Алтайдын Чолмоны

Эм-том, эм-тус, эм-сӧс

14.12.2021

Газедистиҥ бӱгӱнги айылчызы — филология билимдердиҥ кандидады, Алтай Республиканыҥ эл университединиҥ алтай филология ла востоковедение аайынча кафедразыныҥ башкараачызы Майа ЧОЧКИНА.
Эрмек-куучыныс алтай калыктыҥ оорулардаҥ чеберленер эп-аргалары, оныла колбулу чӱм-јаҥдар ла јаҥжыгулар керегинде. Майа Петровна билим тӧс ижиле коштой алтайлардыҥ албаты
медициназыла јилбиркеп, ол јанынаҥ јетирӱлер јууп баштаганы 30 јылдаҥ ажа берген.
Бу иштиҥ турулталарыла тургуза ӧйдӧ бир канча билимчиле кожо алтай калыктыҥ оорулардаҥ чеберленер ле эмденер аргалары керегинде бичик белетелип турганын куучындаган.

— Алтайлардыҥ албаты медициназы керегинде билим иштер јокко јуук. Слердиҥ бого јилбӱгер качан ла канайда башталган, Майа Петровна?
— Мен Горно-Алтайсктыҥ пединститудында ӱренип турарымда, историко-филологический факультеттиҥ ол ӧйдӧги деканы Нина Игнатьевна Шатинова этнографиялык кружок ӧткӱрген. Алтай улустыҥ оорулардаҥ коруланар эп-аргаларын јуурыҥ ба деп меге айдарда, кӱӱнзеп јӧпсингем.
Алтай элдиҥ эмденер аргалары керегинде билим иштер бедиреп, В.И. Вербицкийдиҥ «Алтайские инородцы» (1893) деген ижинде алтайлар, одоштой јаткан монголдор чылап ок, ӧлӧҥдӧрлӧ эмденип билбес болгон деп бичигенин кычырып, кайкаган эдим. Оны ээчий А.В. Анохинниҥ «Материалы по шаманству алтайцев» (1924), Л.П. Потаповтыҥ «Очерки по истории алтайцев» (1954) деген иштеринде алтайлардыҥ эмденижи керегинде бу ла кӧрӱм такыптаҥ айдылат. Билимде кандый бир кижи билбезине јастыра шӱӱлтени айдып салза, кийнинде бу кӧрӱм узак ӧйлӧргӧ јайылып баратан эмтир. Је кайкамчылу темдек: бойыныҥ шӱӱлтезине удурлажып турган чылап, В.И. Вербицкийдиҥ ижинде алтай улус аржан сууларды тузаланып, аҥныҥ эди-каныла, эм чайлар ичип ле ого коштой ӧлӧҥ-чӧплӧ, ташла, мал-аштыҥ сӧӧк-тайагыла, оноҥ до ӧскӧ аргаларла эмденип турганы керегинде 30 кире темдек берилет. Совет ӧйдӧ эмчи М.М. Сазанкинниҥ алтайлардыҥ оору-јоболдоҥ чеберленери керегинде брошюразы јарлалган, ондо кам-јарлыктыҥ айтканы эски ӧйдиҥ элентизи, тӧгӱн деп айдылган. Кийнинде Михаил Михайловичке туштажып куучындажарыста: «Кӧзи бӧктӧлгӧн совет ӧйдӧ ол бичилген. Алтай улус эмденип билбей» — деп айткан эди. ХХ чактыҥ 80-90 јылдарында тайанар база билим иштер де, ӧнӧтийин јууган јетирӱлер де јок болгон.
Айдарда, јуунадылган ижимди тӧрӧл јеримнеҥ баштаар деп, озо ло бойымныҥ ада-энемди, каргандарымды, јуртымныҥ эмчи-томчы улузын угуп, Бичиктӱ-Боом, Боочы, Кулады јурттарла јорыктагам. Мениҥ карган энем, Шурова Јијигей ӧрӧкӧн, јарынчы кижи болгон, чыккан башты да, сынык-
бычыкты да тудар болгон, оноҥ кӧпти угуп бичигем. Оҥдой аймакта, чык-кан-ӧскӧн Алтыгы Талду јуртымда, улуска оору-јоболдо болужар ла аргадаар Чачаков Јакар ӧрӧкӧн болгон.
