Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Бойыста эткомбинат болор керек

22.12.2021

Јурт јаткандарга бӱгӱн азыраган, азыранган малыныҥ эдин табыштырары јаан сурак болгонын айтпазабыс та јарт. Окылу јаҥдар бу јанынаҥ нени де этпей турган деп айдарга база јарабас. Республиканыҥ депутаттары суракты тургузат, башкару ла јурт ээлем аайынча министерство эп-сӱмени бедиреп, эп-арганы тузаланып тургандарын улайын јетирет. Је сурак турган јеринеҥ јаан ла јылбайт…

Мындый болуп турганыныҥ кӧп шылтактарыныҥ тӧзӧлгӧзинде јӱс айры јӱрӱмниҥ «рыночный экономика» деген бир айрызы турат. Уч-турултазында алтай кижи азыраган малыныҥ эдин табыштырып болбой эмезе јабыс баага берип, астам-кирелтези јок эмезе ас болуп, јоксырайт. Темдек эдип алза, Алтайыстыҥ эҥ ыраак аймактарыныҥ бирӱзинде ортокчы (посредник) јерлештеринеҥ уй-малды быјыл мындый бааларла алган (салковойлор бир килограммы учун):
Бескези 400 килограммга јетире уй – 95 салковой;
400 килограммнаҥ ажыра уй – 100 салковой, скидка – 13%;
250-350 килограмм бозулар – 105 салковой;
350 килограммнаҥ ажыра бозулар – 110 салковой, скидка – 5%;
250-350 килограмм букалар ла чарлар – 110 салковой;
350 килограммнаҥ ажыра букалар ла чарлар – 115 салковой, скидка – 3%.
Тӱҥдештирип кӧрзӧбис, мындый баалар текшилей республикада эмтир. Ортокчы бойын кичеери јарт, оныҥ учун малдыҥ јини, ичи-карды учун тӱжӱрип турган беске (скидка) уйдаҥ – 13, бозудаҥ – 5, буканаҥ ла чардаҥ – 3 проценттер болот. Бескези 400 килограмм уйды табыштырзаар, 52 килограммы ортокчыга тӱжер.
Је ортокчы ортокчыдаҥ башка. Быјыл республика ичинде этке эҥ бийик бааны Оҥдой аймактыҥ Бичиктӱ-Боом јуртыныҥ фермери Айдар Окрашев берген. Ол бескези 350 килограммнаҥ ажыра букаларды ла чарларды 145 салковойдоҥ (килограммы учун) алган. Онызы бистиҥ тергее ичинде орто ортокчы алып турганынаҥ 30 салковойго баалу. Мындый баага болуп, јурт јаткандар ого уй-малын Оймон, Абай ичинеҥ де экелип табыштыргандар. Бу кире бааны јуртта јаткандарга Сускудагы, Туйактудагы эткомбинаттар да бербейт.
«Соузгинский мясозаготовительный комбинат» деп адалган ООО Россияныҥ рыногында бутка-колго туруп калган «Сибирская продовольственная компанияныҥ» аалга јерде турган кичинек предприятиези болот. Бу компанияда мал-аштыҥ эдин јуур комбинаттар ӱчӱ — Сускудаҥ башка Новосибирский областьта эки комбинат. Эттеҥ бир сааттыҥ туркунына 300 тонна аш-курсак белетеп турган заводтор база ӱчӱ: Новосибирскте, Красноярскта ла Калининградский областьта. Оныҥ учун Сускудагы эткомбинатка тыҥ ла ижемји јок. Экинчизинде, ар-бӱткенди корыыр прокуратура ак-чек шиҥжӱ иш ӧткӱрзе, ээлерине бу предприятиени јабарга келижер. «Онгудайский мясокомбинат» деген ООО база республиканыҥ тыштына иштейт. Ээзи Барнаулдыҥ кижизи, экологиязы ару эт ле оноҥ эдилген аш-курсак Алтай крайда садылат. Олорго Оҥдойдыҥ эткомбинады элдеҥ ле озо чӧлдӧ удобрениелеп, гербицидтеп, пестицидтеп ӧскӱрген ӧлӧҥлӧ азыраган малыныҥ эдин «кырлардыҥ экологиязы ару эди» деп булгаарга керек ошкош.
Јуртта јаткандарга азыраган малыныҥ эдин табыштырары совет те ӧйдӧ курч сурак болгон. Улустыҥ малыныҥ эдин заготконторалар алатан. Кажы ла аймакта бойыныҥ заготконторазы болгон. Колхоз-совхозтор турчыларыныҥ мал-ажын база алып туратан. Олордыҥ баалары заготконторалардыйынаҥ бир эмеш јабыс болгон. Колхоз-совхозторго тирӱ малын Бийсктеги ле Лениногорсктогы эткомбинаттарга табыштырарга јеҥил эмес болгон. Мал табыштыратан очередьтер јаан болгон учун малдыҥ кӱчи уйадайтан. Малды баштап атту айдагылайтан, оноҥ кӧлӱктерле тартып баштагандар. Экинурдагы XXII партсъездтиҥ адыла адалган колхозтыҥ ады-чуузы чыккан председатели Чуур Куклеевич Агин, малын очередь јогынаҥ ӧткӱрерге болуп, јап-јаҥы албаа (киш) бӧрӱгин Бийсктиҥ эткомбинадыныҥ директорыныҥ бажына кийдирип берген учурал ол ӧйлӧрдӧ болгон эмей.
