Алтайдын Чолмоны

Санаа-укаазыла Орчылаҥла тудуш

22.12.2021

Павел Кучияктыҥ адыла адалган эл театрдыҥ баш режиссеры, Алтай Республиканыҥ нерелӱ ишчизи Эмма Иришева Россияныҥ албаты артизи, СССР-дыҥ, Россия Федерацияныҥ, Саха (Якутия) Республиканыҥ государстволык сыйларыныҥ лауреады, Россияныҥ «Алтын маска» деген национальный театральный сыйыныҥ лауреады Андрей Борисовтыҥ 70 јажына учурлалган «Желанные Берега Андрея Борисова» деп адалган јайаандык кӱндеринде турушты.

Андрей Саввич улу јаан алтай јурукчы Г.И. Чорос-Гуркин керегинде «Восхождение на Хан-Алтай» деп ойын-тургузуныҥ режиссеры, алтай албаты керегинде «Маадай-Кара» деп кай чӧрчӧк аайынча баштапкы ойын-кӧргӱзӱни тургускан. Ол онойдо ок Алтай Республикада база баштапкы катап ӧткӧн калыктар ортодогы «Евразияныҥ албатыларыныҥ энчи-байлыгы, кай чӧрчӧктӧри, сценада» деген театровед форумды белетегендердиҥ бирӱзи.
Якутскка А. Борисовты учурлу јажыла уткуурга Алтай Республикадаҥ, Тывадаҥ, Хакасиядаҥ, Бурятиядаҥ ла ӧскӧ дӧ тергеелердеҥ ӱреткен ӱренчиктери, коллегалары келген.
Кӧдӱриҥиниҥ окылу бӧлӱгинде Алтай Республиканыҥ чыгартулу улузы турушты. АР-дыҥ эл бичиичизи Иван Белеков уткуулду сӧзин айдып, АР-дыҥ башчызыныҥ адынаҥ Андрей Борисовко «Алтай Республиканыҥ кӱндӱлӱ кижизи» деген ат-јол адалганы керегинде айтты. Эл театрдыҥ баш режиссеры, А. Борисовтыҥ ӱренчиги Эмма Иришева юбилярды уткуп, АР-дыҥ культура аайынча министриниҥ ле театрдыҥ ӧмӧлигиниҥ адынаҥ уткуулду адрестерин табыштырды.
Саха культураныҥ ла санаттыҥ атту-чуулу ишчизи А. Борисовтыҥ јайаандык кӱндерин Национальный художественный музей «Геннадий Сотников. Сценография. Графика. Живопись» деген кӧрӱзиле ачты.
Јурукчы Геннадий Сотниковтыҥ сценографиязы Саха театрдыҥ тӱӱкизинде ӱргӱлјик изин артыргысты. Андрей Борисовтыҥ айтканыла, олордыҥ туштажузы Јайааннаҥ берилген. Кӧрӱге јурукчыныҥ чӱмдемелдериниҥ ретроспективный јуунтызы чыгарылган. Јуунтыга 1980-чи јылдардаҥ ала 2000-чы јылдарга јетире ӧй кирет. Мында, темдектезе, оныҥ ады јарлу ойын-кӧргӱзӱлерине: «Желанный голубой берег мой», «Люди тундры» (С. Куриловтыҥ «Ханидуо и Халерхаа», 1988), «Беседки» (1988), «Городки» (1999) деген тизӱдеҥ графикалык чӱмдемелдер, «Хронотоп Нимфея» (2003), «Веревки» (2004) ле оноҥ до ӧскӧлӧри кӧрӧӧчини јурукчы-философтыҥ, јурукчы-шиҥжӱчиниҥ телекейине апарат.
Јарлу јурукчыныҥ эземин Саха театрдыҥ ӧмӧлигиле кожо баш режиссер Эмма Иришева, поэт Александра Очирова, режиссер Сюзанна Ооржак, Тываныҥ кӱӱлик театрыныҥ јааны Начын Шалык, тыва театрдыҥ баш режиссеры Сайдаш Монгуш кереестедилер.
Андрей Саввичтиҥ јайалтазы јаан ла јӱзӱн-башка ууламјыларла улалат. Тыҥытту режиссер, кайкамчылу ойын-тургузулардыҥ авторы. Олор ончозы якут театрдыҥ тӱӱкизине кирет. Ол онойдо ок саха калык-тыҥ классикалык «Олонхо» театрыныҥ тӧзӧӧчизи. Јайаан јайалталарга профессионал сезими тыҥ. Кӧп јылдардыҥ туркунына олорды бойыныҥ јанына јууган, иштеген, таскаткан. 24 јылдыҥ туркунына ол Саха (Якутия) Республиканыҥ культуразыныҥ ла кӧгӱс байлыгыныҥ ӧзӱми аайынча министерствозын башкарган.
Якутияныҥ тӱӱкизинде А. Борисовтыҥ ады-јолы јарлу. Оныҥ ажындыра, ыраада кӧрӧр культуралык политиказыныҥ шылтузында Якутия бойын телекейге кайкамчылу культуразыла, јайалталу улузыла байлык, ӧзӱмдӱ тергее деп кӧргӱскен. Шак ла Россияныҥ тӱндӱк-кӱнчыгыжыныҥ ла Арктиканыҥ јерлериниҥ албатыларыныҥ культуразын ичкерледер амадула 2000 јылда А. Борисовтыҥ баштаҥкайыла, ичкери кӧрӱмиле культураныҥ ла санаттардыҥ Арктикалыкгосударственный институды ачылган.
Бу бийик ӱредӱлӱ институт 21 јылдыҥ туркунына культураныҥ ла санаттыҥ ончо ууламјыларына кӧп специалисттерди белетеген. Олор ончозы бойыныҥ албатызын, оныҥ тӱӱкизин ле культуразын чек јаҥы кемине чыгарат. Олонхоны ӧскӱрер ле чеберлеер ууламјыда актердыҥ узын бийиктедер якут школ тӧзӧлгӧн. Ол јебрен кай чӧрчӧктиҥ тӧзӧгӧзин табарына, актерлык санаттыҥ башка-башка эп-аргаларына таскаар ишке тайанат.
Јуук ӧйдӧ Арктикалык кайдыҥ, кӱӱниҥ, театрдыҥ тӧс јери ачылары темдектелет. Бу сӱрекей јаан ӱлекер јаҥыс та культура ла санат бӧлӱгин јаҥы кемине кӧдӱрер эмес, је онойдо ок культуралык кӧрӱмди, керек дезе якуттардыҥ телекейиниҥ јуругын солыыр аргазы бар.
«Желанные Берега Андрея Борисова» деген јайаандык кӱндер ӧйинде кӧрӧӧчилер де, айылчылар да режиссердыҥ талдама деген ойын-тургузуларын Саха театрдыҥ, Олонхо театрдыҥ, Орус театрдыҥ ла Операныҥ ла балеттиҥ театрында кӧрӧр јарамыкту арга болды.
Бир канча јыл мынаҥ кайра Андрей Саввич Россияныҥ эл театрларынаҥ бир канча јииттерди бойыныҥ мастерскойында ӱренерге кычырган. Амадузы – башка-башка калыктардыҥ чыгартулу улузын чуктап, театрдыҥ кай чӧрчӧк аайынча ууламјызыныҥ ӱргӱлјик јаҥжыгуларын кӧнӱ улалтары. Бӱгӱнги кӱнде олор ончозы режиссерлор, башка-башка театрларда ойын-тургузуларды мӧрлӱ тургузат. Онойдо ок јаҥыс та Россия кеминде эмес, је анайда ок калыктар ортодо текшилей јаан учурлу кӧдӱриҥилерди тургузып јат. Јарлу деген фестивальдарда эрчимдӱ туружат ла јеҥӱчилдер болуп чыгат.
А. Борисовтыҥ ӱренчиктери – Эмма Иришева, Хакасиядаҥ эл театрдыҥ режиссер-тургузаачызы Саяна Ултургашева, Саха (Якутия) государственный академ орус драма театрдыҥ режиссеры Андрей Габышев, Тыва Республиканыҥ санаттарыныҥ нерелӱ ишчизи, Саха театрдыҥ баш режиссеры Руслан Тарховский, «Харысхал» (Якутск) фондтыҥ «Алгыс» деген инклюзивный театрыныҥ худбашкараачызы ла режиссеры Лена Иванова-Гримм.
Эмма Иришеваныҥ айтканыла, Андрей Саввич санаа-укаазыла Орчылаҥла тудуш. Ол Сибирьдиҥ ле Арктиканыҥ театрларын бириктиреечи мӧҥӱн кылы-учугы. Тӱрк телекейдиҥ байлу ла јажытту јанын, ӧзӧгин тудат. Бу кижиниҥ амадузын, кӧрӱмин оҥдоорго, оныҥ јайаандык ижиниҥ учурын ӧйлӧ билер керек.
«Бу јайалталу кижи, онойдо ок режиссер ӧйдиҥ колбузына сӱрекей сескир, байа ада-ӧбӧкӧлӧрдиҥ артыргызып салган байлыгын баалап, байлап ла тооп билер деп сананадым. Бис качан бойыстыҥ тазыл-тамырыска, ук-тӧстӧриске баштанганыста, кӧгӱс кӧрӱмис ойгонот, ийде алынат.
Якутскта ӱренген јылдарым санаамда јарык ла јылу элес болуп арткан – деп, Э. Иришева айтты. – Бис, бир курста ӱренген јииттер, нак јӱргенис. Амадубыс та, јӱткӱмелис те бир аай болгон. ГИКИ-де, театральный билимниҥ тӧс јеринде, бисти А.Г. Мучина, Г.Ю. Нестер, онойдо ок А.С. Борисов бойы ӱреткен. Андрей Саввич сӱрекей јалакай, ачык-јарык ла јаан кӱӱндӱ кижи. Айтканы, јартаганы кӧксиҥде конуп, керектӱ ӧйдӧ чӱрче ле кайдаҥ да, санааларыҥныҥ тӱбинеҥ чыгып келер».
Э. Иришеваны 2009 јылда Эл театрдыҥ баш режиссерына тургузарда, А. Борисов театральный сезонныҥ ачылтазына келген. Эл театрдыҥ јайаандык ӧмӧлиги баштапкы катап ӱредӱчиниҥ, мэтрдиҥ башкарганыла «Восхождение на Хан-Алтай» деген ойын-тургузуга белетенер ӧйдӧ иштеген. Эл театрдыҥ сценазында ойын-тургузуныҥ премьеразында Ӱредӱчи ӱренчигиниҥ јайаандык јолын алкап, бойыныҥ кӱӱнземелдерин айткан. Эмма Александровнаныҥ айтканыла, шак ол ӧйдӧҥ ала оныҥ бойыныҥ јайаандык јолы «ӧрӧ бийикке кӧдӱрилип» баштаган.
АГИКИ-ниҥ режиссерлордыҥ ла актерлордыҥ калыктар ортодогы баштапкы курсыныҥ ла А. Борисовтыҥ мастерскойыныҥ баштапкы курсыныҥ ӱренеечилери болгон јайаандык јииттер бӱгӱнги кӱнде бойлорыныҥ эл театрларында эрчимдӱ иштеп јат. Ӱредӱчиниҥ сӧзин, ижин, оноҥ алган таскамалын, болужын бойыныҥ кӧрӧӧчилерине, эл-јонына јетирет.

Клара ПИЯНТИНОВА белетеген