Институтта ӱредӱмди тӱгезип, баштап Тывада иштеп, тыва улустыҥ оорулардаҥ коруланган ла эмденген эп-аргаларыла јилбиркегем. Оноҥ, бир јылдаҥ јанып келеле, аспирантурага ӱренерге белетенип, албаты эмденижиле колбулу куулгазын жанрларды: шыпшаар, јада, алкыш сӧстӧрди ајаруга алгам. «Эм-томло колбулу куулгазын бӱдӱмдер — чек кӧрӱлбеген сурак. Оны шиҥдеерге сеге эм-тусты ончозын билер керек…» — деп, Санкт-Петербургтагы Антропология ла этнография институтта иштеген јарлу билимчи Борис Николаевич Путилов айткан эди. Петербургка ӱренер јол келишпей каларда, бу иш онойдо ло шиҥделбей арткан.
1991-1995 јылдарда Кыргызстанныҥ Билимдер академиязыныҥ аспирантуразында ӱренип турала, кажы ла јай Улаган, Кош-Агаш, Кан-Оозы, Оҥдой, Шабалин ла ӧскӧ дӧ аймактардыҥ јурттарыла јорыктап, јаан јашту кӧп улусла куучындашкам. Тӧс темала коштой оору-јоболдоҥ коруланар ал-камык јетирӱлер јуулган. 1992 јылда «Алтайдыҥ Чолмоныныҥ» бир канча номеринде оныҥ кезиги «Эм-тус, эм-том, эм-сӧс» деп статьяларда элбеде јарлалган. Эм-тусла колбулу байланыштар «Алтай јаҥ» (1996) деп ишке кийдирилген. Бӱгӱнги кӱнде алтай калыктыҥ оорулардаҥ коруланар эп-аргаларын шиҥдеген бир канча иштер чыккан. Олордыҥ ортозында Н. Гончарованыҥ «Народная медицина Горного Алтая», А. Ачимованыҥ «Растения Горного Алтая в обычаях и традициях алтайцев» (2021), оорулардыҥ ла кижиниҥ сӧӧк-тайагыныҥ аттары керегинде ГАГУ-ныҥ алтаистика ла тюркология факультединиҥ билимчилери тургускан сӧзлик. Је ондый да болзо, алтайлардыҥ оорулардаҥ коруланар эп-аргалары эмдиги ӧйгӧ јетире јазап шиҥделбеген бӧлӱк деп айдарга јараар.
— Эмчи-томчы, «неме билер» деген улус билгенин келген ле кижиге тӧгӧ-јайа куучындабас эмей. Олорло иш канайда ӧдӱп турган?
— Этнографияныҥ кажы ла бӧлӱгинде оны шиҥдейтен, јетирӱлерди јууйтан келиштире тургускан сурактар бар деп, Н.И. Шатинова меге этнограф Юрий Бромлейдиҥ эл-јонныҥ эмденер эп-аргаларын јуурга келиштире тургускан 40 сурактыҥ тизӱзин берген. Кажы ла эмчи-томчыла, јаан јашту кижиле эки-ӱч кӱн бу ла сурактардыҥ аайына чыгып иштеп јадырыҥ. Улус база кандый ла болуп јат эмей. Кезиги байланар, кезиги јетире айтпас, ундып та салат. Оноҥ, оору-јоболды эмдееринде байланыштар, тудуулар, јарабастар база сӱрекей кӧп болгонын айдар керек.
Сӱрекей кӧп јетирӱлерди мен Чолушман ичинде Кӧӧ јуртта јаткан 80 јаштаҥ ашкан А.И. Качашева деген јаан јашту кижидеҥ уккам. «Мен јажына улустыҥ оору-јоболын эмдеп јӱрген кижи» — деп, ол куучындаган. Бу ла айылыныҥ јанында ӧскӧн ӧлӧҥдӧрдӧҥ баштайла, ташта јапшынып калган јеҥестерге јетире ончозыныҥ адын айдып, олор ончозы кандый ооруларга тузалу болгонын, качан јуурын, канайда кургадарын ла тузаланарын, ӱй ле эр кижиге, карган кижиге ла балага канайда берерин — бастыразын јартап куучындап турган. Оныҥ энези эмчи, адазы сынык-бычык тудар улус болгон эмтир. Ӱйедеҥ ӱйеге укталып барар билгирлер ле јайалта деп, ол ӧрӧкӧн куучындаган. Туш тура улус оны кӧрӱп те алза, кӧксине илинбес, берилбеген немеле билбей урушса, кезедӱлӱ де, улуска да каршулу деп. Бис куучындашкан ӧйлӧрдӧ бу ӧрӧкӧнниҥ кызы 50 јаштаҥ јаҥы ла ашкан кижи болгон. «Бастыра билеримди бу балама берип јадым, эмди улусты ол эмдеер» — деп айткан.