1971-1988 јылдарда Горно-Алтайский автоном областьтыҥ бӱдӱреечи јаҥыныҥ јааны болгон Михаил Васильевич Карамаев 1987 јылда Москвада РСФСР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ VI сессиязында Горно-Алтайский автономный областьтыҥ адынаҥ куучын айдып, јербойында мал сойор, олордыҥ эдинеҥ аш-курсак эдер аргалар јок болгонын угузып, область јылына 350 муҥ малын эткомбинаттарга аттарлу айдап ла кӧлӱкле тартып, канча кире беске, канча акча јылыйтып турганын ла Казахский ССР-дыҥ Лениногорсктогы эткомбинады 1988 јылдаҥ ала областьтаҥ эт албазыс деп јетиргенин айткан. Оныҥ шӱӱлтезиле, мындый айалгада автоном областька койдыҥ 1000 тонна эдин сугар сооткыш-модуль ла кой сойор ло эт тоҥурар ПОХ-8 овцехладобойнялар керек болгон.
1988 јылда Горно-Алтайский автоном областьта «Туулу Алтай» деп агрокомбинат тӧзӧлгӧн лӧ оныҥ башкараачызына облисполкомныҥ председателиниҥ ордынчызы Владимир Иванович Петров тудулган. Агрокомбинаттыҥ тӧс амадузы эттиҥ, сӱттиҥ, терениҥ бойын эмес, олордоҥ эдилген аш-курсакты ла эдимдерди садары болгон. Бу амадуны бӱдӱрерге, областьтагы јурт ээлемле колбулу ончо структуралар бириктирилген.
Бу јуукта ӧйлӧрди алзабыс, 2002-2006 јылдарда Алтай Республиканыҥ башчызы, Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ председатели болгон Михаил Иванович Лапшин јурт јаткандарга јаан јӧмӧлтӧ-болуш эткенин улус ундыбаган болбой. Бу кижи республиканы башкарып турарда, республикан бюджеттиҥ јурт ээлемге чыгымы, алдындагы јылдагызына кӧрӧ, 7 процентке кӧптӧгӧн эди. Агропромышленный комплексти јӧмӧӧри керегинде адылу республикан јасак јазалган, јурт јаткандардыҥ табыштырган малыныҥ эдиниҥ баазын кӧптӧдӧргӧ, олорго 100 миллион салковойго шыку дотациялар тӧлӧлгӧн. 2006-2019 јылдарда Алтай Республиканыҥ башчызы, башкарузыныҥ председатели болгон Александр Васильевич Бердников Горно-Алтайскта ай сайын јуртээлемдик јарымкалар ачканыла јарлу. Бу ыраак аймактардыҥ ла јурттардыҥ фермерлерине малыныҥ эдин јакшы баага садып ийер јаан аргалардыҥ бирӱзи болгон.
Бот, Алтайыста мал табыштырыштыҥ, эт садыштыҥ тӱӱкизи андый. Јазап сананып, шӱӱзе, А.В. Бердниковтыҥ јакшынак баштаҥкайын ойтодоҥ орныктырар керек — коронавирус јарымкага салтарын јетирбес учурлу. Мыныҥ ӱстине јарымкаларды јаҥыс ла Горно-Алтайскта эмес, а бастыра аймактардыҥ тӧс јурттарында ӧткӱрер керек. М.В. Лапшинниҥ республикан бюджеттеҥ јурт ээлемге јӧмӧлтӧ акчалар ла јурт јаткандарга эт, сӱт учун дотациялар тӧлӧӧр политиказын республиканыҥ депутаттары ла башчызы бӱгӱн оноҥ ары улалтып не апарбас?.. Бу, чындап та, куру куучын-актаныш эмес, албатыга чокум болуш болор эди. Федерал да, республикан да јасактар мындый алтам эдерге олорды туйуктабай јат ине.
Республикада эттиҥ баазын бийик кеминде тудар сок јаҥыс арга — республика бойы ээ болгон эткомбинат керек. Оны канайда тударын, канайда ээленерин сананар, шӱӱр, јӱрӱмге кийдирер керек. XX чактыҥ учында јаҥырта тӧзӧш, јаҥы јӱрӱм јайрадып койгон «Туулу Алтай» деп агрокомбинатты канайып та «ойгозор», оныктырар керек — бӱгӱнги кӱнге, ӧйгӧ келиштире….
Россия Федерацияда эттиҥ импортын ла экспортын эки-јаҥыс компания, темдектезе, «Мираторг» деген агропромышленный холдинг ээленип алганы ӧскӧ улуска бу бизнесте ӧзӱм алынар аргалар бербейт. Темдек эдип, кыйу-гран кечире јанысты эмезе тӱрк телекейди алзабыс, Китай бӱгӱн Россиядаҥ эттиҥ бир килограммын 460-480 салковойго аларга белен, Турция дезе, јери тапчы, одорлор једишпей турган учун, эттеҥ эткен аш-курсакты ӧскӧ ороондордоҥ аларга јат…

Семен ТАНЫТПАСОВ

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина