Алтайдын Чолмоны

«Демография» нацӱлекердиҥ база бир ууламјызы

10.12.2021

2019 јылдаҥ ала бистиҥ тергееде су-кадыкты корыыры аайынча министерство эл-јон ортодо су-кадык јӱрӱм јӱрерин орныктырып, улус чыҥдыйы јакшы аш-курсак јип, јаман-балыр кылык-јаҥнаҥ айрылары аайынча регионал ӱлекерле иштеп баштаган. Ӱлекер «Демография» деп нацӱлекердиҥ база бир ууламјызы. Бу ончо ишти Алтай Республиканыҥ јондык су-кадык ла медициналык профилактика аайынча тӧс јери апарат. Мындый јаан ишти ӧткӱрерине республикан ла федерал бюджеттердеҥ акча-манат чыгарылат.

Тергеелик ӱлекердиҥ тӧс амадузы — инфекциялык оорулардаҥ башка ооруларга алдырткан эл-јонныҥ тоозын астадары аайынча јӱзӱн-башка керек-јарактар ӧткӱрип иштеери ле эл-јонды су-кадык јӱрӱм јӱрерине тазыктырары. Амадуга једерге, кӧп тоолу иштер ӧткӱрер керек. Ол тоодо, чыҥдыйы јакшы аш-курсак јиири ле чын ажанары, таҥкы тартпай, ачу аш ичпей јӱрери, спортло тазыктырынары. Бу ончо иштерди муниципал тӧзӧлмӧлдӧрдиҥ јаандары, јондык биригӱлер, эл-јонныҥ су-кадыгын корыыры аайынча иштеп тургандар ӧмӧ-јӧмӧ апарар учурлу. Оныҥ да учун мындый тергеелик ӱлекер тургузылып, эки јылдыҥ туркунына ижин эрчимдӱ апарат.
Чыҥдыйы јакшы аш-курсак јиири ле чын ажанары деген оҥдомол ол не?
Азыйдагы ӧйлӧрдӧҥ ала «Кем де элен-чакка јетире јаш јажап божобой јат, улус оору-јоболдоҥ божоп јат» деген оҥдомол бар. Курсак-тамак јиирине кӧп тоолу шылтактар кирет: јӱзӱн-башка аш-курсак алып јиири, амыр јӱрӱм јӱрери, ада-энеҥ сени канайда, канча катап ажанары аайынча ӱреткени, эбире турган кей, ар-бӱткен ару турганы ла оноҥ до ӧскӧзи. Бир канча шиҥжӱчилердиҥ айтканыла, 90% оору-јобол улус ажанарын јазап билбезинеҥ улам таркап јат. Оору улустыҥ 80-85% јӱк ле чын ажанарыла эмдеп салар арга бар. Чын ажанып билери бийик кӧргӱзӱлерге экелет. Анчада ла оору-јоболго алдырткан ӧйдӧ чын ажанып билер керек. Јиген, ичкен аш-курсактыҥ тузазы јаан. Улус оорый берзе, ӱренишкени аайынча баазы бийик, кожумактары кӧп эм-том ичерге албаданат. Је ол ок ӧйдӧ курсак-тамактыҥ учуры јылыйып калат. Кижиниҥ эди-канына керектӱ ончо не-немени бис јиген аш-курсагыстаҥ аладыс. Онызын ундыбас керек.
Јаман-балыр кылык-јаҥнаҥ айрылар деген оҥдомол – ол ачу аш ичпей, таҥкы тартпай јӱрери.
Бу јаман кылыктарды тӱрген чачып болбозыҥ. Олордоҥ айрыларга бек сананып, бойын тудунып, чырмайар керек. Текши ороон ичинде тоолорды кӧрӧр болзо, уулчактар 16,8, кызычактар 17,2 јаштаҥ ала таҥкы тартып баштайдылар. Ӱй улус ортодо — уур-кӱч јӱрӱмдик айалгага киргендер. Кӧп лӧ учуралдарда јаныҥда јӱрген најыларыҥ кандый кылык-јаҥду болгоны кижиге камаанын-салтарын јетирет. «Јакшы кижинеҥ јакшыга ӱренериҥ, јаман кижинеҥ јаманга тартыларыҥ» деп кеп сӧс тегиндӱ айдылбаган.
Эл-јон ортодо су-кадык јӱрӱм јӱрерин орныктырып, чыҥдыйы јакшы аш-курсак јип, јаман-балыр кылык-јаҥнаҥ айрылары аайынча тергеелик ӱлекерди јӱрӱмде бӱдӱреринде јондык биригӱлер ле волонтерлор эрчимдӱ турушкылайт. Алтай Республиканыҥ су-кадыкты корыыры аайынча министерствозы НКО-лор ортодо јонјӱрӱмдик ӱлекерлердиҥ кӧрӱ-конкурсын јарлаган болгон. Бойлорыныҥ ӱлекерлерин јеҥӱлӱ корып алгандар Алтай Республиканыҥ јондык су-кадык ла медициналык профилактика аайынча тӧс јериле кожо ӧмӧ-јӧмӧ иштейдилер. Ол тоодо спорттыҥ базыт бӱдӱминиҥ ле экологиялык јол-јорыктыҥ «Туулык јолдор» деп биригӱзи, «Албатылык аш-курсакты јиириниҥ чӱм-јаҥдары» деп јондык биригӱ, Алтай Республикадагы јондык тап-эриктердиҥ ле ӱредӱниҥ «ЛОГОС» деген тӧс јери, «АЛТЭС» деп јайаандык биригӱ. Јондык биригӱлер субсидияга берилген акча-манадын јӱк ле су-кадык јӱрӱмге ууландырылган иштерге тузаланар учурлу. Ӱлекердиҥ ӧйи тӱгенген соҥында олор бӱдӱрген иштерин керелеген отчеттор табыштырат.
База бир ууламјы — «Су-кадык аймак» деп муниципал программалар. Программаларды тургузардаҥ озо кажы ла аймакта јаткан эл-јонныҥ су-кадыгы шиҥделип, кандый оорулар кӧптӧп турганы ајаруга алынып, ол аайынча ӧткӱрилетен керек-јарактардыҥ иштери тургузылып јӧптӧлӧт. Ол аайынча керектӱ специалисттер кычырылып, программаларга кийдирилет. Кажы ла јыл бу ууламјыныҥ туружаачыларыныҥ тоозы кӧптӧп турганы оморкодот. Ӧдӱп јаткан јылда беш муниципал тӧзӧлмӧ: Чой, Чамал, Турачак, Оҥдой ло Кӧксуу-Оозы аймактар бойлорыныҥ программаларыла иштеп, једимдӱ кӧргӱзӱлерге чыктылар. Темдек эдип Оҥдой ло Шабалин аймактарды алып кӧрӧктӧр.
Ӧткӧн кӱчӱрген айда ӧрӧ айдылган тӧс јер бир канча јондык биригӱлерле кожо Оҥдой аймакта Кулады јуртка барып, эл-јон ортодо тузалу керек-јарактар ӧткӱрген. АР-дыҥ јондык су-кадык ла медициналык профилактика аайынча тӧс јериниҥ ишчизи Кайрат Артушев јуулгандарды бу аймакта демографиялык айалга кандый болгоныла таныштырды. Оҥдойдогы тӧс эмчиликтиҥ психологы Виктория Текенова кижиниҥ психологиялык айалгазында бистиҥ эди-каныс кандый коруланар арга-кӱч чыгарып турганы јанынаҥ тренинг ӧткӱрди. «Албатылык аш-курсакты јиириниҥ чӱм-јаҥдары» деп јондык биригӱниҥ башкараачызы Лидия Букачакова алтай аш-курсак бистиҥ эди-каныска кандый тузалу болгонын чокумдап-јартап, чын ажанып билери кандый учурлу болгоныла угаачыларды јилбиркетти. Оҥдойдогы тӧс эмчиликтиҥ участковый терапевт-эмчизи Чечек Тужулкина COVID-19-таҥ вакцинация керегинде элбеде куучындап, кӱӱнзеген улусты прививкага кычырды. Бу ок эмчиликтиҥ медициналык профилактика аайынча фельдшерлери Ольга Янкубаева ла Ирина Аспанова скрининг-шиҥжӱ ӧткӱрдилер. Спорттыҥ базыт бӱдӱминиҥ ле экологиялык јол-јорыктыҥ «Туулык јолдор» деп биригӱзиниҥ јааны Наталья Кушерова кӱӱнзеген улуска мастер-класс ӧткӱрип, јурттыҥ јаныла тӱндӱктиҥ базыдын ӧткӱрди.
Јол-јорык оноҥ ары улалып, Шабалин аймакта Камлак јуртта токтоды. «Айас» деп турбазада кӱӱнзегендер тӱндӱк базыттыҥ мастер-клазында туружып, су-кадыктыҥ базыдында туруштылар. Калганчы јылдарда спорттыҥ бу бӱдӱми эл-јон ортодо јарлу боло бергенин темдектебеске болбос. Тӱндӱктиҥ базыдыла јаан јаштулар да, јиит те улус тазыктырынар аргалу. Тазыктыраачы базыт ӧйинде канайда бутла тебинери, тайакты тудунып, колдорло канайда иштеери јанынаҥ тузалу ла солун эрмек-куучын ӧткӱрип, туружаачыларды таскатты.
Темдектелгениле, керек-јарактыҥ экинчи бӧлӱги «Берендеевтердиҥ јурты» деп турбазага кӧчти. Алтай Республиканыҥ јондык су-кадык ла медициналык профилактика аайынча тӧс јериниҥ ишчизи Марина Бештинова Шабалин аймакта демографиялык айалга керегинде элбеде таныштыру эрмек-куучын ӧткӱрди. Технический билимдердиҥ кандидады, јондык биригӱниҥ башкараачызы Лидия Букачакованыҥ алтай албатыныҥ аш-курсагыныҥ тузазы керегинде јетирӱзи кӧп улусты јилбиркетти. Айрак-чегенниҥ эм-том тузазы јанынаҥ кӧп улус уккан, је бу суузында кижиниҥ су-кадыгына тузалу кандый химикалык «элементтер» барын кем де јазап билбес. Айдарда, бу туштажуда ол јанынаҥ элбеде јартамал эдилип, алтай аш-курсакты амзап кӧрӧр арга берилди.
Оҥдой ло Шабалин аймактарла јол-јорыктыҥ уч-турултазы аайынча ончо туружаачыларга кӱндӱлӱ грамоталар, баалу сыйлар табыштырылды. Эмди мындый јол-јорык Чой ло Чамал аймактарда ӧткӱрилери темдектелет.

Х. ТАДИНА