Укталып барган мындый јайалтаны ӧскӧ дӧ кӧп алтай јурттарда кӧргӧм. Кайлаар, камдаар, узанар јайалта база мындый ок ине. Сынык-бычык, баш тудуп турган јаандап калган, бала-барка јок бир кижиге јолуккам. «Айдар кижигер јок болзо, меге айтсагар, эм-том, шыпшаар сӧстӧрди мен бичип алайын. Айса болзо, кийнинде кем-кем кӱӱнзезе, кӧрӱп-угуп, тузаланар» — деп айдарымда, «Јок, болгон кижиге айдарга јарабас, ол учурлу, ээлӱ неме. Јастыра кижиге барза, ол ээлер кижини кату каруузына тургузар. Ол укталып барар јаҥду неме. Сеге берер аргам јок, сениҥ сӧӧгиҥ де башка. Берилген јӱрӱмиҥде сен эмчи кижи болуп чыкпагаҥ. Мениҥ кӧрӱп салган карындажым бар, тӧӧлӧс сӧӧктӱ, ого берерим. Јоголып, јылыйып калар деп, сен јалтанба. Беретен немемди берип койорым, бир ле марын алып ийзе, оноҥ ары бойы баштанып јӱрер берер» — деп, ол ӧрӧкӧн куучындаган. Мындый улустыҥ бодолы, беретен учурлу эдимелдери де бар: айак па, камчы ба, тайак па. Јайалтазын «беретен» ӧнӧтийин чӱм-јаҥ да бар болор (ӧскӧ калыктарла тӱҥдештирзе), је мен ондый айалгага туштабадым, байла, база јажытту ла байлу керек.
Јаҥжыккан кӧрӱмде алтай улус оору-јоболды ээлӱ неме деп кӧрӱп турган. База бир јорыкта билер кижиниҥ (ады-јолын айтпайын) чӱм-јаҥ ӧткӱрип јатканын кӧрӱп бичигем. Ол кӱн бу кижиге башка-башка суракту кӧп улус келген. Билер кижиниҥ баштанып турган коручыл-тӧзи — јаан оорулардыҥ эјелӱ-сыйынду ээлери эмтир. Олорго баштанып, ооруныҥ шылтагын, кайдаҥ болуш болорын сурап келген улус. Бу улустыҥ ортодо јуук кижизин кату јолдоҥ аргадап аларга келгендер база болгон. Айдарда, бу ээлер јаҥыс та оору-јоболдоҥ эмес, јаан тӱбектердеҥ де айрып туратан эмтир.
— Калыктыҥ оорулардаҥ чеберленер ле эмденер аргаларын укса, эмчи-томчы кижи башка-башка эп-аргаларды кожо тузаланып турган ошкош: эм-тус берип, коштой шыпшап, томдоп, алкыш айдып… Ол эп-аргаларды башка, бӧлӱп кӧрзӧ, кандый болгой не?
— Алтай элдиҥ оорулардаҥ чеберленер ле эмденер эп-аргаларын ӱч јаан бӧлӱкке бӧлиирге јараар. Баштапкызына, эм-туска, эм ӧлӧҥдӧр, тындулардыҥ эди-канына, сӧӧк-тайагына кижиге јарамыкту ла тузалу минералдар кирип јат. Кажы ла эм — ол тус ошкош: кирезинче ичсеҥ, тузалу болор, ажыра ичсеҥ — корондый. Оныҥ учун канча кире ичерин эмезе јиирин база билген — оймокчо, калбакча, чӧӧчӧйчӧ, бир уурт ла оноҥ до ӧскӧ кемјӱлер болгон. Эм-том – сабарларыныҥ бажыла тийип, алаканла сыймап, коштой шыпшап суула томдогон эмдеш. Эм-сӧс – сӱрнӱккен, оорыган кижиниҥ кӱӱнин кӧдӱрген, јазыларына баштандырган алкышту, быйанду сӧс. Бу аргаларды эмчи-томчы улуc сынык-бычык туткандарга, ич-карынныҥ ооруларын эмдегенде, бала табып болбой турган эпшилерге болушканда, канныҥ тебӱзин јабызатканда ла о. ӧ. келиштире тузаланат.
Калык-јон јуртаган јериниҥ кӱн-аайына, ар-бӱткенине келиштире јадын-јӱрӱмин, ижи-тожын тӧзӧп, јериниҥ, ар-бӱткениниҥ байлыктарын тузаланып јадат. Эм-тузы, оору-јоболдордоҥ коруланар аргалары јер-алтайыла, калыктыҥ јаҥжыгуларыла, чӱм-јаҥдарыла, кудай јаҥыла тудуш. Ондо «рациональный» дейтен, ченемелле келген чокым билгирлер ле «магический»-куулгазын кӧрӱм биригип калган. Алтай элдиҥ эмденижинде одоштой јаткан калыктардыҥ кӧп тӱҥей сӧстӧри ле оҥдомолдоры учурап јат, је мында кайкаар неме јок: Азияныҥ элбек телкемдеринде кӧп чактарга ары-бери кӧчӱп, колый-телий јадып, бой-бойынаҥ керектӱзин, келижип турганын алынат. Оорулардаҥ да коруланар ла эмденер ченемели элгелип, кажы ла калыктыҥ культуразына келиштире кирген.
— Алтай эл — калыҥ јурт, јол-јорыктарыгарда кандый ла эмчилерге туштаган болбойыгар?
— Кӧп јылдарга алтайлардыҥ албаты эмденижи керегинде јетирӱлерди јууп, бисте кандый ла эмчилер бар болгонын уккам ла кӧргӧм. Аҥдап-малдап јӱреле, бажыныҥ сӧӧгин ойо тептирткен кижиниҥ шырказын арутап, ойылган јерди аҥныҥ јука сӧӧгиле јамап берер эмчилер болгон эмтир. Эмезе ичте баланыҥ мойнына кини оролып, балазын таап болбой турган келиндерге болуш јетирген Јоло ичинде јаткан эмчи-томчы кижи керегинде уккам, сӱрекей јуунак чичке колду бу эр кижи канча энениҥ ле баланыҥ тынын аргадаган. Урсул ичинде кӧзинеҥ артаган јаан јашту ӱй кижи бала табып болбой турган келиндердиҥ оору-јоболын јазып салатан болтыр. Канныҥ тебӱзи бийиктеп калган кижиниҥ бажыныҥ тамырларын бычакла кезип, терстелип калган канды арчып-чыгарып турган эмчи улус калыкта база болгоны керегинде куучындар уккам. Ада-Тӧрӧл учун јууда туружып, сӧӧк-тайагы соокко ӧдӱп оорыганынаҥ базып болбой јӱрген эрлерди јойгонныҥ бӱри салган изӱ суулу тоскуурга эмезе изиген ӧтӧккӧ отургузып јасканы керегинде кӧп јерлерде уккам. Бу улустыҥ ады-јолы, кайда ла качан болгоны керегинде чокым куучындар бар.
— Эмчи-томчы улус оору-јоболдыҥ шылтагын, текши кӧргӧжин, недеҥ улам болуп турган деп айдат? Алтай улуста оорулардаҥ коруланар ла чеберленер, эмдиги медицинаныҥ айтканыла, профилактика, реабилитация дегени болгон бо?
— Јаҥжыккан кӧрӱмде оору-јобол байды бусканынаҥ да, тууразынаҥ табару-тармы да келзе болор деп айдат. Мындый учуралдарда оорыган кижи кам, билер, эмчи-томчы улуска баштанып, шылтагын јартажып, эбин бедирейт. Бай ла кезедӱ — база бир јаан, башка куучын.
Је оноҥ башка, чактаҥ чакка ченемели ажыра билген чокым шылтактарды база айдат. Кижи бойын чеберлеп, тон-ӧдӱги эптӱ ле јылу, курсак-тамагы јеткил, ӧйлӱ-кемдӱ, токыналу, тӧп јӱрзе, оору-јобол ого капшай табарбас. Оорыган улус батказы кайнап, короны кӧдӱрилген; эди-канына ириҥ табарып изиген; ӧҥӧри јукарып, ӧзӧги балутыган; кейи туткан деп айдат.
Оору-јоболдоҥ јазылган кийнинде чеберленип јӱрерин алтай улус јакшы билген. Аржанга кирип эмденген кийнинде байланганын да алза. Алтай улус аржанга барар алдында канча ай озо байланып баштайт: ачу аш ичпес, быјар сӧс айтпас, кирлӱ јерге барбас — киреленип јӱрет. Аржан сууга барза, јазыларга кӱӱнзеп, јаҥжыккан курсагын алып, арутанып чектенет, јазылар кӱӱндӱ. Кирген, эмденген кийнинде, канча ӧйгӧ соокко ӧтпӧй, јылуланып, уур-кӱч иш этпей, соок эмезе изӱ неме тутпай, ачу аш ичпей, байланып јӱрет. Аржан суу кижиниҥ эди-канын кыймыктадып салар, оныҥ учун ордына киргенче амыр јӱрер керек деп айдып јат.
Элдиҥ аш-курсагы да эмдӱ-тусту болот. Јаскары, тымуурбазын деп, балдарды аарчылу кӧчӧлӧ азырап јат. Мындый изӱ кӧчӧ јаҥыс та тузалу курсак эмес, тыму табылып турган болзо, кижини терледип, оны чыгарат. Алтай кижи јаантайын айыл-јуртын, бала-барказын арчынла аластап, арутап турганы, арчынныҥ кургаган јиилектерин чайнатканы — база оорулардаҥ чеберленген аргалар. Курут, чеген, сары сарју — ӱзези эмдӱ-тусту, кижиниҥ эди-канын тыҥыдар аш-курсак.
— Байа байланыш башка јаан куучын деп айдарыста, кижи јаткан Алтайыла, айландыра турган ар-бӱткениле тудуш болгонын, су-кадыгы оноҥ камаанду болгонын јаан јашту ӧрӧкӧндӧр не деп јартайт?
— Јаан јашту ӧрӧкӧндӧрдиҥ айтканыла, озодо алтай улус кажы ла алтамында байланып јӱрген. Кажы ла алтай кижиде Алтайда бойыныҥ ӱлӱӱзи бар дегенин Эре-Чуйдыҥ бир кижизи меге мынайда јартаган. Сен Алтайыҥнаҥ эм-тус та, јиилек-кузук та алзаҥ, аҥдап-куштап та јӱрзеҥ, кӧргӧн-тапканыҥныҥ бир ле ӱлӱӱзин алар учурлу. Тӧрт ӱлӱӱге ӱле: оныҥ бир ле ӱлӱӱзи сениҥ, экинчи ӱлӱӱзи — сениҥ балаҥныҥ, ӱчинчизи — балаҥныҥ балазыныҥ, тӧртинчизи — айландыра јерлик аҥ-куштыҥ. Темдектезе, сен эм-тустыҥ 2-чи ӱлӱӱзин алып алзаҥ, Алтайдыҥ да, ол јердиҥ де, ӧлӧҥ-чӧптиҥ де ээзи айдар дийт: «Балаҥныҥ эм-тузыныҥ ӱлӱӱзин алып алган болзоҥ, балаҥныҥ оорузыла ооры» деп. Ӱчинчи ӱлӱӱзин алзаҥ — ӱстине балаҥныҥ балазыныҥ оорузыла ооры деп. Тӧртинчи ӱлӱӱзин алзаҥ, јажын-чакка оорып јӱрер эдип койор. Оныҥ учун алтай кижи эм-тусту ӧлӧҥ-чӧп аларга Алтайына барза, кемјинип, бойына ла једерин, керектӱзин алатан. Анчада ла эм-тусту ӧлӧҥ-чӧпкӧ, аржанга барганда, «оору-јоболды јазарга арга јокто алып јадым» деп айдынып, байланып, кӱндӱӱ-кӱреезин јетирип алар.
Байланыш деген јаҥжыккан кӧрӱм-шӱӱлтезиле, алтай кижи ӱлӱӱзинеҥ ажыра алза, толынтылу, тудулу болор дежер. «Тудулу» дегени — јасак, дегени эмес, толынты болор аргалу дегени. Алган немеҥ учун сен быйанын јетирер, тӧлӧӧр керек: кыйра буулаар, сӱтле ӱрӱстеп, Алтайдыҥ ээзин алкаар, ак сӱттиҥ курсагын апарып салар — алган учун быйанымды јетирейин деп. Алтайыҥнаҥ алган байлыгы учун сен тӧлӧӧр, быйаныҥды јетирер учурлу. Кижи оору-јоболдоҥ айрылган кийнинеҥ болушкан эмчи-томчыга да быйанын айдып, кӱндӱӱ-кӱреезин јетирип јат ине. Оны јетирбезеҥ, јаҥыс та ол кижиге јаман эмес, сениҥ бойыҥа да быйан јетпес деп айдып јат.
