Алтайдын Чолмоны

Бюджет: једимдер, блааш-тартыштар, ижемјилер

22.12.2021

Алтай Республиканыҥ парламентиниҥ ээчий 24-чи сессиязы јаҥар айдыҥ 17-чи кӱнинде ӧткӧн. Оныҥ ижинде АР-дыҥ башчызы, башкарузыныҥ председатели Олег Хорохордин, сенатор Владимир Полетаев, республикан комитеттердиҥ ле ведомстволордыҥ, федерал бӱдӱреечи јаҥдардыҥ бистиҥ тергеедеги тӧзӧлмӧлӧриниҥ башкараачылары, аймактардыҥ јаандары ла депутаттар Советтериниҥ јаандары турушкан. Сессияныҥ ижин Эл Курултайдыҥ председатели Артур Кохоев башкарып ӧткӱрген.

Депутаттардыҥ шӱӱжӱзине 25 сурак чыгарылган, ол тоодо јасактардыҥ 17 ӱлекери. «Алтай Республиканыҥ 2022 јылга ла пландалган 2023-2024 јылдарга республикан бюджеди керегинде» ӱлекер јуунда кӧрӱлген тӧс сурактардыҥ бирӱзи болгон. Ол экинчи кычырышта јӧптӧлгӧн.
АР-дыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ ордынчызы, акча-манаттыҥ министри Ольга Завьялова бу сурак аайынча јетирӱзинде рес-публикан бюджеттиҥ 2022 јылга кирелтелери 27,212 млрд салковой, 2023 јылда – 25,380 млрд салковой ло 2024 јылда – 29,168 млрд салковой болорын айткан. Чыгымдар 2022 јылда – 27,646 млрд салковой, 2023 јылда – 25,940 млрд салковой ло 2024 јылда 29,039 млрд салковой болоры темдектелген.
Бюджет јонјӱрӱмдик ууламјылу болгонын вице-премьер темдектеген, чыгымдардыҥ 53% јонјӱрӱмдик учурлу иш-керектерге чыгарылар. Онойдо, су-кадыкты корыырыныҥ ӧзӱмине 3,154 млрд салковой, ӱредӱликтиҥ ӧзӱмине –5,723 млрд салковой, эл-јонныҥ јонјӱрӱмдик корулажына ла ишле јеткилдеерине – 4,667 млрд салковой, культураныҥ ӧзӱмине – 492,6 млн салковой, физический культураныҥ ла спорттыҥ ӧзӱмине – 403,4 млн салковой, эл политиканы јӱрӱмде бӱдӱрерине – 69,38 млн салковой, алтай тилди корыыр ла ӧскӱрер иш-керектерге 15,2 млн салковой чыгарары темдектелген.
«Земский доктор», «Земский фельдшер», «Земский учитель» деген программаларды бӱдӱрерге бюджетте акча база темдектелгенин Ольга Завьялова айткан. Анайда ок ӱренчиктерди изӱ курсакла јеткилдеерге, ӱредӱлик организациялардыҥ материально-технический тӧзӧлгӧзин јаҥыртарга, Кӧксуу-Оозы, Кан-Оозы, Оҥдой, Чой аймактарда школдордыҥ спортзалдарын ремонтоорго, Кош-Агаш, Шабалин, Чамал аймактарда школдорды спортко керектӱ јазалдарла јеткилдеерге акча чыгарылар.
Кеендиктиҥ балдар ӱренген школдоры Улаган, Кӧксуу-Оозы, Чой, Турачак аймактарда чыныктап јазалары темдектелет, анайда ок кулагынаҥ ӱскер балдардыҥ Горно-Алтай-сктагы школ-интернадыныҥ туразы јаҥырта тудулып јазалар. Јурттарда культураныҥ тураларыныҥ ла клубтардыҥ материально-технический тӧзӧлгӧзин быжулаары аайынча иштер келер јылда улалар, бого керектӱ акча бюджетте база темдектелген. «Культура» деген эл ӱлекер аайынча Кӧксуу-Оозы аймактыҥ Сугаш јуртында Культураныҥ байзыҥын тударга акча берилип јат. 

Бюджеттиҥ ӱлекери аайынча документтер парламентке ӧйлӱ-ӧйинде келгенин ле оны кӧрӧри аайынча јаан иш ӧткӧнин Эл Курултайдыҥ экономикалык, акча-манат ла калан политика аайынча комитединиҥ јааны Радмила Пекпеева јуунда јетирген. Ӱлекер ончо комитеттердиҥ јуундарында, 15 кире ишмекчи группада шӱӱжилген ле бу иштиҥ шылтузында экинчи кычырышка кирелтелер 3 млрд салковой киреге кӧптӧгӧнин ол айткан.
Экономикалык айалга кандый болорынаҥ камааны јогынаҥ, тергеениҥ бойына алынган ончо јонјӱрӱмдик молјулары бӱдери акчала јеткилделген. Кӧп балдарлу билелерди јӧмӧӧр бир тизӱ документтер ишке алылган. Энениҥ тергеелик капиталы, бу керегинде јасак јӧптӧлгӧн ӧйдӧҥ ала, баштапкы ла катап кӧптӧдилген. Билезине бала алган билелерге баланы чыдадарга берилип турган акча кӧп јылдарга кубулбай арткан болгон ло эзенде ого индексация-акча кожулып јат. 2022 јылдаҥ ала «јууныҥ балдарына» Јеҥӱниҥ кӱнине акча јылдыҥ ла берилер. Тергееде јеҥилтелерлӱ улусты эм-тусла јеткилдеерине чыгарып турган акча эки катапка кӧптӧгӧн. Алтай тилди корыыры аайынча јаҥы государстволык программа келер јылда ижин баштап јат. Јуучыл-тӧрӧлчи таскадуныҥ иш-керектерине, республиканыҥ јуунты командаларына бюджеттеҥ чыгарган акча, ӧткӧн јылдарга кӧрӧ, кӧптӧгӧн. Орто ло кичӱ аргачылыкты јӧмӧӧр акчаны кӧптӧдӧр арга келишкен деп, комитеттиҥ јааны јетирген.
Бюджеттиҥ ӱлекерин шӱӱжер ӧйдӧ ишјал керегинде сурактар курч турган. Јарлык-јасактарда темдектелген улустаҥ башка, ӧскӱс балдардыҥ керектериле иштеген јаҥдардыҥ (опека), јонјӱрӱмдик бӧлӱкте иштеген медиктердиҥ, ӧрт ӧчӱреечилердиҥ, ветеринар ишчилердиҥ ле ишјалы сӱрекей ас болгон бир канча ӧскӧ дӧ бӧлӱк ишчилердиҥ ишјалы келер јылда бийиктеер ле бу депутаттардыҥ ижиниҥ шылтузы деп, Радмила Пекпеева темдектеген.
Ол анайда ок јурт ээлемниҥ јерлери канайда тузаланылып турганын шиҥдеер, агаш ээлемниҥ ижиниҥ турултазын бийиктедер, јербойындагы јолдорды јазаар курч сурактарга ајару эткен, депутаттардыҥ бу аайынча шӱӱлтелери АР-дыҥ башкарузына јетирилген.
Бюджеттиҥ ӱлекерин парламентте шӱӱжери јаантайын эрчимдӱ ле блааш-тартыштарлу ӧдӧт: ӱнбереечилердиҥ депутаттарга баштанган сурактары, эткен јакылталары канайда бӱдери кӧп учуралдарда бюджеттеҥ камаанду болуп јат. Шӱӱжӱ ӧйинде АР-дыҥ акча-манат аайынча министрине де, Эл Курултайда бюджеттиҥ ӱлекери аайынча иштеген тӧс комитеттиҥ јаанына да кӧп сурактар берилген. Јаҥжыкканы аайынча, депутаттардыҥ биригӱлериниҥ башкараачыларына, анайда ок кӱӱнзеген парламентарийлерге сӧс берилген.
