Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Јонныҥ јолчызы, элдиҥ элчизи

10.12.2021

Јаҥар айдыҥ 9-чы кӱнинде јайалталу журналист, јарлу јондык ишчи ле политик Петр ПОПОШЕВКЕ 50 јаш толгон.

Петр Борисович бӱгӱн республикан парламенттиҥ депутады, национальный политика, ӱредӱ, культура, јондык биригӱлер, элбеде јетирӱлер эдер эп-аргалар ла су-кадык ла социальный корулаш аайынча комитеттердиҥ турчызы болот. Депутатка Горно-Алтайсктыҥ Кучыйак, Дубовый роща, Колхозный кобы, Эски музей микрорайондор кирген алтынчы округтаҥ талдалган.
Оныҥ ишмекчи јолы 1989 јылда «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ корреспондентинеҥ башталган. Газетке канайып келген дезебис, областной национальный школдыҥ 8-чи клазын божоткон ӱренчик јайгы каникулга тӧрӧл јуртына јанып келерде, јерлештери «Американыҥ Бириктирилген Штаттарынаҥ туристтер келип јат. Олор бистиҥ јадын-јӱрӱмисти уйан кӧрбӧзин, јаман айтпазын деп, јуртыстыҥ ичин, айылдарыстыҥ јанын арутайлы, оромдорысла эзирик улус бастыртпайлы» деп шакпыражып јаткан. Кемдер де чедендерин, кажагандарын јазагылаган, кемдер де јурттыҥ ичин арутаган. Бу иштерде олорго качалаҥын јурттыҥ аш-курсак садар эски магазини јетирген. Сугаштыҥ саду туразы јантык болгоныныҥ ӱстине магазин ле оныҥ иштеер ӧйи керегинде јетирӱ-бичиктиҥ ӧҥи куугара ӧчӱп калган болгон. Американдарга јакшы, јараш кӧрӱнерге турган улус кӧп сананбай, магазинди сомоктойло, вывесказын кодоро тартып койгондор.
США-ныҥ туристтери келерде, чедендер бӱдӱн, оромдор ару, эзирик улус јок. Калаш-тусла уткулган туристтердиҥ бирӱзи байагы јолдыҥ ортогызындагы магазинди «бу не тудумал?» деп кайкап сураарда, јурттыҥ администрациязыныҥ ишчизи «бу эски склад, јайладарга ӧй јетпеген» деп каруу берген. Капитализм бийлеген ороонноҥ келген туристтер јангылай берерде, јантык магазинниҥ вывесказы кайра тургузылып, канайда иштегени ле аайынча иштей берген, эзирик улус оромдорло канайда баскылаган — онойдо ло баскылаган.
Уулчак мындый «потемкинский деремнени» кӧрӱп, «Алтайдыҥ Чолмоны» газетке «Кирлӱ ойындар» деп јетирӱ бичиген. Кӱскиде Горно-Алтайскка школго ӱренерге келзе, газеттиҥ редакторы алдыртып, «бичимелди бойыҥ бичигеҥ бе, чын болгон учурал ба, бичимелди кепке бассабыс, ол учун карууны алынарыҥ ба» деп сураган. Бичимел јарлалган кийнинде, ээчий каникулга јанып барза, јурттыҥ администрациязы јаан јуун јууп, уулчактаҥ газетке чыккан критика јастыра болгон деп јетирӱ бичиирин некеген. Је ол болбогон, «чын немени тӧгӱн деп канайып бичийтем» деп мойногон.
Бир јылдаҥ школды божодып, газетке иштеерге келерде, редакцияныҥ јаандары оны ишке кӱӱнзеп алгандар. «Алтайдыҥ Чолмонында» иштеп турала, черӱге барган, јуучыл молјузын Камчаткада јуучыл-космический частьта бӱдӱрип, тӧрӧл газедине кайра бурулган. Ол эки јылга Алтайынаҥ ыраак та турган болзо, «Алтайдыҥ Чолмонын» јаантайын кычырган, нениҥ учун дезе газеттиҥ самаралар аайынча бӧлӱги газеттерди јууйла, ого бандерольло аткарып туратан. СССР јайрадылып, Россия Федерациязы, Алтай Республика тӧзӧлип, социализмнеҥ капитализмге кӧчӱп турган ӧйлӧрдӧ, он јылдаҥ ажыра «Алтайдыҥ Чолмонында» иштеп, јиит журналист кӱнниҥ, ӧйдиҥ курч сурактарына учурлалган бичимелдерди улайын бичийтен. Ботпок Сӱнерович Кушкулин пенсияга чыгарда, оныҥ ордына фотокорреспондент болуп иштеген.
