Алтайдын Чолмоны

Кайды јаҥы ӱйе ӱспей улалтса…

21.12.2021

«Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ кычыраачыларын Алтаистиканыҥ С.С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлӱ институдыныҥ билимчи-фольклорчызы Аркадий КОНУНОВЛО ӧткӧн эрмек-куучынла таныштырадыс.

Јаан Сайанныҥ ажузын ажып
— Аркадий Алексеевич, Слерге, билимчи-фольклорчыга, ӧдӱп јаткан јылдыҥ кӱчӱрген айында Тывада ла Саха Республикада (Якутия) јаан учурлу билим-практикалык конференцияларда туружарга јарамыкту арга келишти. Куучын-эрмегисти озо биске айылдаш Тывада ӧткӧн јол-јорыктаҥ баштап ийели бе?
— Чындап та, кӱчӱрген айдыҥ бажында биске, институтка, тыва культураныҥ тӧс јеринеҥ «Тыва калыктыҥ оос ло кӱӱлик фольклоры Россия Федерацияныҥ калыктарыныҥ материальный эмес культуралык энчи-байлыгыныҥ бӧлӱги» деген билим-практикалык конференцияда турушсын деп кычырту келген. Оныҥ ижинде ӧскӧ ороондордыҥ билимчилери база турушкан.
Олор мени алтай кай чӧрчӧктӧрди шиҥдеп турган билимчи-шиҥжӱчи деп, алтай калыктыҥ кай чӧрчӧги керегинде куучындап берзин деп кычырган.
— Солун јол-јорыкта Слерле кожо Алтайдаҥ база улус турушты ба?
— Эйе, бистиҥ кайчы уулдар — Росгвардияда иштеп турган Николай Сегерткишев, Улаган аймактаҥ Мерген Тельденов – барган.
Николай сӱрекей тыҥ кайлап јат. Ол Кӧксуу-Оозыныҥ, Кадын-Бажыныҥ атту-чуулу кайчылары Куукак Сакаровтыҥ, Салдабай Савдинниҥ кайын улалтат. Ӱзеери ол Куукак Сакаровтыҥ барказыныҥ барказы болуп јат.
Мерген база јайалталу кижи, бойыныҥ чӱмдеген кай чӧрчӧктӧри бар. Байа «Алтын Эргекти» де кайлап јат. Јол-јорыктыҥ амадузы — эмдиги ӧйдиҥ кайчыларыныҥ кай чӧрчӧктӧриле таныштырары. Ӧй тӱрген солунат, оныла коштой кайды, кай чӧрчӧктӧрди јаҥы ӱйе улалтары база керектӱ ине.
— Мерген Тельденовтыҥ бойыныҥ чӧрчӧги керегинде бир- эки сӧслӧ айдып ийзеер?
— Мерген Јылгайактыҥ алдында тӱжине келген «Јети баатырдыҥ куучыны» деген кай чӧрчӧгин апарган. Алтайлардыҥ јаан сӧӧктӧриниҥ бирӱзи тӧӧлӧстӧрдӧҥ баштайла, арткандары келип, бу уулдыҥ тӱжине кирген ле куучындашкан болуптыр. Мерген куучынын кайлаган. Бис оны кай чӧрчӧк деп айдарыс. Нениҥ учун дезе ончо ло кай чӧрчӧктӧрди алдынаҥ бери канайда кайлаган, бӱгӱн де бӱдӱмиле, тилиле ол ло аайыла барып јат.
— Слердиҥ јол-јорыгар да солун, јилбилӱ керектердеҥ башталган деп билерис. Јол бажында сакыбаган јанынаҥ телеут-телеҥиттерле туштажу болгон.
— Бис ӱчӱ кӱчӱрген айдыҥ 7-чи кӱнинде тӱнде јол-јорыкка атандыс. Јолой телеуттардыҥ (олор бойлорын телеҥиттер деп айдат) Шаҥда деген јуртына токтодыс. Мында бистиҥ јерлежис А.Б. Тюрункинниҥ кызы Алтынайдыҥ айлына кирдис. Ол Алексей Сыркашев деп јиитке барган, ондо иштӱ.
