Алтайдын Чолмоны

«Эҥ јаркынду чолмоныс болгон…»

24.12.2021

Јаркынду улус бӱдӱп јат. Санаа-кӱӱниле, кылык-јаҥыла, тыш-кебериле де кӧскӧ илинер танылу, башка. Ишти-тошты башкарышкан, најы-нӧкӧрди бириктирген, јаман-јакшыны кӧдӱришкен: олорды бис, ортобыста јӱрерде, ондый ла болор јаҥду деп, аҥылап, башкалабай јӱредис. Је бу јарыктаҥ јӱре де берзе, олордыҥ кӧгӱзиниҥ јаркыны ӧчпӧй, ӧзӧк-буурысты јылыдып артат. Мындый улустыҥ бирӱзи Ольга Александровна Яимова болгон.

Ольга Яимова «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ јаантайынгы кычыраачызы ла чындык најызы болгон. Газеттиҥ ӧйгӧ саргарып калган бӱктеринде оныҥ бичиген кожоҥдоры арткан. «Кару нӧкӧрис бистиҥ ортобыстаҥ ыраап барганы бир јылга једе берди… Бӱдерге кӱч. Ижи аайынча кайдаар да јӱре берген, удабас ла једип келер, кокурлап-каткырып, бисти јууй тартар немедий» – деп, оныҥ национальный школдо кожо ӱренген, тӧртӧн јылга чыгара Кан-Оозы јуртта коштой јаткан ӱӱрези Людмила Кулакова (кыс ӧбӧкӧзиле Кокышева) айдат.
Ольга Шабалин аймактыҥ Беш-Ӧзӧк јуртында 1957 јылда чыккан, койдо-малда иштеген Кымаш Јанашевна Яимованыҥ ӱч балазыныҥ ортоны. Јаштаҥ ала ол шулмус, омок, кожоҥчы-ойынчы кызычак болуп ӧскӧн. «Јаш тужым керегинде эҥ баштапкы, эҥ јаркынду эске алыныш бистиҥ Беш-Ӧзӧк јуртыстыҥ клубыла колбулу. Ол меге бӱткӱл «ӧргӧӧ» кире кӧрӱнетен. Сценазы сӱрекей јараш болгон. Ол клуб эмдиге мениҥ тӱжиме кирет – деп, Ольга эске алып туратан. – 1965 јыл болгон, мен экинчи класста ӱренип тургам. Октябрьдыҥ байрамы. Ого учурлалган балдардыҥ ойын-концертинде Зинаида Степановна мени октябреноктыҥ ролин ойноорго тургускан. Бого кийер кара юбка дезе јок. Энем сананып турала, магазиннеҥ эр улустыҥ 50 размер кара сатин трусын алала, оноҥ юбка кӧктӧп берген. «Улуска куучындаба» деп јакыган. Мен улус отурган отургыштардыҥ ортозыла базып, мениҥ юбкам эр улустыҥ трусынаҥ кӧктӧлгӧн деп айдып турганым санаама јап-јарт кирет. Кийнинде бу клубка коштой кинобудка туткан. Ол дядя Васяныҥ кинобудказы болгон…»
Кандый ла учуралды сӱрекей солун ла јараш эдип куучындап, улусты каткыртып-сӱӱндирип билери Ольганыҥ бу да бичигенинеҥ иле јарт сезилет.
1968 јылда ол областьтыҥ национальный школына ӱренип келген ле беш јылга интернатта кожо јадып ӱренген најы-нӧкӧрлӧри – оныҥ јажына эҥ јуук, эҥ чындык нӧкӧрлӧри болуп арткан. «Националкага ӱренип келеримде, баштап ла танышканым Ольга болгон: калыҥ кара чачын эки эдип јараштыра ӧрӱп алган кап-кара кӧстӧрлӱ, кып-кызыл качарларлу кызычак… Баштак, недеҥ де јалтанбас болгонына кайкап туратам» – деп, Людмила Чеконова эске алат. ОНСШ-та 1968-1974 јылдарда ӱренген «А» ла «Б» класстардаҥ јайалталу, јон ортодо јарлу кӧп улус чыккан, эҥ баалузы – олордыҥ јаш ӧйлӧрдӧ туулган најылыгы эмдиге улалат.
Школдыҥ кийнинде Ольга Горно-Алтайсктагы технологический техникумды јеҥӱлӱ божодып, 1979 јылда бытовой јеткилдештиҥ Кан-Оозындагы комбинадына кийим кӧктӧӧр цехтиҥ технологы болуп иштеп барган. Ол ӧйлӧрдӧ аймактардагы мындый комбинаттар эл-јонныҥ кандый ла суруларын јеткилдеп иштеген јаан ӧмӧликтер болгон. Комбинаттыҥ партийный организациязыныҥ качызы, 1994 јылдаҥ ала баш инженери, оныҥ кийнинде директордыҥ ордынчызы ла 280-неҥ ажыра улус иштеген ӧмӧликтиҥ директоры – иштеги бу јолы Ольга Александровнаныҥ кандый ла ишти кӧдӱрип чыгар, ишти-тошты, улусты баштап, башкарып билер јайалтазын керелейт. Сӧс келижерде, комбинатта ол јылдарда ӧдӱк ле кийим кӧктӧгӧн, пыйма баскан цехтер, ремонт эткен мастерской, чач јазаар јер ле о. ӧ. болгон.
1990-чы јылдарда, совет ороонло кожо јаҥжыккан иш јайрадылып турарда, комбинаттыҥ да ижи токтогон. Бир канча кӧкчилер биригип, «Тийиҥеш» деген кичӱ предприятие тӧзӧгӧн. Ольганыҥ аргачы болгон јайалтазы мында да кӧрӱнген. Кӧктӧгӧн эдимдерин садып, акча иштеери јоксырашка тӱшкен ол ӧйлӧрдӧ јеҥил эмес керек болгон эмей.
2005 јылдаҥ ала 2019 јылга јетире Ольга Александровна карыган ла кенек улустыҥ Кан-Оозы јурттагы интернат-туразыныҥ директоры болуп иштеп јат. Оныҥ иштеер ӧйинде алган кайралдарын толобойын. Олордоҥ эҥ тоомјылузы – «Таҥ Чолмон» орден. Алтай Республиканыҥ эҥ бийик бу кайралыла Ольга Александровна республикага, оныҥ албатызына эткен нерелӱ ижи, эл-јонныҥ јонјӱрӱмдик корулажын јарандырарына јетирген таҥынаҥ јаан ӱлӱӱзи, эрчимдӱ јондык ижи учун 2015 јылда кайралдаткан.
«Бу тӱгенип јаткан 2021 Уй јыл биске коркышту коромјылу јыл болды – деп, национальный школдо кожо ӱренген ӱӱрези Зоя Баркышева айдат. – Бистиҥ класстардаҥ Наталья Макышева, Ада Комдошева, Андрей Табадяков, Алексей Суразов кайра бурулып келбес алтайга атана бердилер. Эҥ озо, јылдыҥ бажында, чаган айдыҥ 2-чи кӱнинде Ольга Яимова, коронавирус оору коштонып, јада калган. Ол 30 ла јаштаҥ ала сахарный диабетле оорыган. Эмди сананзаҥ, оноҥ до озо оорып јӱрген болор, је ӧйинде јарталбай јӱрӱп калган – бистиҥ јаш-јиит ӧйлӧристе эмдигидий шиҥжӱлер де ӧтпӧйтӧн ине. Бойы чыдамкай, оору-јоболго комыдабас кижи болгон. «Тӧртӧн јылдаҥ ажыра Кан-Оозында јуртап ла иштеп, бу јердиҥ албатызы меге јараган» – деп, јаантайын быйанду айдатан.
Кажы ла кижи, оныҥ јӱрӱми – кӧк айаста чолмондый: кем де јаркынду, чокту кӱйӱп јат, кем де араайынаҥ јарыдат. Ольга бистиҥ ортобыста эҥ јаркынду чолмондый болгон. Элбек јӱрӱмдӱ, тереҥ кӧгӱстӱ, ак-чек кӱӱндӱ. Бойыныҥ тӧс ижин једимдӱ бӱдӱрип, республиканыҥ, аймактыҥ политикалык јӱрӱминде јаантайын эрчимдӱ туружатан, алтай бичиктерди, газеттерди кӧп кычыратан. Алтай бӧрӱктерди кӧктӧӧр, чачактар эдер, кӧктӧнӧр ус болгон. Кудай берген коо јараш ӱндӱ Ольгабыс бистиҥ класстыҥ баштапкы кожоҥчызы болгон, кӧрӱлерде, концерттерде јаантайын туружатан. Бисти, кожо ӱренген балдарды, бириктирип, туштажуларга, јорыктарга чӱрче ле јууп ийетен. Ӧткӧн јылдарды кайра кӧрӱп сананзабыс, Ольга нӧкӧрис ажыра бистиҥ де јӱрӱмис элбек ле јилбилӱ болгон».
Кӧрӱп јӱрзеҥ, интернатта кожо јадып ӱренген балдар биледий, ака-карындаштый болуп калатан ошкош: той-јыргалда да, ачу-корондо до јажаганча бой-бойына болушкан, јӧмӧшкӧн јӱрет. Ольга аш-курсакты сӱреен амтанду азарын, боп-болчок колдорыла кулурды эптӱ јараш тудатанын Тана Бабрашева (Торбогошева) эске алып куучындаарда, Светлана Кокулева (Мамадакова) мындый учуралды эске алган.
