктиҥ ӱренеечилери јилбилӱ темаларды талдап, база иштеген. Темдектезе, калыктыҥ азыйдаҥ бери ашкарынып келген талканын белетеериниҥ аайын бажынаҥ ала учына јетире кӧрдис. Мында тилин ӱренерине таскамал иш кандый камаанын јетирип турганын чокумдап алар керек болгон. Онойып, «талкан» деген сӧстиҥ аайын јартап, онойдо ок албатыныҥ јаҥжыккан культуразында оныҥ учурын јартап ӱредери ле оны белетеериниҥ ончо бӧлӱктери иш ӧйинде ӧткӧн. Шак онойып, куурган аштаҥ белетеген талканла кӧнӱ колбулу сӧстӧрди таблицага чыгарганыс.
Талканды куурган арбадаҥ эмезе буудайдаҥ белетеп јат. Ол јебрен-кумран ӧйлӧрдӧҥ бери кӧчкӱндердиҥ, јуучылдардыҥ, малчы-койчылардыҥ ток-тойу курсагы болгон. Талкан бӱгӱнги кӱнге јетире алтайлардыҥ, башкирлердиҥ, буряттардыҥ, монголдордыҥ, татарлардыҥ, тувиндердиҥ, узбектердиҥ курсак-тамагында бар. Аштаҥ эткен талкан јаан суруда болгоны оморкодулу. Талканга кузукты, мӧтти кожуп булгаар (каша), чок-чокты белетеер. Кургаткан аарчыга ылгый сарјуны, изюмды кожуп тоҥурар, талканныҥ алдына тӧжӧктӧп салар, талканнаҥ коктейльди, талканга творогты кожуп белетеер ле о. ӧ.
Су-кадыкка тузалу, јарамыкту талканды бӱгӱн кӧп улус аптекалардаҥ, магазиндердеҥ садып алат. Талкан бойы јӱзӱн-башка витаминдерле байлык. Кижиниҥ су-кадыгына, темдектезе, кеберкек болорына, эт-канга, чачтыҥ, тырмактыҥ айалгазына тузалу. Је анчада ла оогош болчомдорлу энелерге сӱрекей керектӱ. Талкан јип турган энениҥ сӱди чыҥдый ла койу, арбынду болор. Мындый сӱтле эмискен баланыҥ су-кадыгы да бек, бачым ӱстине кыјык-кымырга табартпас деп, эмчилер де, билимчилер де айдып јат.
Билим-практикалык иштиҥ адакы турултазын эдип тура, ишке таскадарыныҥ бу бӱдӱми алтай тилге ӱренерине, онойдо ок сӧзликтиҥ, культураныҥ, культуралар ортодогы колбулардыҥ, калык чӱмделгезиниҥ аргаларыла таныжарына јарамыкту деп айдар керек.
Ишке таскадары ажыра балдарды алтай тилге јилбиркедери – башка-башка ууламјыларлу јаан иш. Је ол алтай языковедениеде учына јетире јарталгалак та болзо, је сурак бойы јилбилӱ ле курч. Ол јанынаҥ тӧрӧл тилдиҥ ле литератураныҥ урокторында, ИГА-да, уроктордо эмес иште (классный частарда, ӱлекерлерде, кружоктордо, клубтарда ла о. ӧ.) иштеерге јараар. Темдектезе, иштиҥ мындый бӱдӱми «Албатыныҥ культуразын ӱренчиктерге» деген бастырароссиялык акция ӧйинде каланыҥ јетинчи таҥмалу школында ӧткӧн. Арбаны-буудайды (чаракты) элгеерине ле базарына учурлалган мастер-классты тергеениҥ калык чӱмделгезиниҥ тӧс јери ле «Алтай талкан» деген саду компанияныҥ чыгартулу улузы ӧткӱрген.
Бистиҥ шиҥжӱлӱ ижисти мынаҥ да тереҥжиде, башка-башка ууламјыларла ӧткӱрерге јараар. Мындый таскамал иш ӧйинде «јердиҥ тили» эзен-амыр ла ада-ӧбӧкӧлӧристиҥ керсӱзи, ӱйелердиҥ колбузы керегинде куучындаганы балдарды алтай тилди ӱренерине јилбиркедет. Эл бойын тооп, бойыла оморкоп јӱрерине таскадат. Биске, ас тоолу тургун калыкка, онызы сӱрекей керектӱ.

Алтынай САНАА