Онойдо, ЛДПР-дыҥ Эл Курултайдагы фракциязыныҥ јааны Дмитрий Софронов бюджет јонјӱрӱмдик ууламјылу болгонын, депутаттардыҥ шылтузында јаҥы ууламјыларга акча чыгарылганын темдектеп, ол ок ӧйдӧ экономикалык айалга јанынаҥ чочыдуларын јетирген. 10-15 јыл мынаҥ кайра тергееде јаан ӱлекерлер башталган болгон, олорго ас эмес акча чыгарылган, је бу тудумдар јетире тудулбаганын эмезе тудулып, турулталу иштебегенин эмди кӧрӧдис деп, депутат айдып, кату сӱрее-чӧплӧ иштеер заводты, Биотехнологиялардыҥ предприятиезин, темир-бетон эдип чыгарар МАГИС заводты, «Алтайская долина» (эмди ол «Жемчужина Алтая» деп адалат) деген ӱлекерди, кӱнниҥ ийдезиле иштеер электростанцияларды адаган. «Быјыл бис мастер-пландарга акча чыгарганыс, эл-јондо олор аайынча тал-табыш болгон. Бу иштиҥ турултазын эм тургуза кӧрбӧй јадыс ла келер јылда бу ууламјыга катап ла акча берилип јат. Бис бюджеттиҥ ӱлекерин јӧптӧӧрин јӧмӧӧрис, је баштаган иштеҥ туза улуска болорын: иштеер јаҥы јерлер тӧзӧлгӧнин, каландар кӧптӧгӧнин, мастер-пландарда айдылган инфраструктура тӧзӧлӧрин кӧрӧр кӱӱн бар» – деп, депутат айткан.
КПРФ-тыҥ фракциязыныҥ башкараачызы Виктор Ромашкинниҥ айтканыла, бюджеттиҥ эмдиги ӱлекери јонјӱрӱмдик ууламјылу деп адалган да болзо, ол турган тӧс учурлу суракка – јоксырашла канайда тартыжарына – каруу бербей јат. «Республикада эл-јонныҥ ишјал алган јаан бӧлӱк улузы, алдындагы ла чылап ок, јадын-јӱрӱмин јӱк арайдаҥ јеткилдеп јадат. Нениҥ учун дезе ишјалдыҥ кандый ла кожултазын тургуза ла ончо немеге бийиктеген баалар «јип» салат. Тергеениҥ кӧп саба улузы јурт јерде јуртайт ла таҥынаҥ ээлеминиҥ шылтузыла аргаданат. Је мында да государство улустыҥ јӱрӱмин уурладар аргаларды табат: ӧскӱрип алган малыныҥ эдин садарга буудактар эдет, јӱзӱн-башка карантиндер тургузат, калба саткан јаанактарды истейт…» — деп, депутат куучындаган.
Бистиҥ бюджетте јурт ээлемге чыгарылган акча одоштой јаткан тергеелердегизинеҥ ас, азыйда республикада озочыл јерде турган агаш ээлем ӧспӧй туруп калган. Јонјӱрӱмдик тудумдарды качан тудары ла чыныктап јазаары аайынча чокум кӧрӱм министерстволордо ло муниципалитеттерде јок. Мындый айалгаларда Караколдыҥ кӧлдӧрине јол тударга 600 млн салковойды темдектеп турганын эл-јон јаратпай кӧрӧт деп, Виктор Ромашкин айдып, КПРФ-тыҥ фракциязы бюджеттиҥ ӱлекерин јӧптӧӧрин јӧмӧбӧс деп угускан.
Эл Курултайдыҥ аграр политика аайынча комитединиҥ јааны Рустам Байдалаков республиканыҥ јурт ээлем бӧлӱгине бюджеттеҥ чыгарып турган акча кӧптӧгӧнин темдектеген. Малдыҥ угын јарандырар, јерди сугарар, сӱтле иштеер ууламјылар акчала јӧмӧлӧр.
