Алтайдын Чолмоны

Аҥдар корулта да некейт, каршулу да болот

15.12.2021

Алтай Республикада теке-јуҥмага аҥдаарын 3 јылга токтотконы Уй (2021) јылдыҥ эҥ учурлу деген керек-јарактарыныҥ бирӱзи болды.

Москвадаҥ келген аҥчы келинниҥ Кош-Агаш аймактыҥ тайгаларында текеге аҥдаганын социальный сетьтерге бичигени ле кӧргӱскени Алтайыста јаан тал-табыш кӧдӱрерде, республиканыҥ јаҥдары албаты-јонныҥ андый аҥчылардаҥ коруланары керегинде санаа-кӱӱнине, кӧрӱм-турумына ајару эдерде, Эл Курултайдыҥ председатели Артур Кохоев бу суракта биске јербойыныҥ улузыныҥ шӱӱлтези јаан учурлу деп угузып, ишти бу ууламјыга тургузарда, теке-јуҥмага аҥдаары 3 јылга токтодылды.
Керек мынайда јарадыларына бу солун аҥ јӱрӱп турган Кош-Агаш, Улаган, Оҥдой, Кӧксуу-Оозы аймактардыҥ албаты-јоныныҥ камааны сӱрекей јаан. Республиканыҥ текши албаты-јонын алзабыс, олор до теке-јуҥмага аҥдаарын кезем јараткылабай тургандары јарт. Ол ок ӧйдӧ бу улуста мораторийди јаҥыс ла теке-јуҥмага эмес, ӧскӧ дӧ тоозы астап турган аҥдарга јарлаары керегинде санаа-кӱӱн барын темдектебеске болбос. Республика тӧзӧлгӧнинеҥ бери јеристе «трофейный», «коммерческий» дейтен аҥдаштар табылып, 30 јылдаҥ тайгаларыста јоон айу, јоон теке, јоон сыгын, јоон куран артпай барды деп айтсабыс, тыҥ ла јастырбазыбыс.
Аҥ-куштыҥ ӧзӱмине трофейный аҥдаштыҥ салтары, каршузы браконьерстводоҥ коркышту туру. Оок аҥдар ӱӱрди ээчиирде, олордыҥ балдары ондый ла ок оок, су-кадыгы уйан болоры јарт. Улусты уксаҥ, олордыҥ кӧп сабазы аҥныҥ (сыгындардыҥ, мыйгактардыҥ) тоозы астаганына санааркайт. Оныҥ учун бӱгӱн сыгынды маҥ тужында аҥдаарын токтодор керек деп баштану јарлазаар, кажы ла јурттыҥ, аймактыҥ албаты-јоны слерди кыйалтазы јогынаҥ јӧмӧп ийер. Темдек эдип, Алтай Республикада 2021 јылды алзабыс, текши тооло 438 аҥ (сыгын, мыйгак, бозу) адары јарадылган. Олорго аҥдаары ӧйиле ӱч бӧлӱкке бӧлӱлген: кичӱ изӱ айдыҥ баштапкы кӱнинеҥ ала јаан изӱ айдыҥ ортозына јетире; сыгын ай бӱткӱлинче; ӱлӱрген айдыҥ баштапкы кӱнинеҥ ала јаҥар ай туузылганча. Бот, бу ӧйлӧрдиҥ јӱк калганчызын арттырып койзобыс, ал-камык аҥды корып алар эдис. Баштапкызында, јӱк мӱӱзине болуп, тойынбаган, семирбеген сыгынды канайып адар? Экинчизинде, маҥга кирип, «јӱӱлип» калган сыгынды амыргылап адатаны кинчек деп јартын айдар керек. Аҥчы ла аҥныҥ колбузы, аҥчы аҥды ба, аҥ аҥчыны ба шорлодоры, маргаан кептӱ, мӧрӧй аайлу ӧдӧр учурлу. Ол тушта чын «азарт», чын аҥдаш келишкени ол туру. Оныҥ учун алтайларда агыртып аҥдаары эмезе јол тозоры эҥ јозооры аҥдаштардыҥ тоозына кирет. Сыбыскылап элик адар, амыргылап аҥ адар ӧйлӧр туку качан ӧдӱп калган.
Теке-јуҥмага аҥдаары 3 јылга токтодылганыла колбой мениҥ ле алдыма эмди бу аҥдарга браконьерство тыҥыыр ла ондор јылдарга улайын трофей текелерге аҥдаштар ӧткӱрип, акча-манатты миллиондорло иштеген Кӧксуу-Оозыныҥ «Сапсан» ла «Ӱч-Сӱмер», Кош-Агаштыҥ «Юнгур-Тур» акционер ле јарымдай каруулу ӧмӧликтери кайда барар, канайдар деген сурактар тура берет. Алдында ӧйлӧрдӧ аҥ-куш корыыр, тузаланар ла кӧптӧдӧр республикан комитет те, Сайлугемдеги эл парк та Москваныҥ јаан бийлерин, акча-манатту байларын экелип аҥдаткылап тургандары тыҥ ла јажыт эмес ине. Теке-јуҥманы ла ӧскӧ дӧ аҥ-кушты корыыр суракта јербойыныҥ улузыныҥ јаҥыс ла шӱӱлтезин угар эмес, бойлорын да иштедер, тузаланар керек ошкош? Алтай Республикага «Об охоте и о сохранении охотничьих ресурсов и о внесении изменений в отдельные законодательные акты Российской Федерации» федерал јасактыҥ «производственный охотничий контроль» аайынча 41 тизимин тузаланар ӧй келген эмес пе? Бу тизимде аҥдаарында ла аҥ-кушты корыырында иш учун каруулу јаҥдар таҥынаҥ аргачыларды ла юридический јӱзӱндерди јӧптӧжӱ ажыра аҥ-куш корыыр ишке алары керегинде айдылат. Темдектезе, ол ло теке-јуҥма турган тайгаларды айландыра јаткан Кош-Агаш, Улаган, Оҥдой, Кӧксуу-Оозы аймактардыҥ малчылары производственный охотничий инспекторлор болуп, производственный охотничий контрольды не этпес? Производственный охотничий инспектордыҥ аҥ-куш корыыр табы государственный охотничий инспектордый ла ошкош. Олорго эҥ јаан эдилип турган некелте производственный егерь аҥчылардыҥ билеттӱ ле аҥдайтан мылтыкка јарадылу болоры. Олордыҥ браконьер тудар табы государственный охотничий инспектордыйынаҥ бир де башказы јок. Мен сананзам, ол ло Кош-Агаш аймактыҥ албатызы производственный егерьлер керек дегени суракты кату тургусса, аймактыҥ депутаттары ла башчызы Сайлугемдеги эл паркка ла Шабланыҥ биологиялык заказнигине јербойыныҥ малчыларын производственный охотничий инспекторлорго алзын деп не баштанбас? Јерлик ар-бӱткенниҥ телекейлик фондыныҥ (WWF) Алтай-Сойоҥдогы координаторы Александр Карнауховло бу сурак аайынча не куучындашпас? «Јонныҥ мойны јоон» деп ада-ӧбӧкӧлӧрис тегин укаалабаган, јон корыган кийнинде брконьерство канайып чыдажатан.
Аҥ-кушты корыыр деген суракта албаты-јонго каршузын јетирип турган казыр аҥдарды канайдатан деген ӧҥзӱре сурак база чыгып келет. Айу јанынаҥ айдар болзобыс, айуга аҥдаары тулаан айдыҥ 21-чи кӱнинеҥ ала кичӱ изӱ айдыҥ 10-чы кӱнине јетире, куран айдыҥ баштапкы кӱнинеҥ ала јаҥар айдыҥ 31-чи кӱнине јетире јарадылган ла текши тооло республикада 244 айу адылары темдектелген. Јӱрӱмниҥ бойын алзабыс, калганчы ӧйлӧрдӧ Алтайда айулардыҥ тоозы коркышту кӧптӧп, каршузы јаҥыс ла аҥ-кушка, мал-ашка эмес, албаты-јонго до једип баштады. Темдектезе, быјыл малчылар тайгадагы јайлуларынаҥ кӱс јеткелекте ле кӧчӱп ийдилер. Айу мал-аш тудары кезем кӧптӧгӧн, мокодор, адар дезе, лицензия јок адарга јарабас. Айу јаан тайгалардыҥ јанында турган кичинек јурттарга тӱжӱп, сӱрее-чӧптӧ казынары, кажаан-чеденде малга, потпуштарда такааларга табарары башталган. Мындый айалгада јурттыҥ эрлери кайда баратан, айуларды адып баштагандар. Је керек тудулу учун, андый аҥдаштарын айдышпай, јажытта тудадылар. Мениҥ ле билеримле, су-алтай јурттарыстыҥ бирӱзинде эр улуска быјыл эки балалу эне айуны ӧлтӱрерге келишкен. Балдарын ээчиткен эне айу јуртка кирип, «хулигантый» берерде, бир балазын ла энезин адарга келишкен. Кийнинде кача берген балазы јуртка ойто келип, бир билениҥ такааларын ӱзе тудала, потпуштыҥ ла јанында јерге кӧмӱп койгон, кийнинде јыдыза јиирге. Канайдар, база ӧлтӱрерге келишкен. Јасак аайынча бу улус бурулу. Россия Федерацияныҥ Уголовный Кодексиниҥ 258 тизиминиҥ 2-чи бӧлӱгиле болзо, олор «бӧлӱк улус озолондыра јӧптӧжӧлӧ турушкан јасакка јарабас аҥдаш» учун эмезе 500 муҥ салковойдоҥ ала 1 миллион салковойго jетире штраф, эмезе 3 jылдаҥ ала 5 jылга jетире ишjалдыҥ эмезе ӧскӧ астам-кирелтениҥ кемине турар штраф, эмезе эки jылга jетире тӱзедилер иш, эмезе jайымынаҥ 3 jылдаҥ ала 5 jылга jетире айрылар. Мыныҥ ӱстине jайымынаҥ айрылган кижи 3 jылга jетире jамылу иштерде иштеерге jарабас эттире jаргыладар аргалу. Тайгада малчы кижи малын тудуп турган айуны адып ийзе, база бурулу болуп, эмезе 500 муҥ салковойго jетире штраф, эмезе эки jылга jетире ишjалдыҥ эмезе ӧскӧ кирелтениҥ кемине турар штраф, эмезе эки jылга jетире тӱзедилер иш, эмезе jайымынаҥ эки jылга jетире айрылар.
Алтайыста экинчи коркышту аҥ деп какайды айткадыйыс. Какай јимекейи коркышту аҥ, ол куштардыҥ јымырткаларын, балдарын, аҥдардыҥ балдарын јип койот, јерди андазын салданаҥ да артык «сӱрет». Алтайыстыҥ эҥ ыраак деген Бел-Ажу јуртына барып јатсагар, Јазатыр сууны јакалай какайларга касттыртып койгон улустыҥ покосторын кӧрзӧгӧр, коркынчагар келер. 2021-2022 јылдарда какай адарга канча кире лицензия берилгени Интернеттеҥ табылбады, комитетте айдышпады, оныҥ учун республикада јылына канча кире какай адылып турганы јарт эмес. Айуныҥ ла какайдыҥ албаты-јонго јетирип турган каршузын кирелендирерге, олорго лицензияны канча ла кире кӧп берер керек. Анчада ла бу эки аҥнаҥ тӱбек тӱжӱп турган јурттардыҥ аҥчыларына лицензиялар адылу берилер учурлу. Ӧмӧлӧп аҥдайдан аҥдар учун јурттыҥ бастыра да улузы биригеле, бир лицензиялу аҥчыла кожо аҥдагылазын, каршулу аҥдарды јоголткылазын.
Айу ла какай каршулу аҥдардыҥ тоозына јаҥы кирип турган болзо, бӧрӱ барантычы аҥ деп јебреннеҥ бери јарлу. Республикада бӧрӱле тартыжар иш кирезинде ӧдӱп јат. Темдектезе, бӧрӱ ӧлтӱрген аҥчыларга республикан бюджеттеҥ сый-акча берилет, кандый ла (јоон, эне, бала) бӧрӱлер учун 3 муҥ салковой. 2021-2022 јылдарда бӧрӱ адарга канча кире лицензия берилгени база ла Интернеттеҥ де табылбады, комитетте де айдышпады. Эки-ӱч јыл кайра аҥ-куш корыыр, тузаланар ла кӧптӧдӧр республикан комитет 300-ке шыку аҥчылардаҥ 50 кире бригада тӧзӧп, бӧрӱлерле тыҥ ла тартышкан эди. Бӧрӱ сӱрекей сӱмелӱ аҥ, ого ары јанынаҥ јайалталу аҥчылар аҥдайтан аҥ туру. Агыртып та аҥдаарга коркышту кӱч аҥ, агыртунаҥ да, тууралаган улустаҥ да кыйыжып јӱре берериле аҥылу. Оныҥ учун бӧрӱле тартыжарында эҥ чындый, чындык неме корон болуп јат. Је бӱгӱн совет ӧйдӧги чилеп, корон тузаланылбайт. Совет ӧйдӧ бӧрӱнеҥ болгой, ӧркӧни де корондогылап туратандар. Ондый корондоштордыҥ бажында ал-камык аҥ-куш, анчада ла тӱлкӱ ле телеген коркышту ӧлӧтӧн. Эмди мал государствоныҥ эмес, таҥынаҥ улустыҥ боло берерде, государство коронло аҥ ӧлтӱрерин чек токтодып койгон. Тайга-ташта улус малына бӧрӱлер амыр бербезе, кайда баратан, коокойоктоҥ коруланарга бастыра бар аргаларды тузалангылайт. Тузак, чакпы тургускылайт, айа тарткылайт, корон тузалангылайт. Бӧрӱниҥ коронын олор ада-ӧбӧкӧлӧристиҥ озогы эп-сӱмезиле ӧзӱмдердеҥ аладылар. Темдектезе, билимде волчеягодник обыкновенный, dáphne mezéreum деп, алтайлап кӧрмӧс кат деп адалып турган јыраада ӧзӱп турган катты ла алаҥуштыҥ тазылын тузаланадылар. Алаҥуштыҥ билимде ады чемерица Лобеля, verátrum lobeliánum. Бир ле коронды белетейле, оны канча ла кире тузаланарга јараар эмтир. Коронду этти јийле, ӧлгӧн бӧрӱниҥ коронду кускузын ла карынын бек целлофан баштыкка јууп, такыптаҥ канча ла кире тузаланарга јараар. Бӧрӱни бу коронду ӧлӧҥдӧр тузаланып ӧлтӱрген малчы база ла браконьер, јасакка јарабас аҥдаш эткен деп буруладары јарт. Оныҥ учун бу керек, мындый аҥдаш сӱрекей јаан јажытта болгоны јарт. Элбеде алала, тереҥжиде казынза, республикада аҥ-кушты корыырыныҥ сурагы јонныҥ да, јаҥдардыҥ да туура салбас курч сурактарыныҥ бажында турат.

Семен ТАНЫТПАСОВ