Кӱндӱзек јиит билениҥ айлында тыштандыс, Алексей бисти бойыныҥ ада-энезине апарды. Олор бисти база чайлатты. Алтай уулдардыҥ кайын, кожоҥын угуп, Алексейдиҥ энези телеҥиттеп кожоҥдогон. Мен, фольклорчы кижи, тургуза ла телефонымга бичидим.
— Олордо табыр деген сӱрекей јараш кожоҥы бар деген?
— Эйе, кумандыларда, телеуттарда Сары Бӱрдиҥ, Јажыл Бӱрдиҥ мӱргӱӱли ӧйинде кожоҥдоп турган кожоҥдоры бар. Бисте јаҥар болзо, олордо — табыр. Бистиҥ јаҥарыста бир ле кӱӱ ине, улус араай јайканып ла јат. Олордыҥ табырыныҥ кӱӱзи башка-башка болуптыр.
— Аркадий Алексеевич, учурал келижерде, телеуттардыҥ айалгазы керегинде угуп ийели?
— Чындап та, олордыҥ айалгазы кӱч болуптыр. Бойын телеут деп аданып турган улустыҥ тоозы ас, јӱк ле тӧрт муҥ кижи арткан. Бежен јаштаҥ ӧрӧ улус бойыныҥ тилин билер, је оогошторы билбес.
Алтынай Анатольевна ондо ӱредӱчи болуптыр. Бистеҥ, јерлештеринеҥ, болуш сурады. Олорго Алтайдаҥ кӱӱлик ойноткыларла јакшы ойноп, кайлап турган кижи ле хореограф сӱрекей керектӱ болуптыр. «Республикада культураныҥ ла санаттыҥ колледжин божоткон јииттер бери келзин, јадар јер де, ишјал да, Горно-Алтайсктагызына кӧрӧ, бийик болор» — деп, Алтынай Анатольевна айтты. Бот ондый сурак-баштану болды, газет ажыра амадап айдып саларга санандым.
— Телеут талазынаҥ кажы алтай јаар јорттоор?
— Бис оноҥ ары Хакас деген алтайга јеттис. Мерген Абаканда ӱренген, мында таныш јииттери бар ла болуптыр. Олор бисти уткуп, Аскиз деген јуртка апарган. Бистий ле алты ӱйелӱ чадыр айылда кӧп улус јуулды. Алтайдаҥ кайчылар келген деп табыш чӱрче ле јайыла берген.
Јаҥжыккан чӱм-јаҥла изӱ казан, кӱндӱӱ-кӱрее болды. Мында Николай «Јылаҥаш уулды» (900 јолдык) бажынаҥ ала учына јетире 3 сааттыҥ туркунына кайлады. Улус тилин оҥдобой до турган болзо, кӱчсинбей уктылар.
Оныҥ кийнинеҥ Мерген «Јети баатыр» кай чӧрчӧгиниҥ јӱк ле башталганын кайлады. Ӧй чала орой. Биске таҥ эртен Тыва јаар јортор керек, эмеш те болзо амыраганы артык болбос. Тискинчиге де амырап алар керек.
Бис чӧрчӧкти, Тывага једип, јетире кайлаар деп јӧптӧштис. Бу ла токтоткон јердеҥ ала кӧрӱ-маргаанда кайлаарыс деп айттыс.
— Слердиҥ јол-јорыгар јилбилӱ де, јымжак та болуптыр. Јаан Сайанныҥ ажузы ачык јолго алкыш-быйанын берген ле болбой?
— Хакас карындаштар бисти эрте таҥда ӱйдешти, эзен-амырысты айдыштыс ла. Оноҥ Јаан Сайанныҥ ажузына чыгып, јаламаларысты бууладыс. Ай да јаҥы болгон. Јаан ажуларды ашса, канайып айдынбас-алканбас. Бис, алтай улус, алканып-айдынып, Тыва јерине јеттис.
Једип барарыста, бисти сӱрекей јакшы уткудылар. «Јалама» деген конор турада јаттыргысты.
Онойып, кӱчӱрген айдыҥ 11-чи кӱнинде бис кайчылардыҥ кӧрӱ-маргаанында туруштыс. Кӧрӱ-маргаанда Россиядаҥ, ӧскӧ дӧ ороондордоҥ келген кайчылар турушты. Темдектезе, Кыргыз јеринеҥ келген билимчи, манасчы Талантаалы Бакчиев жюриде болгон. Оныла кожо база бир манасчы јиит келген.