Петр Борисович Россия Федерацияныҥ ла Алтай Республиканыҥ журналист биргӱлериниҥ турчызы. Оныҥ журналист ижине, јадын-јӱрӱмге кӧрӱм-турумына ајару салган Эл Курултайдыҥ председатели И.Э. Яимов 2002 јылда оны болушчызы болзын деп кычырган. Бу иште Петр Борисович јаан ченемел алып, государственный ла муниципальный башкарту аайынча ӱредӱ божодып, Эл Курултайда баштап нормативно-правовой документтерди алтай тилге кӧчӱрер бӧлӱкти башкарган, оноҥ документтер аайынча бӧлӱкте ведущий специалист болуп иштеген. Государственный ижиле колбой Горно-Алтайсктыҥ алтайларыныҥ јондык башчызыныҥ ижин бӱдӱрген.
Республиканыҥ тӧс калазына балдарын ӱредӱге кийдирерге, бойлоры ишке-тошко кирерге аймактардаҥ, јурттардаҥ коркышту кӧп улус кӧчӱп келген ӧйлӧр. Олордыҥ кӧп сабазы кырларда, кобы-јиктерде јол, электроот, суу јок јерлер алып, туралар тудуп, шыралу јӱрӱм јӱрӱп турган ӧйлӧр. Оныҥ учун балдарды садиктерге, школдорго кийдирериниҥ, тура тудар јерлер аларыныҥ, электроот ӧткӱрериниҥ, турага суу кийдирериниҥ, јолдор јазаарыныҥ сурактарын аайлажарга, бу улуска Петр Борисовичтиҥ эрмек-куучынла да, эп-сӱмеле де јӧмӧлтӧ-болужы сӱрекей керек болгон. Ол кажы ла баштанган кижини ајару јок артырбай, бастыра бар аргаларды тузаланып, олордыҥ курч сурактарын јаҥда, јамыда кӧрӱш-таныштары, најы-нӧкӧрлӧри ажыра бӱдӱрерге чырмайатан. Ол иштенген-бӱдӱрген иштериҥди чокымдазаҥ деп сураарымда, каруузына «Колхозный кобыда јети алтай биле биригеле, айылдарына сууны окылу јаҥнаҥ јараду јогынаҥ кийдирерде, олорго штраф салбазын деп, каланыҥ администрациязын, «Водоканалдыҥ» јааны В.В. Тандамаевти тыҥ айланган эдим» деп кӱлӱмзиренип, штрафты административный комиссияда «предупреждениеге» канайда солытканын куучындаган.
Петр Борисовичтиҥ нетеезин, сананып алган санаазын, тургузып алган амадузын, кайрал да сурабай, бойын да карамдабай, учына јетире бӱдӱретенин мен јакшы билерим. Бир ӧйдӧ бис «Алтайдыҥ Чолмонында» кожо иштегенибис. Чагандык сӧӧктӱ учун «Амыр-Санааныҥ калдыгы», «Амыр-Санааныҥ карындажы» деп байлайтаныс. Ол ло Горно-Алтайсктыҥ јондык башчызы болуп турган ӧйдӧ Петр Борисовичти маймандардыҥ, тодоштордыҥ јайзаҥдары «чагандыктардыҥ, байлагастардыҥ јайзаҥына тудулып, бистиҥ кӱрееге кир, кожо иштеерис» деп сурагылаган эмтир. Је ол болбогон. Нениҥ учун дезе, оныҥ санаа-шӱӱлтезиле, алтай калык кажы ла сӧӧктӧри сайын јайзаҥдарлу болгоны калыкты бӧлиирине экелердеҥ айабас, оныҥ учун јайзаҥдарды сӧӧктӧри аайынча эмес, јери, аймагы аайынча тудар керек.
Петр Борисович эки катап, 2008 ле 2012 јылдарда, Горно-Алтайсктыҥ чыгартулу јаҥыныҥ депутадыныҥ талдаштарына алдынаҥ бойы кандидат болуп чыккан. Мениҥ ле билеримле, ол баштапкы талдашты јеҥип алган болгон, је кезик-кезик партияга кезик-кезик депутаттар керек болгоны учун, оны туураладып койгондор. В.Н. Тюлентин Эл Курултайдыҥ председателине тудулып, албаты-јонго кӱӱндӱ јондык ишчини, политикти кӧрӱп, каланыҥ да, республиканыҥ да депутадыныҥ талдаштарына јаҥныҥ партиязынаҥ — «Единая Россиядаҥ» барзын деп сураган. Јаҥы спикердиҥ солынтага ууламјылалган јаҥы политиказы јаҥыс ла Петр Борисовичти каланыҥ, республиканыҥ депутады болорына эмес, је анайда ок кӧп јаш улуска јаҥга келер јаан аргалар ачкан, темдектезе, Эл Курултай тал-ортолой солынган. Ол 2017 јылда каланыҥ депутадына 51,76 процентле, 2019 јылда республиканыҥ депутадына партийный талдаштарды 51,76, талдаштардыҥ бойын 27,53 проценттерле јеҥген. Бу ӱч талдаштыҥ ӱчӱлезинде оныҥ эҥ јаан оппоненттери алтайлар болгондор. Алтайлар ӱндерди јара тартыжып ийзе, ортозынаҥ ӧскӧ укту кандидат ӧдӧ берер деген спойлер политика, улуска кӱӱндӱ кандидат болзо, јол алынып болбозын Петр Борисович јарт кӧргӱсти.