«Эҥирде школдоҥ арып-чылаган јанып келген болгом. Бистиҥ класстыҥ 15-16 кире бала, кӧп сабазы уулдар, сакыбаган јанынаҥ једип келген. Олор кожо ӱренген Витя деп уулдыҥ сӧӧгин кӧдӱреринде туружып, тӱниле јаан боочы ашпас деп, Алтыгы Талду јуртка, бистиҥ айылга келген. Мынча кире улусты эмди неле азыраар, чек сандырай бергем. «Не бар?» – деп, Ольга сураарда, «Койдыҥ эди» – деп айткам. База неме де јок ошкош. Јаан казанды отко тургускан ла, этти ооктоп ого салган ла. Картошко бар ба, капуста бар ба, моркоп бар ба деп сурайт. Мен бар ла дейдим, јуртта јаткан кижиде болбой база. Столдорды јууктада јылдырып, ӱстин скатертьле јайып ла ийди. Бар-јокты ого салып, аскан казанды чыгарып, улусты тойо азырап салдыс. «Бот, бу курсактыҥ ады «овощное рагу» — деп, Ольга каткырып айткан эди».
Кожо ӱренгендер ончозы Ольгага сӱреен карузыйтан. Ол до нӧкӧрлӧрине кару болгон. «Бисти јууп ийеле, кайдаар ла апарып келер – деп, Людмила Кулакова куучындайт. – Бир ле кӱнге јуунала, Киргизия да барып јӱрген эдис. Алтайыстыҥ ичиле канча јорыктаганыс. «Гран ары не баратан, бойыстыҥ Алтайысты јазап кӧрӱп албай. Мындый јараш јер кайда да јок, таппазар» деп айдар. Кижи талдабас, кандый ла кижи ого тӱҥей, болужарга ла турар. Кандый бир суракла баштанзаҥ, качан да туура калбас, албаданып, кӱчи јеткенче болужатан. Улус та Ольганы тооп, баалап туратан. Ичинде јаман санаалар тутпас, јарабаган немени кӧскӧ ачыгынча чыгара айдып ийетен. Бойы кунукпас, санаазы караҥуйлаган кижини кокырлап, кӱӱн-санаазын кӧдӱрип, каткыртып ийер».
Ачка-јутка алдырбас омок, јараш кӱӱндӱ улус болуп јат. Олорло кожо јеҥил, јайым јӱредиҥ. Мындый улустыҥ бирӱзи Ольга Яимова болгон. Нӧкӧрлӧриниҥ ол керегинде ӱлешкен эске алыныштары да јарык, јылу, кокыр-каткылу.
«Бис Ольгала Кан-Оозында коштой ло јатканыс, эки тура ажыра. Бир катап Јаҥы јылдыҥ тӱнинде јылды мениҥ айылымда уткыык деп келген. Мен: «Озо бистиҥ айылда уткыйла, оноҥ сеге барак» – деп, столго аш-курсак салып, оны-мыны эдип ле тургам. Олямда табыш јок. Кӧрзӧм, столдыҥ јанында нени де айтпай, тӱп-тӱс турат – быјыраш кара куртказын да уштыбаган. Канайып туруҥ дезе, унчукпас. Мен чек кайкап… Оноҥ, бир канча ӧйдӧҥ меге айдып јат: «Бу сен кандый несознательный кижи, гимн ойноп јат не!» Баш бол, Јаҥы јыл болуп калган! «А сен оозыҥ ачала не туруҥ, капшай шампанды ач!..» – мен кыйгырып јадым…» – Людмила Дмитриевна Кулакованыҥ Ольга ӱӱрези керегинде куучындарынаҥ.
«Кижи керегинде эзем канча кире ундылбай јӱрер — ончо ло киреге ол тирӱ» деп айтканын угуп јӱретем. Алтайыстыҥ јаркынду эпшизи Ольга Александровна Яимованы, оныҥ кожо ӱренген, бу јарыктаҥ эрте барган најы-нӧкӧрлӧрин, куучын айас бойыстыҥ јуук улузысты эзедип, бой-бойысты чеберлеп јӱректер деп айдар кӱӱним бар. Јаман тымулу ӧй тӱҥей ле ӧдӧр, јайылган јуугуш оорудаҥ чеберленерге, оны эмдеерге, кайда барар, ӱренип аларыс. Ого јетире јылыйтуларыс ас болзын. Корогон улуска – јарык эзем.

Светлана КЫДЫЕВА

«Карузыган кӱӱнимле…»

Ольга Яимова алтай јаҥарды сӱрекей јакшы билетен.
«Алтыйдыҥ Чолмонында» оныҥ ийген кожоҥдоры кӧп јарлалган.

«… Кажы ла кожоҥ алдынаҥ бойы учурлу. Бистиҥ калыктыҥ кожоҥындый кожоҥ, байла, кайда да јок.
Ӧткӧн чактыҥ 80-чи јылдарыныҥ бажында Табыдаков Ајыс Кан-Оозында јаткан балдарына айылдап келип туратан. Бис оны кыпчак сӧӧктӱ таайыс дежетенис. Бу јуртта јаткан јестем Нахай Јорыкчинович Тайтаковтыҥ айлында Багай Матин деген кижини айттырала, олор тӱниле кожоҥдогоны санаамнаҥ эмдиге бир де чыкпас. Багай ла Ајыс таай экӱлези јууныҥ туружаачылары. Ајыс таайдыҥ куучындаганыла: «Берлинге јетире барган јолдо грузиндер амырайтан јерде бойыныҥ кожоҥдорын кожоҥдоп, бой-бойлорын табыжып туратан». Айдарда, Багай ӧрӧкӧн олорды кӧрӱжип, база јаҥарлап туратан эмтир.
Алтайын, албатызын санап, јууга јӱрӱп кожоҥдогонын угала, байла, алтай уулдар кайда ла јӱрзе, калыгыныҥ јаҥарыла кӧксин кеҥидип туратан болбой. Айса болзо, кандый бир токтодуда јерлежине де јолугар деп иженген.
Оогош тушта энемниҥ кӱӱн-санаазын оныҥ кожоҥынаҥ ла сезип ийетем» деп, Ольга Александровна бичиген.
Оныҥ той-байрамдарда блокнотту јӱретенин, улустаҥ уккан солун кожоҥдорды бичип алатанын Алтаистика институттыҥ билим ишчизи, тӧрӧӧни Евгения Чайчина эске алып куучындаган. Евгения Валерьевна ла Ольганыҥ уулы Айдар Яимов ол јуулган кожоҥдорды ла бичимелдерди јуунадып, «Эдиски болгон ӱнибис тунбас болзо ол кайдат…» деп бичикти быјыл белетеп јазаган.

Арчын јалду ак бором
Ары болзо – канадым.
Ада тушта тӧрӧгӧн
Айлыма келзе – јыргалым.

Кӧбӧҥ јалду кӧк бором
Чӧйӧ јелзе – канадым.
Кӧрӱп јӱрген тӧрӧгӧн
Кӧрӱжим келзе – јыргалым.

            ***
Кӱркӱреде киштеген
Кӱреҥ-јеерен эрјинем.
Кӱркӱреде ойногон
Кӱр кыпчактар таайларым.

Јаркырада киштеген
Јараш јеерен эрјинем.
Јараштыра ойногон
Јаан кыпчактар таайларым.

            ***
Теҥериде бир јылдыс,
Кӧзим једет, кол јетпейт.
Телекейде бир кӧӧркий,
Санаам једет, салым јок.

Кайраканда бир јылдыс,
Кӧзим једет, кол јетпейт.
Калык-јондо бир кӧӧркий,
Санаам једет, салым јок.

            ***
Ирбизек баатырга
учурлалган јаҥарлардаҥ
Ак јалаҥга јарыжып,
Маҥы калган аттарыс.
Азыйдагы ӧйлӧрдӧ
Ады чыккан баатырыс.

Кан-Јабаганга јарыжып,
Јарыш алган аттарыс.
Кату чактыҥ ӧйинде
Ады чыккан баатырыс.

            ***
Кара-кӱреҥ адыстыҥ
Арып калар јаҥы јок,
Калаш-Чийне угыстыҥ
Ундыл калар јаҥы јок.

Чичке-кӱреҥ адыстыҥ
Арып калар јаҥы јок,
Ирбизек-Чийне угыстыҥ
Ундыл калар јаҥы јок.