— Кайчылардыҥ маргааныныҥ жюризинде Алтайдаҥ кижи болгон бо?
— Мында эмеш эби јок айалга болгон. Алтайдаҥ жюриде кижи јок, је туружаачылары бар. Жюриде хакастар, кыргызтар, тувиндер бойлоры, билимчилер ле тегин улус болды.
Кийнинде јанып јадарыста, јаманысты таштагар деп сураган. «Келеристе ле айткан болзоор, бис Аркадий Алексеевичти отургызып салар эдис» — деп, уулдар каруузын јандырган. Бис олорго «керек жюриде эмес, бис сый-јер ойноп аларга келбедис. Бис албатыларды кай ажыра бириктирерге амадап келгенис» деп јартадыс. Је кем јок, ончозы ордына турган…
— Конференцияныҥ учуры, ижи јанынаҥ Слердиҥ шӱӱлтегерди угуп ийели…
— Бис, кӧп улус, кӧӧмӧйчи дегени кем болотонын јакшы, чокым оҥдоп, ылгаштырып болбой јадыс. Кӧӧмӧйчини кайчы ла деп айдадыс. Тувиндерде кӧӧмӧйчини кай чӧрчӧкти кайлаачы деп айдарга јараар. Олорды эмезе тегин ле кайлаачы да деп адаар. Байа кӧӧмӧйлӧ кайлап, эстрадада кожоҥдоп тургандар. Кайчыларды тоолчы деп адап јат. Тоолчы сценага чыкса, кайлабай, байдастанып отурала, ойноткы-эш јогынаҥ кожоҥдоп јат. Мынайда ла кыргызтар, хакастар кожоҥдоп јат.
Конференция ӧйинде, пленарный јуунда, секцияларда Тываныҥ јарлу кайчылары, калык чӱмделгези, тӱрк-монгол албатылардыҥ кӱӱлик фольклоры, тувин ле монгол кӧӧмӧйдиҥ аҥылулары, кайдыҥ бӱгӱнги айалгазы ла о. ӧ. јилбилӱ кӧп сурактар кӧрӱлди.
— Слердиҥ эткен јетирӱгер алтайлардыҥ эрјине байлыгы кайдыҥ бӱгӱнги айалгазына, оныҥ учурын керектӱ кемине кӧдӱрери јанынаҥ болгон деп уктыс.
— Эйе, алтай албатыныҥ чактар туркунына јылыйбай, ӱзӱлбей келген кай чӧрчӧктӧри, онойдо ок кайчылардыҥ, кайлаачылардыҥ бӱгӱнги кӱндеги айалгазы јанынаҥ айттым.
Кайчы ла кайлаачы — олорды чокым ылгаштырып алары бӱгӱнги кӱнде сӱрекей керектӱ. Кайлаачы деп бис эмдиги ӧйдӧ эстрадада туружып тургандарды айдадыс. Кӧрӧр болзо, А.Г. Калкинниҥ кийнинеҥ кайчылардыҥ ӱйези ӱзӱлип, такып ойто, темдектезе, ол ло Эмиль Теркишевтий уулдар чыгып келген. Је олорды байа бир чокым билимде кайчылар деп чоттобой јатканы база бар. Нениҥ учун дезе олор кайлаарына бичиктеҥ ӱренип алган. Мен јуулган улуска ол јанынаҥ бойымныҥ шӱӱлтемди айттым, јартадым. Конференция ӧйинде кайлаган Н. Сегерткишев тутканча ла эки муҥ јолдыкты импровизация јогынаҥ эске ӱренип болбос. Кайга кирген кийнинеҥ ойто кайра чыгып болбозыҥ. Тегиндӱ кижи ары кирбей јат. Эске ӱренип алган кижи бу јолдоҥ ол ло тарый ташталар. Не дезе, эске ӱренип алганыҥ кезек ӧйдӧҥ ундылып калар…
Кайчы кайга киреле, баатырдыҥ јӱрӱмиле, оныла кожо бажынаҥ ала учына јетире јӱреле, учында баатырды амырадып, токынадып, ойто чыгып келет.