Је аграр бӧлӱкке республиканыҥ чыгарып турган акчазы кӧптӧп тӧ турган болзо, бу ок ӧйдӧ федерал субсидиялар астаганын ол темдектеген. Мыныҥ бажында аграр бӧлӱктиҥ бюджеттеги кӧргӱзӱлери кубулбай, ол ло бойы артат. «Бисле одоштой јаткан Тыва Республикада АПК-ныҥ бюджеди калганчы беш јылга 3 катапка – 500 млн салковойдоҥ 1,5 млрд салковойго јетире кӧптӧгӧн. Бисте дезе 2015-2016 јылдарда кандый болгон, ол ло кеминде артат. Јуртээлем предприятиелердиҥ чыгымдары дезе јылдаҥ јылга јаанайт: кӱйдӱрер-сӱркӱш материалдардыҥ баалары 2 катапка, техниканыҥ ла ӧскӧ дӧ темир-терстиҥ – 2,5-3 катапка, ӱрендердиҥ — 3 катапка бийиктеген. Бу кӱч айалгаларда јурт ээлемчилер ижин улалтканына, ӧзӧр аргалар таап иштегенине быйан айдар керек» – деп, депутат айдып, федерал болушты кӧптӧдӧр суракка ајару эдерин темдектеген.
Кажы ла јылдыҥ бюджеди – ӧмӧ-јӧмӧ бӱдӱрген сӱрекей јаан иштиҥ турултазы болгонын парламентте «Единая Россия» партияныҥ фракциязыныҥ башкараачызы Владислав Рябченко айткан. «Эмдиги ӱлекерди баштап ла кӧрӱп турарыста, ол аайынча депутаттардыҥ айткан кӱӱнземелдери јӱске јуук болгон. Је кажы ла депутаттыҥ эмезе аймактыҥ кӱӱнин бӱдӱрер арга јок. Ондый да болзо, бис ишти улалтканыс ла кӧп шӱӱлтелерис ӱлекерге кирген, кандыйлары да парламенттиҥ јӧбинде бичилген ле оны шиҥжӱбиске алып, башкарула мынаҥ арыгы ижисте аайына чыгар аргаларды табарыс» – деп, ол айткан ла ЕР-диҥ фракциязы ӱлекерди јӧмӧп турганын јетирген.
Бюджеттиҥ кирелте бӧлӱгин толтырган каландар ла калан эмес акчалар, федерал бюджеттеҥ ойто јандырбайтан акчалар кӧптӧгӧнин, бюджеттиҥ кӧргӱзӱлери јаанаганын Эл Курултайдыҥ экономикалык, акча-манат ла калан политика аайынча комитединиҥ јааныныҥ ордынчызы Асет Заргумаров ајарып, АР-дыҥ акча-манат аайынча министерствозыныҥ бу јанынаҥ ижин темдектеген.
Је инфляцияныҥ бийик тебӱзи бюджеттиҥ чыгымдарыныҥ турултазын јабызатканын ла эл-јонныҥ чыннаҥ кирелтелерин бийиктедери аайынча депутаттардыҥ ижиниҥ тузазы астаганын ол айткан. Депутаттыҥ шӱӱлтезиле, бюджеттеҥ чыгарган акча эл-јонго болушту болорын кичеер керек. «Быјылгы ишти шиҥдеп кӧрзӧ, туризмди ӧскӱрерине эткен чыгымдар, мастер-пландарга, Алтай Республиканыҥ Ӧзӱминиҥ тӧс јерине, турпродуктты ичкерледерине, јаан капиталды јӧмӧӧрине бюджеттеҥ чыгарган акчалар јанынаҥ кӧп депутаттарда сурактар болгон. Јӧпсинбеген шӱӱлтелер айдылган да болзо, 2022 јылдыҥ бюджединде адалган ууламјыларга чыгарган акча астабаган, олор јӱк кӧптӧп јат. Туризмниҥ ӧзӱмине чыгарып турган государстволык јӧмӧлтӧни кӧптӧдӧр эмес, туризм бӧлӱкте ишти аайлу-башту тӧзӧп апарар керек» – деп, депутат айткан. ЖКХ-ныҥ ӧзӱмине, энергетикага ајаруны тыҥыдар, турултазы ас болгон иштердиҥ акчазын јурт ээлемге ууландырары керектӱ болгонын ол темдектеген.