Байа айтканысла, јаҥжыккан кӧрӱмле оорулардыҥ база бир шылтагы — байды бусканы. Байды бусса, кезедӱге оору-јобол до, мал-аштаҥ чыгым да болот. Эмдиги ӧйдӧ улус ар-бӱткенниҥ байлыгын акчага болуп тонооры кӧндӱккен: бала-баркамды ӱредерге, тура эмезе машина аларга, ӧскӧ дӧ нек-сакка. Ээзи јок мал чылап, јерлик аҥ-кушты адат, эмдӱ-тусту ӧлӧҥ-чӧпти тазылыла казып апарат. Алтай кижиниҥ јаҥжыккан кӧрӱминде аҥ-куш — Алтайдыҥ ээзиниҥ малы, тайга-таш — оныҥ ээленген јери. Јериниҥ аҥ-кужын бӱртеп, курсак јок артызып, кузук-јиилегин кактай тоной берзе, туш туура улуска јай берзе, Алтайдыҥ ээзинеҥ кандый быйан, кандый кору-курчуу сураар? Аҥ-кужыла азыранган, эм-тузын алган учун быйанын артырып салатан учун, Алтай бу ла јуукка јетире байлык, ару турган, эли-јоны коруда јӱрген. Байланыш јаҥда, сен канча ла кире артыгынча Алтайыҥнаҥ аларыҥ, сениҥ мал-ажыҥнаҥ, ар-јӧӧжӧҥнӧҥ, колыҥнаҥ ончо ло кире јӱре берер. «Алтайын садып, байыбас», «Алтайыҥнаҥ бай болбозыҥ» деп оныҥ учун айткан.
Мынайда кӧргӧжин, байланыш деген јаҥ бӱгӱнги ӧйдӧ текши телекейдиҥ экологиялык культуразыныҥ тӧзӧлгӧзи болор учурлу. Бойыҥа да, аҥ-кушка да јадарга, ӧлӧҥ-чӧпкӧ дӧ ӧзӧргӧ бер. Јер-алтайыҥнаҥ айалгазынаҥ сениҥ су-кадыгыҥ, јӱрӱмиҥ камаанду дегени ол. Бийикте јадып турган учун алтай улус сууларды ару тудар, јанына айыл, кажаган-чеден тутпас, јараттай агашты кеспес болгон.
— Чын, бузуп, јоголтып саларга кӧп ӧй керек јок. Ол ло тооргы деген аҥды да алза. Бу ла јуукта, 30-40 јыл мынаҥ кайра, аркада ол быркыраган јӱрер, улус ого аҥдабайтан деп, адам айдып туратан. Бӱгӱн бу аҥ јоголордыҥ чочыдузында болуп, Кызыл бичикке кирген.
— Соојыҥда айдылганыла, элик Ӱстиги ороонныҥ аҥы болордо, тооргы — Алтыгы ороонныҥ ээзиниҥ аҥы. Аҥдап барганда, озо тооргы учураза, атпас болгон, «мениҥ малымды сурак јокко алгаҥ» дейле, база нени де бербес деп. Аҥчылар аҥдап барза, озо туштаган каргааны да, таралды да, тооргыны да атпас байланыштар бар. Тооргыныҥ кининеҥ јазаган эмди кижиниҥ бӧӧрӧги оорыза, ӱй кижиниҥ ооруларында, тын-этле колбулу ооруларда тузаланган. Оны коркышту айдынып, суранып алатан неме болгон. Кӧп тузаланза, ӱй кижи балазын шыралап табар деген куучын бар. Бу аҥ балазын коркышту шыралап, айры агаштыҥ ортозына кысталып чыгарар дейтен.
Алтыгы ороонныҥ малы болордо, ол толынтылу деп айдып јат: мениҥ малым алгаҥ, ордына неме бер деп. Кӧп ӧлтӱрзе, ордына кижини апарар, ас-мас болзо, малынаҥ толып апарар деп. 1990 јылдарда тооргыны, јӱк ле кинин алып, эдин чачып, анаар ла ӧлтӱрип турарда, бастыра Алтай ӱзе чымылтып, курттап, мал-ашта да, јондо до оору-јоболдор ло јеткерлер кӧптӧгӧн. «Бу бала-барка айыл-јуртына коркышту неме болорын билбей турган ба кандый. Тооргы деп аҥ толынтылу неме…» — деп, бистиҥ јерде Јакар деген ӧрӧкӧн айтканын уккам. «Толынтылу» деп камдуны, мааныны, шӱлӱзинди, тырмакту бастыра аҥдарды айдар. Олорло кӧп беришпес дежер. Аҥдап барза, суранып, арга-јокто деп айдынып алар. Барган јерине јетсе, одузына от салып, ээзине баштанып кӱндӱлеер, суранар. Чӱм-јаҥында ордына та нени де берип турган. Аҥдап турган улус билер. Оной сурабаза, кижини оорыдар-јободор эмезе мал-ажынаҥ чыгым болор дежер.
— Бистиҥ эрмек-куучыныста оору-јоболдыҥ база бир шылтагы — куулгазын, «магический» деген шылтактар: «тил јеткен», «кӧс тийген», «јаман немеге баскан эмезе табарткан» ла о. ӧ. Мындый учуралдарда улуска канайда болужып турганы тереҥжиде айдылбай артып калды ошкош.
— Озодо јаткан улус эмдиги тузаланган телефондорды кӧрзӧ, «куулгазын» деп айдар болор (каткырат).
Куулгазын кӧрӱмниҥ тӧзӧгӧзинде кижи айдып турган сӧс лӧ эдилге ажыра кӱӱнзегени бӱдӱп калар деген бӱдӱмји турат. «Сӧстӧҥ јаан неме јок» деп айтканы бар. Ак санаалу, ийде-кӱчтӱ кижи алкышту сӧзиле јобогон кижини јазып та салар аргалу. Атту-чуулу билимчилердиҥ Э. Тайлордыҥ, Дж. Фрезердиҥ, С. Токаревтиҥ иштеринде магия тотемизмле, фетишизмле, анимизмле коштой эҥ јебрен кӧрӱм-бӱдӱмдер деп айдылат. Кижи телекейди бойына јаҥы ла јартап баштаган ӧйлӧрдӧ коруланарга, курчу-куйак аларга тууныҥ, оттыҥ, сууныҥ, аҥ-куштыҥ, оорулардыҥ ээлерине, калаптарга баштанган, кӱӱнзегенин бӱдӱрзин деп сураган.
Алтай элдиҥ оосло айдар байлык јаҥжыгузында куулгазын бӱдӱмдерди: алкыш, каргыш, шыпшаар, јада, эм-том сӧстӧрди бойыныҥ ӧйинде Н.А. Баскаков, С.С. Суразаков, С.С. Каташ байланыш (культ) јаҥдарла коштой шиҥдеген. Е.Э. Ямаеваныҥ ла К.Э. Укачинаныҥ тургускан «Алтай алкыштар», В.А. Муйтуевала кожо тургускан «Алтай јаҥ» деп билим јуунтыларга бу бӱдӱмдердеҥ башка байланыштар, белге-ырымдар кирген. Бис бӱгӱн бу жанрларды кӧбизинде билимниҥ кӧзиле, оос чӱмдемел деп шиҥдеп кӧрӱп јадыс. Кижиниҥ санаа-сагыжына, эт-каныныҥ тебӱзине оныҥ јетирип турган камааны эмезе салтары керегинде јетирӱлер ас-мас ла. Сӧс кижини јыга согор до, эмдеер де, ӧрӧ кӧдӱрер де, ийде-кӱч берер де аргалу. Шыпшап салган сууны ичип, улус јазылып јат — сууныҥ ийдезинеҥ бе, сӧстиҥ ийдезинеҥ бе?
Кай чӧрчӧктиҥ бир кезиги эмдеер учурлу болгон. Ол керегинде С.С. Суразаковтыҥ, Е.Э. Ямаеваныҥ шиҥжӱ иштеринде айдылган. Куулгазын кезик чӧрчӧктӧр дӧ ондый учурлу болгон деп, М.А. Демчинованыҥ, Т.М. Садалованыҥ иштеринде айдылат. Балазын јериген койды да комыстап, кожоҥдоп эмизип турганы керегинде кӧп куучындар бар.
— Бу керегинде, байла, база бир башка куучын ӧткӱрер керек болбой.
