Алтайдын Чолмоны

Алтай тилди орныктырып ӧскӱрери

28.12.2021

Тӱгенип јаткан јылда алтай тилдиҥ ӧзӱми аайынча кандый иштер ӧткӱрилгени јанынаҥ АР-дыҥ ӱредӱ ле билим аайынча министри Ольга САВРАСОВАЛА эрмек-куучын

— Ольга Станиславовна, бистиҥ тергееде тургуза ӧйдӧ алтай тилдиҥ ӧзӱмине јаан ајару эдилет. Ӱредӱликтиҥ ле билимниҥ министерствозы јанынаҥ бу ууламјыга кандый јӧмӧлтӧ-болуш эдилет?
— Бистиҥ тергееде алтай тилди элдик тил эдип орныктырып јӧмӧӧри аайынча јаан иштер ӧткӱрилет. 2021 јылдыҥ тулаан айында АР-дыҥ башкарузында алтай тилге учурлалган конференция болгон. Тилди, текши алтай культураны орныктырып, ӧрӧ ӧскӱрери аайынча кандый иштер ӧткӱрилери шӱӱжилип темдектелген. Быјыл алтай тилди јӧмӧӧри ле орныктырары аайынча ӱлекер баштапкы ла катап јӧптӧлгӧн. Алтай тилди чеберлеп алып јӱрери ле оноҥ ары орныктырары јанынаҥ эл программа тургузылган ла анда ӱредӱниҥ ууламјызына јаан ајару эдилген.
Бӱгӱнги кӱнде тӧрӧл тилин коомой билер ле чек билбес балдардыҥ тоозы сӱрекей кӧп. Балдарды тӧрӧл тилине ӱредеринде ада-энениҥ јӧмӧлтӧ-болужы јокко јуук. Бала тӧрӧл тилиле биледе куучындап баштаар учурлу. Тургуза ӧйдӧ бу јаҥжыгу ӱзӱлген, јылыйган. Оныҥ учун балдарды тӧрӧл тилине ӱредери бастыра јандай ӱредӱликке берилип салган. Школдогы ӱредӱ ажыра ӱредӱчилер баланы бойыныҥ тилиле јайым куучындап качан да ӱредип болбос. Је ондый да болзо, алтай тилди, литератураны, культураны ӱредеринде этнокультуралык ууламјыны тузаланарын тӧс амаду эдип тургузадыс. Быјыл алтай тилдиҥ кыптарыныҥ брендбук-ӱлекери белетелген. Тӧрӧл тилин јакшы билбес балдарды ӱредери аайынча јаҥы бичиктер, ӱредери аайынча аҥылу эп-сӱмелер белетелип јазалган.
Тергеебисте алтай тил ле алтай литература аайынча олимпиадалар ӧткӱрерин элбеде таркададыс. Анда тӧрӧл тилин јакшы билер балдар турушкылайт. Бу ууламјыла олимпиадалар ӧткӱрилип башталганынаҥ ала он јыл болуп калды. Је тӧрӧл тилин јаҥы ла ӱренип јаткандарла мындый олимпиада быјыл экинчи катап ӧткӱрилген. Бу олимпиадалар балдарга тилди ӱренери јанынаҥ јилбӱ берет, ӱредӱчилер балдарга тӧрӧл тилин ӱредип, оноҥ јаан кӧрӱ-маргаандарда туружар арга ачат. Тӱрк тилдерле тергеелер ортодогы олимпиада ӧткӱрер амаду бар.
— Алтай тилди школдордо ӱредери аайынча суракты алып кӧргӧндӧ, алтай тилдиҥ бичиктериниҥ чыҥдыйы јаан сурак болуп јат. Бичиктерди јаҥыртар арга бар ба?
—Тӧрӧл тилин билбес 5-9 класстардыҥ балдарына јаҥы бичиктер чыгарылары јанынаҥ иштер ӧткӱрилип јат. 5-6 класстардыҥ бичиктери кепке базылып чыгып калган, тургуза ӧйдӧ иш оноҥ ары улалат. Бичиктерде бичилгени јанынаҥ ада-энелерде кӧп сурактар болордоҥ айабас. Темдектезе, математика, орус тил, алтай тил јанынаҥ. Он јыл кайра школдыҥ алтай тил ле литература аайынча учына јетире чокумдалып чыгарылган бичиктери јок болгон. Ӱренчиктер башка-башка ӧйлӧрдӧ кепке базылып чыккан бичиктерле, јуунтыларла ӱренгендер. «Туулу Алтайдыҥ тӱӱкизи ле культуразы» деген предметти ӱренчиктер аҥылу бичиктер јогынаҥ ӱренгендер. Урокторго белетенерге јӱзӱн-башка бичимелдер тузаланар ӧй болгон. Тургуза ӧйдӧ тергеелик предметтер аайынча ончо бичиктер ле урокторго керектӱ бичимелдер чыгарылган. Сӱрекей јаан иш ӧткӱрилгенин темдектеер керек. Бӱгӱн турган сурак – бичиктерди ӱзеери бичимелдер кожуп јаҥыртары. Тургуза ӧйдӧ алтай тилди ӱредери јанынаҥ јаҥы эп-аргалар тузаланып иштеери шӱӱжилет. Ондо профессор
Н.Н. Суразакованыҥ јаҥжыккан эп-сӱмелери ле ФГОС-тыҥ јаҥы некелтелерине келиштире аргалар кийдирилери темдектелет.
База бир темдектеп ийерге турганым — балдарды ӱредер программада тилди ӱренери аайынча бойыныҥ чокум ээжилери бар. Анайда ок ого алтай бичиичилердиҥ куучындары, ӱлгерлери база кирет. Тилди билбес балдарга бир кезек сӧстӧрдиҥ учурын оҥдоорго сӱрекей кӱчке келижет. Бичиичи улустыҥ тили бир эмеш башка. Је јеҥилтилип калган бичимелдер болзо, тилдиҥ кеми јабызай берер деп сананып турум. Слер, байла, бу јанынаҥ мениле јӧпсинеригер. Тӧрӧл тилин билбес балдарга тилди ӱредери јанынаҥ јеҥилтилген ээжилер болор керек. Теориялык бӧлӱкти астадып, кычырарына ла кӧчӱрерине бир эмеш јеҥилтилген куучындар ла ӱлгерлер кийдирилер учурлу. Балдарды эҥ ле озо куучындап ӱредеринде бу ууламјыларла иштеер керек. Тургуза ӧйдӧ мындый некелтелерге келижип турган методикалык иштер чыгарарын ӧй некейт. Оныла иштеп турган улустыҥ тоозы сӱрекей ас, онноҥ бир ле эмеш кӧп. Бу ишти бӱдӱрип тургандарга сӱрекей јаан јӱк салылат.
— Айдарда, аҥылу ӱредӱлӱ методист ишчилер ас. Ӱредӱзи бийик специалисттерди министерствоныҥ болужыла ӱредер арга бар ба?
— Андый арга бар. Тургуза ӧйдӧ ол аайынча иштер ӧткӱрилип јат. 2021 јылда алтай тилди ӱредери јанынаҥ «ИПКиППРО» БУ ДПО-ныҥ методисти аспирантурага ӱредӱге кирген. Тӧс ууламјызы – алтай тилди јажы школго јеткелек балдар ортодо ӱредери. Келер јылда алтай тилин билбес балдарды ӱредери аайынча аспирантурага ӱренерге база методист ийери темдектелет. Анайда ок ӱредӱзин тӱгезип јаткан студенттерле, јиит ӱредӱчилерле база иштер ӧткӱрилет. Јуунтыларды, методикалык иштерди тургузарында ӱредӱлӱ улусты јилбиркедип иштедери — јаҥы специалисттерди белетеериниҥ база бир јаан ууламјызы.
— Тӧрӧл тилди ӱредеринде јаҥы эп-аргалар, методикалык иштер тузаланары кийдирилет. Бу ууламјыда кандый иштер ӧткӱрилет?
— Бу ууламјыда бистиҥ методист ишчилерис јаҥыс јерде турбай јадылар. Алтай тилди ле литератураны ӱредеринде јаҥы табылган ченемелдерди тузаланарында ӱредӱчилер ортодо республикан фестивальдар, семинарлар ӧткӱрилет. 2019 јылдаҥ ала Хакас, Саха (Якут), Тыва республикалардыҥ ла бистиҥ этнокультуралык ууламјылу бичиктер тургузып иштеп турган ишчилердиҥ, методисттердиҥ ле билимчилердиҥ региондор ортодогы семинарлары ӧткӱрилет. Темдектезе, «Россияныҥ албатыларыныҥ тӧрӧл тилдерин ӱредери аайынча эҥ артык ӱредӱлик иштер» ле «Россияныҥ албатыларыныҥ тилдери». Тургуза ӧйдӧ «ИПКиППРО» БУ-ныҥ алтай тилди ле литератураны ӱредери јанынаҥ кафедразы алтай тилди јаҥы ла ӱренип јаткандарды ӱредерге керектӱ ӱредӱ бичиктерге јаҥы технологиялык эп-аргаларды тузаланары јанынаҥ методикалык иштерди кийдирери аайынча иштер ӧткӱрет. Болчомдорды балдардыҥ садынаҥ ала канча-канча тилдерге ӱредери аайынча 2020-2021 јылдарда тергеелик ӱлекер иштеп баштаган. Бу иш 2025 јылга јетире улалар.
— Болчомдорды тилдерге ӱредери аайынча ӱлекердиҥ уч-турултазы кандый болор?
— Балдарды биледе тӧрӧл тилине ӱредери јанынаҥ суракты бу ууламјыла бӱткӱлинче бӱдӱрип болбос. Модель балдарды тӧрӧл ле орус тилдерде јакшы куучындап, ӧскӧ ороондордыҥ тилдерин база ӱренерине јакшы айалга тӧзӧйт. Бу уур-кӱч ле јаан иш, мында ада-энелердиҥ оҥдомолы ла јӧмӧлтӧ-болужы база керектӱ. Алтай тил ӱренип турган группаларда јаҥы эп-аргаларла ӱредип турган группалар база бар. Ада-энелердиҥ јӧбиле канча-канча тилдер ӱредери иштеп јат. Баштапкы он кирези площадкалар 2025 јылга јетире ачылар. Уч-турултазы јакшы кӧргӱзӱлерге келзе, бу ишти оноҥ ары элбеде таркадарыс.
— Алтай тилдиҥ кыптарыныҥ брендбук-ӱлекери белетелген деп айттыгар. Бу ӧйдиҥ некелтези бе? Оныҥ уч-турултазыныҥ тӧс амадузы кандый болгон?
— «Точка роста», «Доброшкола», «Кванториум» ла ӧскӧ дӧ кыптар бойлорыныҥ аҥылу ууламјыларыла башкаланат. Биске эҥ ле озо алтай тилдиҥ кыптарын аҥылу, башкалу эдер санаа-шӱӱлте болгон. Эҥ ле учурлузы – алтай тилди ӱренерге керектӱзин балдар оҥдоп турар керек. Балдарга культуралык байлыктарысты таныштырып ӱредери јаан учурлу. Темдектезе, кыптар чакыла, кӱнле, кырларла, шатрала кееркедилген. Кажы ла эдим будуктардыҥ ӧҥдӧриле келиштире јарандырылат. Эдимдерди ӱредӱчилер уроктордо эрчимдӱ тузалангылайт. Јилбилӱ ӱлекер учун дизайнер Е.П. Тенгерековага ла «ИПКиППРО» БУ-ныҥ ишчилерине јаан быйаным айдадым.
— Тӧрӧл тилин ӱренерине балдарды јилбиркедери ада-энелердиҥ молјузы ба?
— Эйе. Школдор бу иште база јаан камаанын јетирет. Калганчы ӱч јылдыҥ туркунына тергеелик керек-јарактар ӧткӱрерин бис кӧптӧткӧнис. Ол тоодо јиит ӱлгерчилердиҥ «Амаду» деп јаҥжыккан республикан следы, 5-10 класстардыҥ ӱренчиктериниҥ «Тийиҥеш» деп кӧрӱ-маргааны, ӱлгер кычыраачылардыҥ «Тирӱ классика алтай тилле» деп кӧрӱзи, алтай тилди ле литератураны тереҥжиде ӱренери аайынча онлайн аайыла ӱредӱлер. Ӱредӱликтиҥ бирлиги бу јылда бистиҥ тергеениҥ ӱредӱлик ууламјызына учурлалган кино соккон. Бис мында этнокультуралык ууламјыла иштерди база кӧргӱзерге чырмайганыс.
Кан-Оозы аймакта Кырлык јурттыҥ школында балдардыҥ мультиктерин алтай тилле јазаар студия иштеп јат. Ӱлекер «Точка роста» деп тӧс јердиҥ ижин эрчимдӱ тузаланып, этнокультуралык ууламјыны орныктырат. Бу ишти уроктордо ло ӱзеери билгир береринде тузаланарга јараар. Мультиктер белетееринде балдар туружып тура, алтай албатыныҥ чӱм-јаҥдарын шиҥдеп ӱренгилейт. Качан мультиктиҥ геройлорын ойноп, куучындап тургулаза, олор чын куучындап билерине ӱренгилейт. Ӧрӧги айдылган школ тергеебистеги драмтеатрла јӧптӧжу тургузып иштейт. Драмтеатрдыҥ актерлоры балдардыҥ мультиктерин ӱнделтерге болушкылаар.
— Тургуза ӧйдӧ ӱредӱде цифровой эп-аргаларды тузаланары јанынаҥ кӧп куучындар јӱрет. Алтай тилле андый аргалар бар ба? Министерствоныҥ алдында тургузылган амадуларда ондый пособиелер чыгарылары кирет пе?
— Бу аайынча эрчимдӱ иштер ӧткӱрилет. Ол тоодо, электрон бичиктер, билим иштердиҥ электрон бӱдӱмин чыгарары, IOS (Apple)-ге алтай таныктар кийдирери, мобильный приложениелер чыгарары. «Алтай чӧрчӧк балдарга» деп адалган мобильный приложение быјылгы јылда чыккан. Ого алтай он чӧрчӧк кирип јат. Кажы ла јыл приложениеге кирип турган чӧрчӧктӧрдиҥ тоозы кӧптӧдилер. «Чаабычак» деп адалган электрон журнал чыгарары аайынча министерство иштеген.
Министерствоныҥ сайтында «Бӱгӱнги кӱнниҥ ада-энези» деп бӧлӱк бар. Оны ачып, оноҥ «Алтай тилди ӱренели» деп адалган бӧлӱкке кирер керек. Бу ончо ӧрӧги айдылган иштерле кӱӱнзеген улус таныжар аргалу. Анайда ок бу бӧлӱкте школго барарга јажы јетпеген балдарла иштеер методикалык литература, сӧзликтер, таблицалар, ада-энелерге керектӱ бичимелдер бар. 2020 јылдаҥ ала «Тӧрӧл тил ле албатыныҥ культуразы – эҥ учурлу байлык» деп ачык лекторийдиҥ бичимелдери чыгарылат.
«Алтай тилди онлайн аайыла ӱренели» деп ӱредӱлик арга керегинде айтпаска болбос. Ууламјыныҥ баштапкы алтамдарды эдилген. Мынаҥ ары бу сайт элбеде јарлу болор деп иженедим. Тургуза ӧйдӧ алтай тилди ӱренери аайынча, грамматика ла куучындаарына ӱренери јанынаҥ видеоуроктор белетелген.
— Ӧдӱп јаткан јылдыҥ уч-турулталарын айдып тура, келер 2022 јылга кандый иштер темдектелет?
— Ӧткӱретен иштердиҥ тоозы кӧп. Темдектезе, ӱренчиктер ортодо тӱрк тилдерле талалар ортодогы олимпиада ӧткӱрери; алтай тилле цифровой ресурстар белетеери; алтай тилди јаҥыс та ӱредеринде эмес, је таскадарында да тузаланары; НОУ-ларда алтай тилле чыгарылган иштерди кӧргӱзер башка секциялар ӧткӱрери. Келер јылда болчомдорды балдардыҥ садынаҥ ала алтай тилине ӱредерине ле школдордо ӱренчиктерди ӱредеринде этнокультуралык ууламјыларды тузаланарын оноҥ ары улалтып апарары болуп јат.
— Ада-энелерге нени кӱӱнзеерер?
— Кӱндӱлӱ ада-энелер, ончозы биледеҥ башталат. Тӧрӧл тил энениҥ тили деп тегиндӱ айдылбаган. Тӧрӧл тилин, культуразын, литературазын ла тӱӱкизин сӱӱри биледе тӧзӧлӧт. Школдор, балдардыҥ садтары слердиҥ балдарыгарды ӱредип, слерге болужын јетирет. Је слер бойыгар да ӱредӱчилерге, таскадаачыларга болужарын ундыбагар. Ончогорго билелик ырыс ла су-кадык кӱӱнзейдим.

Хамида Тадина белетеген