— Айдарда, бисте, алтайларда, кайчыныҥ ла кайлаачыныҥ башказы, аҥылузы база чокымдалды ба? Аайлашпастардыҥ учы-тӱби јарталганы јакшы эмей.
— Мен бойым билимде бу јажыма јетире иштеп, бу аҥылуларды база јакшы билбегем. Онойып, тувиндердиҥ кӧӧмӧжин, кайын угуп, кӧп кычыргам, бедиренгем. Олордыйы бистийинеҥ ле башказы јок болуптыр. Айдарда, кӧӧмӧйчи башка, тол база башка деп айдар керек.
Тувиндерге, конференцияныҥ туружаачыларына тузалу туштажу, онойдо ок бу суракты кӧдӱрип, аайы-бажы јарталып чыкканы учун алкыш-быйанымды айттым.
— Тывада алтай јерлежисле, Росгвардияныҥ јааны Андрей Кукала ӧткӧн туштажу јанынаҥ база айдып ийзеер?
– Кӧдӱриҥиниҥ учкары јаан гала-концерт болды. Алтай кебин кийген јерлежис Андрей Кука театрга келип, бисле кожо тыва јерин, албатызын уткуды. Эки уул кайлап, кай ажыра олорды алкады.
Јерлежис айлына кычырды, кӱндӱледи. Эҥ ле оморкодулузы — Росгвардияда иштеп турган уулдар А. Куканы мактады. Олордо Сибирь тергеезинде эҥ ле јаан ла тыҥ полигонды туткан деп айтканын угарга јӱрекке јакшы эмей.
— Јаан ла узун јол-јорыктыҥ амадузы, турултазы јанынаҥ Слердиҥ тӱп-шӱӱлтегер кандый?
— Јол-јорыкта бисте кӧрӱ-маргаанда туружып, јер-эш алар деген амаду, санаа болбогон деп ачыгынча айдарым. Бистиҥ амадубыс мынаҥ ары кайчыларды, спортчыларды, кӱӱчилерди, аргачыларды ла о. ӧ. бириктире чогуп, јаан байрам-фестиваль ӧткӱрери. Ол бодолында Эл-Ойынга тӱҥей болор. Кӧчкӱндердиҥ фестивалин Тывада Бай-Тайга аймагынаҥ баштап, хакастарда, оноҥ шорлордо, кийнинеҥ Алтайда ӧткӱрер деген санаа бар. Тӱрк калыктар бой-бойыла јууктада таныжып бириксин. Темдектезе, спорт јанынаҥ алза, алтайлар Кӧк-Бӧрӱни, тувиндер кӱрешти апарзын. Мында јаҥыс та спорттыҥ маргаандары эмес, је анайда ок улус чӱм-јаҥы, јаҥжыгулары керегинде куучындашсын. Бир сӧслӧ, биригетен, бир јолло баратан ӧй келген…
Бис кайра келип јадала, шор карындаштарысла тушташтыс. Ондо бистиҥ А.Г. Калкинниҥ барказы Элбек Калкинныҥ кызы Айсулуга, оныла кожо иштеп турган ӱредӱчилерге туштажып, куучындаштыс. Куучын-эрмек ӧйинде шорлорды база кожо кӧдӱрер деп јӧпкӧ келдис. Јаан кыймыгу јолын алынар деп иженедис.
Тогус кӱнге ӧткӧн јол-јорыгыс једимдӱ, турулталу болды. Амадулар бар, јӱрӱмде бӱдер деп иженедис.

Олонхоныҥ тӧрӧлинде, якуттарда
– Аркадий Алексеевич, куучын-эрмегис эмеш чӧйиле де берген болзо, бир ле аай Саха Республика (Якутия) јаар болгон јол-јорыгар керегинде угуп ийели?
– Чындап та, Тывадаҥ келедип, јолой телефонло Якутсктаҥ ады јарлу фольклорчы, филология билимдердиҥ докторы, профессор, РФ-тыҥ бийик ӱредӱлигиниҥ кӱндӱлӱ ишчизи, Саха Республиканыҥ билиминиҥ нерелӱ ишчизи, П.А. Ойунскийдиҥ адыла адалган Государственный сыйыныҥ лауреады В.В. Илларионовтыҥ 75 јажына учурлалган бастырароссиялык конференцияга айттыру алдым.
«Јок» деп канайып айдатан. Јолдоҥ келген бойынча айылда эш-нӧкӧриме јол-јорык керегинде айдарымда, јӧбин берди. Институтта јааныс Н.В. Екеев база јӧпсинди.
Онойып, кайчы уулдардыҥ айтканыла, јолымды тошту јердиҥ алтайлары јаар туттым. Новосибирскке једип барзам, кейдиҥ јылузы 4 градус. Самолетло 4 саат 20 минут учтыс. Якутскка једип келзем, 40 градус соок. Алтай уул меелей-эш јогынаҥ јӱре берген.
Олор сӱрекей јакшы уткуды. Јойу базыт јок. Кӧлӱкле ӧрӧ-тӧмӧн тартты.
– Билим конференция кандый сурактарга учурлалды?
– Конференция кӱчӱрген айдыҥ 23-чи кӱнинде Тӱндӱк-Кӧнчыгыш Федеральный университетте ӧткӧн. Ол «Эмдиги ӧйдӧги фольклористиканыҥ ууламјылары: текстология, кайлаары ла цифровизация» деп адалган, јарлу билимчилер докладтарын пленарный бӧлӱкте, онойдо ок башка-башка секцияларда эттилер.
Сӱрекей јаан университет болуптыр. Оныҥ ичинде кӧп институттар, темдектезе, Олонхо институт, гуманитар шиҥжӱлердиҥ институды ла о. ӧ. бар. Бу јуунды Олонхо институт белетеп ӧткӱрген. Бисте кай чӧрчӧк, олордо дезе – олонхо.
– Слерге, фольклорчы кижиге, бу институттыҥ ижиле јууктада таныжарга келишти бе?
– Олордыҥ кай чӧрчӧги таҥынаҥ башка је ле деген институтту, штады да јаан. Јашӧскӱримле мында кӧп лӧ иштеп турган болуптыр. Иштеерге кӱӱнзеп турган јииттер кӧп. Штатта јер једишпей турганы јанынаҥ сонуркап уктым. Нениҥ учун дезе Алтайда мен, фольклорист, бежен јашка јууктай бердим, је кийнимде бир де јиит јок. Балдарды экелзеҥ де, фольклорго кӧнӱ кирбей јадып, бир ӱч айдаҥ јӱре берет.
– Шылтагы бар ла болбой. Якут билимчилердиҥ шӱӱлтези кандый?
– «Бисте билим аҥылу, учуры бийик јерде турат. Јаан билимниҥ улузы тоомјыда. Јеҥилтелер кӧп, ишјалын јакшы тӧлӧп јат» — деп, олор меге јартады.
Айдарда, озо ло баштап билимчиге јарамыкту айалга тӧзӧӧр керек. Јиит улусты јилбиркедер, јӧмӧӧр керек. Јиит баланы он муҥ салковойго отургызып салзаҥ, ол ондо не отуратан? Оныҥ учун иштеҥ чыгып, ӧскӧ јерлерге барып јат.
Јеҥилтелер кӧп, јадар јер, ишјал јакшы болзо, јашӧскӱримде угы-тӧзине, фольклорго јилбӱзи јаан болор. Фольклорго кирип, бойыҥныҥ калыгыҥныҥ кӧгӱс байлыгын шиҥдезеҥ, окылу јаҥ да бу айалганы ајарузына алар деп сананадым.
– Слер конференцияда кандый суракла куучын айтканыгарды угуп ийели.
– Мен јуулгандарга алтай албатыныҥ сӱӱген «Алтай-Буучай» деген кай чӧрчӧгиниҥ бӱдӱмдери керегинде куучындагам.
Јолго барар алдында Мерген Тельденов меге Якутскта кайлап турган Эркул Чулунов ло Санаш Тадыкин (Элес Тадыкинниҥ уулы) керегинде айткан. Уулдарла куучындаштым, таныштым.
Оноҥ пленарный бӧлӱкте «Алтай-Буучай» керегинде куучын айттым. Кийнинде дезе Эркул ла Санаш топшуурдыҥ алкыжын, оноҥ ары «Алтай-Буучайдыҥ» ӱзӱгин кайлады. Кӧксим бӧктӧлди, карындаштарыма быйан айттым.
Мен, сӧс айдардаҥ озо, каруулу улуска баштанып, јерлештерим мениле кожо сценага чыксын, кийнимче ле кайлап берзин деп јӧп сурагам. Олор меге удура барып јӧпсинип, сӱрекей јараттылар. Бот онойып јерлеш баатырларым мени јӧмӧгӧн.
– Бу эки јиит Якут талазында ӱренип турган ба?
– Эркул Саха Республиканыҥ культураныҥ ла санаттыҥ Арктический госуниверситединде экинчи јыл ӱренет. Санаш дезе ондо иштеп јат. Якут эл-јон ортодо кайын кӧдӱрип јӱрген уулдар бары база јакшы. Јӱрӱм саҥ башка, кайда ла барзаҥ, јерлештериҥ сеге удура келер.
Эки јиит эртезинде меге јолугарга конор турага келдилер. Алтай кай керегинде сурактар берди. Чын ла ӧрӧ ӧзӧргӧ кӱӱндӱ јииттерге билеримди ончо ло јартап бердим. Эстрадный ла чын кайдыҥ башказы јанынаҥ јартап бердим. Темдектезе, Алтайда кайчылардыҥ јаҥжыккан ӱч школы болгон. Баштапкызы, Салдабай Савдинниҥ кайлап турганы. Экинчизи Алексей Калкинниҥ ле ӱчинчизи Акчабай Марковтыҥ кайлап турган кайы.
– Якуттарда кай јанынаҥ айалгазы кандый?
– Якут калыктыҥ кайы бистиҥ ле кай чӧрчӧктӧриске тӱҥдеш. Олордыҥ кайы база кандый да ӧйдӧ ӱзӱлген. Јаҥыдаҥ ойто орныктырылып јат. Је алтайларда кай бӱткӱлинче ӱзӱлбеген, онызы оморкодулу. Ол ло тувиндер олордо ӱзӱлген деп кӧндӱре айдыжат. Темдектезе, тоолды олор јок јердеҥ чыгара тарткан.
Якуттарда аайына чыккадый сурактар база ол ло, автордыҥ бойыныҥ ла јаҥжыккан аайынча кайлаары. Олордо бойлоры чӱмдеп турган олонхолоры – кай чӧрчӧктӧри база бар.
– Аркадий Алексеевич, ӧйлӧ кожо кай чӧрчӧктӧристе де кубулталар, солынталар болгон до, болор до деп айдарга јараар ба?
– Чындап та, јебрен-кумран ӧйлӧрдӧҥ ала кай чӧрчӧктӧрис келе-келе, оостоҥ ооско берилип-айдылып келерде, тӱҥей ле кубулталар да, солынталар да болгон эмей.
Кандый да ӧйдӧ јаҥы чӧрчӧк чыгып келет. Бисте 500-теҥ ажыра чӧрчӧк кайдаҥ келген деп? Олорды та кем де чӱмдеген де болзо, је албатыныҥ ла деп адап койгон.
Бир сӧслӧ, кайчылар бисти чогуп (монгол, бурят, якут, тувин, хакас, шор), эрмектежип, бир јӧпкӧ келер деп иженедим. Темдектезе, кайлап турган уулдарды слер кайчы эмезигер деп айтса, эби јок ине. Олор албатызын кӧдӱрерге иштеп јаткан деп айдарым.
Эл кайчы деп ат адалза, билимде ол канайда угулар ла о. ӧ. кӧп сурактар бу јол-јорыктар ӧйинде кӧдӱрилди.
Текши јӧпкӧ, бир шӱӱлтеге келерге эпосоведтерге, билимчилерге јуулып, кӱрее-куучын ӧткӱрер керек. Калыктыҥ кай чӧрчӧктӧри ажыра ой-сагышты, ӱредӱни, чӱм-јаҥды, тилди ордына тургузып ӧскӱрери сӱрекей керектӱ. Јол-јорыктыҥ уч-турултазы – биригер, кай чӧрчӧкти кӧдӱрип јаткан уулдарды јӧмӧӧр, олорго болужар керек.
– Аркадий Алексеевич, куучын-эрмек учун јаан быйан.

Клара ПИЯНТИНОВА белетеген