Бюджет аайынча шӱӱжӱде туризмниҥ ӧзӱминиҥ сурактарына ајару јаан болгон. Эл Курултайдыҥ туризмниҥ ӧзӱми, аргачылык, спорт ло јашӧскӱрим политика аайынча комитединиҥ јааны Сергей Тимошенский Караколдыҥ кӧлдӧрине јетире јолды тудар иштерге акча адылу чыгарылып турганын, бис бу иштерди бӱдӱрбезебис, берилген акча ойто федерал бюджетке јандырыларын ајарган.
«Кандый ла строительство – јаантайын тузалу. Урлу-Аспак керегинде кем де нени де айдып турган болзо, инвестиция акчалар келгениле бу јурт тирӱ, ол ӧзӱп јат, јашӧскӱрим оноҥ барбай јат ла улус јериниҥ келер ӧзӱмин кӧрӱп јат» – деп, депутат айткан. Эмдиги ӧйдӧ экономика кубулган, бис тузаланаачы-потребительге не јилбилӱ болгонын ајаруга алып иштеер аргалу. Јилбилӱ болгоны дезе – јурт ээлем ле туризм. Бу ууламјылар бой-бойын јаба базышпай, ийдишпей, је јӧмӧжип, коштой ӧзӱп барар аргалу. Туризм керек јок, оноҥ туза болбос деп айткандарды «јайгыда тергеебисле јӱрӱп, улус нени иштеп турганын ајарып кӧрӧктӧр» деп, Сергей Тимошенский кычырган. Бис туризмнеҥ бюджетке кирелте акча иштеп аларга эм тургуза ӱренишпегенис, је оныҥ учун туризм керек јок деп айдарга јарабас. Улусты туризмде иштеерге јилбиркедер, бу бӧлӱктеҥ јууган каландарды кӧптӧдӧргӧ, бюджетти толтырарга јӱткӱӱр керек деп, ол айткан.
Эл Курултайдыҥ су-кадыкты корыыры ла јонјӱрӱмдик корулаш аайынча комитединиҥ јааны Алена Казанцева куучынында јонјӱрӱмдик бӧлӱкке, эл-јонды јӧмӧӧрине бюджеттеҥ чыгарып турган акча јылдаҥ јылга кӧптӧп турганын ајарган. «Башкару ӱчинчи јыл улай балдардыҥ билелик бюджедин депутаттар јӧптӧӧрине чыгарат. 2019 јылда 500 млн салковой берилген болзо, тургуза ӧйдӧ бу кӧргӱзӱ 3 млрд салковойго јуукташкан. Балдар јаанап чыдаганыла кӧп балдарлу билелердиҥ јадын-јӱрӱми уйадап, акча-манат кирелтелери астаганын мен он јыл мынаҥ кайра айдып баштагам. Бистиҥ кӧдӱрген бу сурагыс башкаруга јеткен. Балдардыҥ школдо кийер кийимине, энениҥ капиталын кӧптӧдӧргӧ, билени јӧмӧгӧн ӧскӧ дӧ керектерге акча чыгарылып башталган. Олордыҥ кеми ас, ишјалдар јабыс, бис оны кӧрӱп-билип јадыс ла бу аайынча ишти улалтарыс. Бюджет јонјӱрӱмдик ууламјылу ла оны јӧптӧӧр керек» — деп, депутат айткан.
Кандый да фракцияларга кирбей турган, камааны јок депутаттардыҥ биригӱзиниҥ башкараачызы Аскар Тулебаев бюджет керегинде јасактардагы кажылгактарга ајару эткен. Оныҥ айтканыла, олордыҥ биригӱзи бюджеттиҥ ӱлекерине кубулталарды 1-кы кычырышка белетеген, је олор 2-чи кычырышта кӧрӱлер учурлу деген. Экинчи кычырыш ӧйинде дезе слер оройтып калганар деп айткандар. Мындый келишпестер болбозын деп, јасакка кубулталар эдери керектӱ болгонын депутат угускан.
Бу бӧлӱкке кирген депутаттар балдарга школдо кийер кийим аларга берилген акчаны 3 муҥ салковойго јетире кӧдӱрер, «јууныҥ балдарына» јӧмӧлтӧ эдип јылына 12 муҥ салковой чыгарар (јууныҥ-чактыҥ ӧйинде, бала јаш тушта јаан улусла теҥ-тай иштеген бу улустыҥ тоозы јылдаҥ јылга астап јат) шӱӱлтелер эткен. Је олор бюджет керегинде јасакка кирбеген.
Бюджетте акча јетпей турган дегениле јӧпсинбегенин депутат айткан. Агломерацияларды тӧзӧӧргӧ 74 млн салковойды, Эл Курултайдыҥ туразын ремонтоорго 50 млн салковойды, мастер-пландарга ла о. ӧ. керектерге акча чыгарып јадыс, 73 млн салковой кирелте акчаны канайда тузаланары чокумдалбаган. Бюджет јонјӱрӱмдик ууламјылу болзо, элдеҥ озо јонјӱрӱмдик јӧмӧлтӧ лӧ болуш керек улуска болужар керек деп айдып, камааны јок депутаттар мыныҥ алдындагы јылдарда кӧп сабада ӱндериле бюджеттиҥ ӱлекерин јӧмӧгӧн болзо, быјыл тудунып, ӱнин бербеске турганын Аскар Тулебаев угускан.
Бюджеттиҥ ӱлекерин шӱӱжеринде Мария Демина, Сергей Мазалов, Еликпай Аманчин, Михаил Терехов, Сергей Кухтуеков, Борис Бидинов ло ӧскӧ дӧ депутаттар турушкан.
Алтай Республиканыҥ башчызы, башкарузыныҥ председатели Олег Хорохордин шӱӱжӱниҥ учында депутаттардыҥ тургускан бир канча сурактарына јартамалдар эткен.
Оныҥ айтканыла, Караколдыҥ кӧлдӧрине јолды тудар јӧп Россия Федерация кеминде 2017-2018 јылдарда, мынаҥ озо башкару иштеген ӧйдӧ јӧптӧлгӧн. Эмдиги тудум иштерди токтотсо, ого берилген акча федерал бюджетке кайра јандырылар, ӧскӧ керектерге оны тузаланар арга јок. Баштап салган ишти учына јетирер керек. Караколдыҥ кӧлдӧрин корулаар кыйуларды темдектеер иш тургуза ӧйдӧ учына једип барат. Бу јер республикан парк болор, кандый да экология бузулбас, мында экоотельдер тудулар деп, башчы айткан.
Горно-Алтайсктагы 12-чи ле 8-чи школдордыҥ ӱлекер документтери белетелген ле эмди шиҥжӱде, анайда ок Республикан классический лицейдиҥ јаҥы туразыныҥ документтери белетелет. Бу школдорды тударга акча 2023 јылда чыгарылар. Тергееде база 4 школды јазаарга 400 млн салковойдоҥ ажыра акча берилип јат деп, тергеениҥ башкараачызы јетирген.
Тургуза ӧйдӧ кӱч турган сурактардыҥ бирӱзи — ӧскӱс балдарды, јеҥилтелерлӱ улусты јадар, тура тудар јерле јеткилдеери. Бу ишти ичкерледерге тура тудатан јерлерде инфраструктураны тӧзӧӧри – јолдор, электроот, суу ӧткӱрери ле о. ӧ керектӱ болгонын ол темдектеген.
Республиканыҥ келер јылга ла оны ээчий эки јылга тургускан бюджеди, РФ-тыҥ бюджеди чилеп ок, јонјӱрӱмдик ууламјылу болгонын темдектеп, экономиканыҥ ӧзӱмине ајару база эдилгенин ајарган. «Экономиканы ӧскӱрбезебис, јоксырашты качан да јеҥип болбозыбыс» – деп, Олег Хорохордин айткан.
Мынайып јуундажып, депутаттар республиканыҥ 2021 ле оны ээчий эки јылга бюджединиҥ ӱлекерин јӧптӧп салдылар. Ол учун сессияда турушкан 40 депутаттыҥ 27-зи ӱнин берген, 6 кижи удура болгон, 7 кижи ӱнин береринеҥ тудунган.

Светлана Кыдыева