Эл Курултайдыҥ VIII тудуумыныҥ депутаттарыныҥ ортозында ол јылыйып калбады, јайымжырап баспады. Карын да, ӱнбереечилериниҥ, калыгыныҥ јилбӱлерин турумкай кӧдӱрип, коллегалары, ӱнбереечилери ортодо тоомјыда јӱрет. Темдектезе, оныҥ депутатка ӧткӧн округыныҥ албаты-јоныныҥ кӧп сабазы улус таҥынаҥ јаткан микрорайондордо. Ол јерлерде балдар ойноор площадкалар ӧлӧҥ-чӧпкӧ базыларда, каланыҥ администрациязы бистиҥ бюджетте оромдордыҥ, площадкалардыҥ ӧлӧҥин чабарына акча салынбаган деп мойноордо, депутат кӧп сананбай, чалгыны колына алып, ӧлӧҥ-чӧпти бойы чаап койгон. Онойып ла кӱрди де бойы јазаган.
Учурлу эдип салган иштерин алзабыс, албатыныҥ сӱӱген поэди Лазарь Васильевич Кокышевке кереес тургузар суракты ойтодоҥ кӧдӱргени. Оныҥ шӱӱлтезиле, бу кире ӧйгӧ поэттиҥ адыла ором адалганы, поэттиҥ јуртаган туразына мемориал доско ло национальный библиотеканыҥ јанында бюсты тургузылганы јакшы керек. Је, бис, алтайлар, калык, нация болгон адыста, кару бичиичибиске је ле деген темир кереес тургуспаганча болбозыс. Албаты-јон, 1988 јылдагы ла чылап, акча-манатты јууп баштаза, јаҥдар јӧмӧлтӧ-болуш јок тӱҥей ле артырбас. Мыныҥ ӱстине јайалталу скульптор Арчын Баданов бойыстаҥ табылып келди. Поэтке кереести Себиниҥ боочызында да тургузарга јараар, нениҥ учун дезе оныҥ «Седеҥ башту Себиниҥ јанына /Сööгимди мениҥ слер јууп койоор» деп бичигени бар. Ол Лазарь Васильевичке кереес тургузар иш јуук ӧйлӧрдӧ бӱдер деп иженет.
Республикан депутаттыҥ јасакчы ижин алзабыс, Петр Борисович «Алтай Республиканыҥ тӧс калазыныҥ статузы керегинде» јасакка кубулталар эдерге, кожулталар кийдирерге, Даниил Иванович Табаев баштаган «О родовых общинах» јасакты ла кӧп балдарлу ла јуучыл молјузын бӱдӱрген льготниктерге туралар тудар јерлер једишпей турарда, андый јерлерди улустаҥ садып алар сертификаттар берери керегинде јасакты јарадарга амадайт.
«Улалуныҥ турлузы» деп адалган тӱӱкилик энчибисти јаҥыс ла коруп, кичееп алар эмес, је анайда ок улус эмезе кала акча иштеп алзын деген суракты тургузат, аргалар бедирейт.
Юбилярдыҥ тӧрӧл јуртына, тӧрӧӧн улузына эҥ јаан деп темдектегедий, эҥ учурлу деп аҥылагадый ижи јуртта Культураныҥ байзыҥын тударына јӧмӧшкӧни, болушканы. Келер јуук ӧйдӧ текши баазы 23 миллион 366 муҥ салковойго турар, 100 кижи отурар јаан залду клубты тударында Петр Борисовичтиҥ камааны сӱрекей јаан. Ол бу ишти Госдуманыҥ депутады Родион Борисович Букачаковтыҥ болушчызы болуп иштеерде бӱдӱрген.
Билези керегинде айдар болзо, Петр Борисович чагандык сӧӧктӱ Борис Тохнинович ле кӧбӧк сӧӧктӱ Айылчы Тодошевна Попошевтердиҥ билезинде чыккан-ӧскӧн. Јаан биледе он бала — јети уул ла ӱч кыс болгон, Петр эҥ кичинеги. Адазы Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы. Ол 1945 јылда Одер сууны кечип јуулашкан јаан јуу-согушта ат-нерелӱ кереги учун Мактыҥ ордениле кайралдадарда, кайралы геройго табыштырылбай, јылыйып калганы бу ла 2020 јылда јарталып, балдарына јандырылган. Алтай јуучыл бойы јаан шыркалу да болгон болзо, 11 фашистти јоголткон эмтир. Балдардыҥ энези эрте божоп каларда, Борис Тохнинович балдарды ӱзе чыдадып, јӱрӱмниҥ јаан јолына чыгарып, бастыразына бийик ӱредӱ алар арга берген. Петр Борисович бойы кӧбӧк сӧӧктӱ Светлана Николаевнала (кыс ӧбӧкӧзи Чичканова) 1992 јылда айыл-јурт тӧзӧп, эки уул азырап чыдаткандар, бир баркалу.

С. ТАНЫТПАСОВ

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина