Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

«Јылдыҥ турулталарын эдер, јаҥы јылга амадулар тургузар ӧй»

29.12.2021

Јаҥы јылдыҥ алдында бис Алтай Республиканыҥ Федерация Совединде чыгартулу кижизи, Россия Федерацияныҥ сенаторы Владимир ПОЛЕТАЕВТЕҤ јаҥжыкканыла интервью алып, оныҥ јасакчы ижи, тергеедеги керектери керегинде ле оноҥ до ӧскӧ сурактар бердис.

— Јакшылар Владимир Владимирович! Слерге тургуза ла тӱгенип јаткан јыл керегинде сурак берейин, бу јыл кандый јаан учурлу керектерле колбулу ӧтти?
— Јакшылар! Тӱгенип јаткан јыл керектерле бай болды. Озо ло баштап ол алтай калыктыҥ бойыныҥ кӱӱниле Россия государствого киргениниҥ 265 јылдыгыла, Алтай Республиканыҥ тӧзӧлгӧниниҥ 30 јылдыгыла, онойдо ок Государственный Думага талдаштарла колбулу ӧтти.
Санитарно-эпидемиологиялык кату айалгала колбой, јаан байрамдык керектер ӧткӱрилбегени карыкчалду. Онызы текши јарлу. Федерация Совединде бистиҥ республика ончо площадкаларда јакшы кӧргӱзилген деп, мен бӱдӱмјилӱ айдарым. Мен Федерация Совединде «Алтай Республиканыҥ кӱндери» ӧткӧни керегинде куучындаган эдим. Алтай Республиканыҥ башчызы Олег Леонидович Хорохординниҥ, Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ председатели Артур Павлович Кохоевтиҥ башкарганыла тергеениҥ делегациязы «Алтай Республиканыҥ јонјӱрӱмдик-экономикалык ӧзӱмине государственный јӧмӧлтӧ керегинде» јӧптиҥ ӱлекериле иштеген. Сенаторлор оны кубулталар ла ајарулар јогынаҥ бирлик ӱнле јараткан деп айдарым. Баштапкы ла катап ондый керек болды! Мында бистиҥ озолодо ӧткӱрген јаан ижистиҥ шылтузы бар деп чотойдым.
— Владимир Владимирович, Слер — јасакчы. Јасактардыҥ ӱлекерлериле ижигер керегинде куучындап берзеер?
— Јаҥар айдыҥ 24-чи кӱнинде Федерация Совединиҥ 2021 јылдыҥ кӱски сессиязыныҥ турулталу 515-чи јууны ӧткӧн. 80 сурак кӧрӱлген. Сессияныҥ ӧйинде јонјӱрӱмдик учурлу кӧп јасактар јаратканыс, Россияныҥ башкарузыныҥ чыгартулу улузын укканыс, Россияныҥ Президенти В.В. Путинниҥ Россияныҥ прокуратуразыныҥ системазында јамыларга берген кандидатуралар аайынча Федерация Совединде консультациялар ӧткӱрерин тӱгестис.
Конституционный јасакберим ле государственный строительство аайынча Комитетте ижимде алдындагы ла чылап, миграция политиканыҥ, нотариаттыҥ, граждан службаныҥ ла ӧскӧ дӧ ууламјылардыҥ институдыныҥ сурактарыла иштегем. Президенттиҥ кол салган ла мениҥ соавтор болгон калганчы јасак государственный граждан служащийлердиҥ ротациязын јарандырарына ууламјылалган.
Бу ла јуукта тап-эриктер корыыр јаҥныҥ чыгартулу улузын кинчектеш-кыйнаштар учун 12 јылга јетире отургызары керегинде јасактыҥ ӱлекери шӱӱжӱге келген. Бу ӱлекердиҥ соавторы болуп турум. Ол кыйнаштар деп оҥдомолды чокымдайт, каруузына тургузарын катуландырат. Јаҥныҥ чыгартулу улузыныҥ јетирӱлер аларга эмезе коркыдарга тӧзӧгӧн лӧ (эмезе) ӧткӱрген кыйнаш-кинчектери аҥылу кату каршуларга кӧчӱрилет. Бу документ јаскы сессияда јарадылар деп пландайдыс.