— Эйе. Оору-јоболдордоҥ коруланары керегинде билим иш элбек ле сурактары кӧп. Темдектеп айтса, алтай кижиниҥ јаҥжыккан кийиминиҥ ле аш-курсагыныҥ оору-јоболдоҥ чеберлеп корулаган учуры солун ла јарталбаган сурактардыҥ бирӱзи. Ачынатып јӱрзеес, семирип јадыс, ол бажында јӱзӱн-башка оорулар табылат. Оҥы-бажы јок јаранып, јука кийим кийзебис, соокко ӧдӧдис. Јаҥжыккан кеп-кийимис јеристиҥ кӱн-айына келиштире кӧктӧлгӧн. Кижи оорып-јобозо, јазап иштеп те болбос, бала-барказын да, мал-ажын да кичееп азырап болбос.
— Слер бу ишти мынаҥ ары канайда кӧндӱктирип апарарга туругар?
— Алдында јуулганы ла оныҥ кийниндеги кожулганы да ас эмес, олорды ылгап, бичик эдип јазаар ӧй келген. Келер јылда С.Б. Сарбашевала, А.А. Ачимовала кожо бу ишти эмеш элбедип, кепке базарына белетеер деп амадап турубыс. Калыктыҥ оорулардаҥ коруланар ла эмденер аргалары — кӧндӱктирип шиҥдейтен јаан иш. Оны бир кижи бӱдӱрип болбос, кӧп билимчилер башка-башка јанынаҥ ӧмӧ-јӧмӧ шиҥдеер бӱдӱм. Онойдо, эмдӱ-томду таштарды, ондо ӧскӧн јеҥестерди, аҥныҥ-малдыҥ эди-канын, аржан сууларды тузаланып эмденген учуралдар кӧп лӧ јӱзӱн-башка, укталып барган албаты эмчилер кӧп. Бу бастыра јетирӱлерди, улустыҥ ады-јолын, сӧӧгин адап, билерин «Алтайдыҥ Чолмонына» бичиген болзо, билим ишке јаан јӧмӧлтӧ болор эди. Бистиҥ факультетке де студенттер ажыра эмезе электрон почтала јетирерге јараар. Эмдиги тымулу ӧйдӧ билимчилерге јербойында шиҥжӱ ӧткӱрерге де келишпей јат.
— Элдеҥ јуулган јетирӱлер эмдиги ӧйдӧ канайда шиҥделет, ичкери јолдо кандый солун ууламјылар бар?
— Тургуза ӧйдӧ Туулу Алтайдыҥ эл университединде «Центр алтаистики и тюркологии» деп тӧзӧмӧл јер ачылган. Оныҥ башкараачызы С.Б. Сарбашева. Тӧс јердиҥ ижи бир канча ууламјыларлу: јебрен тӱрк бичиктерди јуунадып шиҥдеери, алтай тил, алтай литература, алтай фольклор аайынча бар јетирӱлердиҥ кӧмзӧзин тӧзӧӧри ле электрон кемине кӧчӱрери, эл-јонныҥ узанган јаҥжыгулу ижин шиҥдеери, оору-јоболдоҥ коруланар эп-аргалар керегинде јетирӱлерди јууры ла о. ӧ. Бир јанынаҥ, ол бистиҥ факультеттиҥ бастыра ӱредӱзине керектӱ, экинчи јанынаҥ, бӱгӱн ончо јетирӱ электрон кемине кӧчӱп, шиҥжӱ ишке јарамыкту айалга тӧзӧлӧт. Калыктыҥ культуразыныҥ бастыра бӧлӱктери керегинде јуулган ла шиҥделген јетирӱлерди бир кемине јуунадып, текши шиҥдеер ӧй келген.
Адакыда айдарга турганым, айландыра Алтайыс ару болзо, јаткан јеристи байлап, кичееп јӱрзебис, бала-баркабыс та, келер ӱйелер де ичкери ӧйдӧ эрјинелӱ Алтайда јадар деп ижемји бар. Бийиктей туулардыҥ эдегинде јаткан бистеҥ тӧмӧндӧй јерлерде јаткан камык эл-јон камаанду. Јеристи киртидип, быртыдып койзоос, тӧмӧн аккан сууларысла ондогы эл-јонго јаман кир-тор, оору-јобол једер. Бис Алтайысты канайда байлап турганыс — су-кадыгыс ондый ла болор. Оныҥ учун, јаандарыстыҥ айтканыла, Алтайыстаҥ алкышту, Кудайыстаҥ курчулу, кызыл-кӱреҥ јӱрели!

Светлана КЫДЫЕВА куучындашкан