Федерация Совединиҥ кӱски сессиязында иштиҥ турулталарын эдип тура, јаан ајару эл-јонныҥ јадын-јӱрӱмин јарандырарына ууламјылу федерал бюджетке эдилгенин темдектейин деп. Ӱредӱликке, су-кадыкты корыырына ла ӧскӧ дӧ јонјӱрӱмдик бӧлӱктерге чыгымдар билдирлӱ кӧптӧдилген.
— Слер Алтай Республиканыҥ 2022-2024 јылдарга республикан бюджеди Эл Курултайдыҥ сессиязында јарадылганында туруштыгар. Ол јанынаҥ нени айдарыгар?
— Јаҥар айдыҥ 17-чи кӱнинде депутаттар Алтай Республиканыҥ акча-манат јанынаҥ тӧс јасагын – 2022-2024 јылдарга бюджедин јараткан. Оныла иштеери кӱч ле чӱмдӱ болгон. Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ, республикан парламенттиҥ ле федерал тӧс јердиҥ колбулу ижиниҥ шылтузында федерал ведомстволордыҥ јӧмӧлтӧзи керектӱ болгон иштерди акча-манатла јеткилдееринде текши јӧпкӧ келгенис.
Ӧткӱрилген иштиҥ турултазында Алтай Республиканыҥ бюджеди јонјӱрӱмдик ууламјылу ла РФ-тыҥ Президентиниҥ тургускан сурактарына келижип јат. 14,5 млрд салковой, ол республикан бюджеттиҥ 53%, јонјӱрӱмдик керектерди јеткилдеерине чыгарылар: соцбӧлӱктиҥ ишчилериниҥ, медишчилердиҥ ишјалын бийиктедерине, энениҥ республикан капиталыныҥ индексациязына, кӧп балдарлу билелердиҥ школго керектӱ не-немелер алган чыгымдарыныҥ компенсациязына.
Чокымдап айтса, 2022 јылда федерал бюджеттеҥ Алтай Республика ӱчтеҥ јети јашка јетире балдардыҥ ай сайынгы тӧлӧмирлерине — 1,2 млрд кирези салковой, классты башкарганы учун тӧлӧмирге — 26 млн салковой, су-кадыкты корыырында баштамы звеноны јаҥыртарына — 168 млн салковой, јеҥилтелерлӱ улусты эмдерле јеткилдеерине – 89 млн салковой, физкультурала, спортло тазыктырынарына керектӱ спорт инвентарьды тӧзӧӧрине ле јаҥыртарына — 69 млн салковой чыгарылар. Бу федерал бюджеттиҥ тергееле чике колбулу јӱк тоолу пункттары.
— Тергеедеги неделяныҥ ӧйинде Слерде кӧп иш болуп туру. Јерлештерле туштажарга, сурактарына каруулар берерге, баштануларын аларга ӧй јаантайын табылат па?
— Ондый ӧй менде јаантайын бар. Бистиҥ туштажулардыҥ турултазында ондор тоолу самаралар бичилет, тургузылган сурактардыҥ аайына чыгарга керектӱ федерал министерствого эмезе ведомствого једедим. «Курч» сурактар тургусканым кайда да јарабай јат, је меге јерлештерим учун уйатту эмес.
— Россияныҥ ФАС-ыныҥ башкараа-чызына электроэнергия учун тарифтер керегинде сурак јанынаҥ айдадаар ба?
— Ол до сурак. Ведомство ӧнӧтийин чӱмдӱ терминдерле јартажарда, Федерация Совединиҥ председатели Валентина Ивановна Матвиенконыҥ бу курч суракты јӧмӧгӧни мени сӱӱндирди. Јаҥныҥ органдары бисле јарт тилле куучындажар, чоттомолдорды јарт методикаларла ӧткӱрер учурлу. Россияныҥ Минэнергозы ла ФАС тургузылган бу суракла иштеп јат.
— Слер быјыл республиканыҥ бир канча аймактарында ишмекчи јорыкла болгоноор…
— Эйе, Кан-Оозы ла Кӧксуу-Оозы аймактардыҥ бир канча јурттарында болгом. Јаҥыртары Федерация Совединиҥ јӧбине кирген объекттерди кӧргӧм, јаҥыдаҥ тудулатан объекттердиҥ сурактарын шӱӱштис. Кӧксуу-Оозында — «Јайаандыктыҥ ла амыраарыныҥ туразы», Экинурда – балдардыҥ 125 јерлӱ садиги, Чендекте дезе, балдардыҥ кеендик школыныҥ капитальный ремонты пландалган.
Эл-јонло туштажуларда меге баштангандардыҥ сурагыла Теректӱде ле Мӧндӱр-Соккондо болгом. Тургузылган сурактарла бир канча јӧптӧр бар. Теректӱде Ростелеком бойыныҥ јепселин тургускан, эмди мобильный «Теле2» оператор бар. Мӧндӱр-Соккондогы јурт јеезениҥ јааны јуртка јетире јолды асфальттаар суракла баштанган. Бу суракла Алтай Республиканыҥ башкарузы иштейт, тургуза ӧйдӧ јолдо јарамыкту айалга тудулат, јурт јеезениҥ јааныла колбу тудуп јадым.
Јабаганда јуртјаткандарла кожо Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларыныҥ, ол тоодо мениҥ таадам Владимир Кузьмичтиҥ эземин эзеткенис. Совет калыктыҥ ат-нерези ундылбай турганы оморкодулу.
— Слер эл-јонло улайын туштажадар. Олор кандый сурактарла кӧп баштанат?
— Баштанулар башка-башка болот. Кӧп балдарлу эне туразын газка колбоор суракла баштанган. Бу сурактыҥ аайына чыкканыс. Турага газ келгени неделе боло берди. Јайаандыктыҥ «От и До» мастерскойыныҥ башкараачызы балдарга «Тӧрӧлиниҥ уулдары ла кыстары» деген бастырароссиялык конкурста туружарында болуш сураган. Ол Россияныҥ Коруланар министерствозыныҥ болужыла тӧзӧлип ӧткӱрилген. Балдар баштапкы јер алган! Бу јеҥӱде мениҥ јӧмӧлтӧм барына сӱӱнедим. Јасактарла ижим керегинде кӧп сурактар болгон, туштажуларда болгон кезик шӱӱлтелерди ајаруга аладым.
— Калганчы катап келеле, Слер Федерация Совединиҥ «За проявленное мужество» медалин герой-балдарга табыштырганар. Ондый бийик кайралла балдар нениҥ учун кайралдаткан?
— 10 јашту Арслан Унутов ло Тимур Мухтасыров сакыбаган јеткерде јаан да улус эдип болбос керек эткен. Арслан ӧткӧн јайда чӧҥӱп брааткан эјезин суудаҥ чыгарган, бу ок јылдыҥ јаҥар айында Тимур ӧрттӧҥ эки карындажын аргадаган, ӧрт ӧчӱреечилер келгенче, ӧрт ӧчӱришкен. Бот, Алтай Республикада ондый геройлор бар! Уулчактарга кайралды табыштырып, колдорынаҥ тутканымла, быйанду сӧстӧр айтканымла оморкойдым. Кайрал табыштырарында турушкан најыларыма, Россияныҥ Геройлоры А.В. Романовко ло В.И. Савчукка быйаным айдадым.
— Владимир Владимирович, Слер РФ-тыҥ Юстиция министерствозында Федерация Совединиҥ чыдулалган чыгартулу кижизи болуп туругар. Ол керегинде куучындап берзеер?
— Полпредтиҥ ижи чӱмдӱ ле јаан иш. Озо ло ол Минюстта Федерация Совединиҥ јилбӱлерин корыыры, айдарда, онызы ороонныҥ 85 субъектиниҥ, ол тоодо Алтай Республиканыҥ чыгартулу улузыныҥ јилбӱлерин корыыры болуп јат. Мен алдында ӧйдӧ министерстволо колбуны туткам, је эмди бу колбу чокымдала берди.
Россияныҥ Минюстинде элбек шиҥжӱ-надзорный иштер, ол тоодо меге јуук адвокатурада ла нотариатта. Оныла коштой бу министерство юстициядагы государственный политиканы тургузат, јасактарла аайлаштырарын ӧткӱрет.
— Эмди министерствоныҥ чыгартулу улузыла кандый сурактарла иштер ӧдӧт?
— Комитетте ле кӱрее куучындарда тап-эриктер корыыр органдардыҥ ла ФСИН-ниҥ ишчилерин кыйнаштар учун уголовный каруузына тургузары керегинде јасактыҥ ӱлекери шӱӱжилет. Алименттиҥ фондын тӧзӧӧр сурак кӧрӱлген.
— Слер соцсетьтерде эрчимдӱ туружып, ижигер керегинде јетирӱлер саладаар. Слер Никарагуада албатылар ортодо иштиҥ ченемелин алганыгар деп бичидеер, куучындап берзеер?
— Ол мениҥ эҥ ле каруулу ла чӱмдӱ командировкам. Ай-кӱнниҥ, сааттардыҥ кубулганы, бир конок кирези ӧйгӧ учуш. Је ондо алган ченемел баалу. Мен Федерация Совединиҥ наблюдательдериниҥ Никарагуа Республикада текши талдаштарда туружатан делегациязын баштагам. Бистиҥ алдыста ӱнбериштиҥ ӧдӧрин шиҥжӱлеер, талдаштардыҥ ак-чек ле легитимный болорын јеткилдеер сурак турган. Иш ӧйинде мен талдаштардыҥ ондор тоолу тӧс јерлеринде болгом, олордыҥ ижиле танышкам, республиканыҥ эл-јоныла эрмектешкем. Онойдо ок ороонныҥ башкарузыла, Россияныҥ Никарагуада элчизиле тушташкам, олор бистиҥ делегацияныҥ эткен ижин бийик баалаган.
Молдова Республиканыҥ президентиниҥ ӧйинеҥ озо ӧткӧн талдаштарында база наблюдатель болгом.
— Слердиҥ Федерация Совединде ижигер башка-башка ууламјылу. Беларусьтыҥ ла Россияныҥ Союзыныҥ Парламентский Јуунында ижигер керегинде куучындап беригер?
— Ол мениҥ ижимде чек јаҥы ууламјы. Парламентский Јуунда депутаттыҥ ижи Россияны ла Беларусьты јуукташтырарына, национальный јасакберимдерди коштой апарарыныҥ сурактарына ууламјылалган. Эмди баштапкы сурак – ол эки ороонныҥ депутаттарын јасакберимде колбулу иштеерине ууламјылу модельный јасактар тургузары болуп јат. Бу јанынаҥ башка интервью болор деп сананадым.
— Слер «Амадулардыҥ чибичеги» деп бастырароссиялык акцияда туружадаар ба?
— Бу акцияда баштапкы катап эмес туружадым. Быјыл Шабалинниҥ 9 јашту уулчагы Андрей Шадринниҥ амадузын бӱдӱрерге келишкен. Оныҥ амадузы — Москвага барып, Кызыл тепсеҥде болоры. Андрейле, оныҥ энезиле јылу ӧйдӧ кыйалтазы јоктоҥ Москва барарыс деп јӧптӧшкӧнис. Горно-Алтайсктаҥ Александр Федоров ло Дмитрий Худяков Јаҥы јылдыҥ алдында сакыган ла тузалу сыйларын алган.
— Бистиҥ кычыраачыларыска келер 2022 јылдаҥ нени сакып турганаарды айдып берзеер?
— Мениҥ билем, балдарым, ада-энем су-кадык болзын деп кӱӱнзейдим. Кӱске јетире ыраак та болзо, мениҥ оогош уулым 1-кы класска канай барар деп сананадым. Профессионал ижимди алза, тӧрӧл республикамныҥ ӧзӱми јанынаҥ пландарым ӱзе бӱдер деп бӱдедим. Онойдо ок келер јылда республикан газеттердиҥ бир чак юбилейи ӧдӧр. Олордыҥ бӱктери — Алтай Республиканыҥ тӱӱкилик керектериниҥ керечилери.
— Владимир Владимирович, Јаҥы јылда Слер Алтай Республиканыҥ эл-јонына нени кӱӱнзеригер?
— Су-кадык, ырыс, профессионал иште бийик једимдер. 2022 јыл јакшы кубулталардыҥ, јаҥы једимдердиҥ јылы болзын, јаҥы ийде сыйлазын, эҥ ле јаан амадуларды, пландарды, санааларды бӱдӱрер јалтанбас кӱӱн ойгоссын!
— Эрмек-куучын учун Слерге быйан! Редакцияныҥ адынаҥ Слерди ле кычыраачыларды келип јаткан Јаҥы јылла уткуйдыс!
— Быйан! Јаҥы јылла!

Мария ПАВЛОВА куучындашкан

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина