Алтайдын Чолмоны

Санаалар ла шӱӱлтелер

29.12.2021

Коронавирустыҥ пандемиязыныҥ ӧйинде бистиҥ тергееде, јадын-јӱрӱм ӧскӧ дӧ јерлерде чилеп ок, билдирлӱ ӧскӧргӧн. Иш-тошто до кӧп кубулталар болгон, санитар-эпидемиологиялык токтодулар јарлалган. Мындый «јаҥыртулар» спорттыҥ бӧлӱгинде база болгон. Је бу ууламјыда темдектелген ле бӱткен иштердиҥ тоозы ас эмес деп айдар керек. Оныҥ турулталары бу кӱндерде республиканыҥ спорт ло физкультура аайынча комитединиҥ коллегиязыныҥ јуунында кӧрӱлген.

Спорттыҥ национальный бӱдӱмдери
Бу ууламјыда элдеҥ ле озо «Спорттыҥ национальный бӱдӱмдериниҥ академиязы» деген коммерциялык эмес организация керегинде айдар керек. Ол бистиҥ республикада 2021 јылда тӧзӧлгӧн. Бу академия спорттыҥ Туулу Алтайда бар национальный бӱдӱмдерин ӧскӱрер амадула ачылган. Бӱдӱмдер аайынча федерациялардыҥ чыгартулу улузы јуулыжып, олордыҥ бирлик ээжилерин, ӱредӱлӱ ле таскадулу эп-аргаларын шӱӱжип, ачык-јарык куучын-эрмек ӧткӱргендер.
Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ јааныныҥ баштапкы ордынчызы Эжер Алексеевич Ялбаковтыҥ башкарганыла тӧзӧмӧл комитеттиҥ эки јууны ӧткӧн. Бу јуунда спорттыҥ национальный бӱдӱмдериниҥ ээжилериниҥ ӱлекерлери кӧрӱлген. Тургуза ӧйдӧ бир кезек ӱлекерлер аайынча чокум иштер ӧдӱп јат. Коммерциялык эмес бу организацияны самбо кӱрешле Алтай Республиканыҥ нерелӱ тазыктыраачызы Артем Майчиков башкарат.
Спорт ло физкультура аайынча комитет дезе камчы согушты кӧчкӱн калыктардыҥ телекейлик ойындарыныҥ тоозына кожоры јанынаҥ иштерди база ӧткӱрет. Комитеттиҥ јааны самболо, дзюдоло Россияныҥ спортыныҥ узы Олег Гурин бойыныҥ ӧйинде кӧчкӱн калыктардыҥ 2016 ла 2018 јылдарда ӧктӧн экинчи ле ӱчинчи ойындарында акту бойы турушкан. Ол бир ле уунда јетен ороонноҥ ӱч јӱске шыдар мергендер ле баатырлар турушкан маргаандарды јилбиркеп ле кайкап кӧргӧн. Јанып келеле, «А бу бистер, тӱрк калыктардыҥ ук-тукумы болгон алтайлар, кайтканыс? Ойындардыҥ тоозында национальный бӱдӱмдеристиҥ тоҥ каларда бирӱзи де болзо, нениҥ учун јок» — деген суракты тургускан эди.
Эмди ол, республикада спорттыҥ ла физкультураныҥ керек-јарактары учун каруулу кижи, кӧчкӱн калыктардыҥ телекейлик ойындарыныҥ тоозына камчы согушты кийдирери јанынаҥ аргазы јеткенче иштеп јат. Олег Константиновичтиҥ айтканыла, камчы согуш эрчимдӱ ле кӧрӱмјилӱ бӱдӱм. Ол телекейлик ойындардыҥ туружаачыларына ла кӧрӧӧчилерге јазымы јогынаҥ јараар учурлу. Айдарда, камчы согуш јада тура кӧчкӱн калыктардыҥ маргаандарыныҥ бӱдӱмдериниҥ тоозына кирерине иженери артып јат.

Олимпий солунтаныҥ училищези
Алтай Республиканыҥ спортчылары бийик једимдерге једип, оноҥ ары тазыктырынарга ла маргаандарга белетенерге аргалары јеткил ӧскӧ тергеелерге јӱре берип турганы бистиҥ тергееге чала эмеш јарамыкту эмес айалгалар бар болгоны керегинде канайып айтпас. Спортко јайалталу болуп бӱткен јииттерди канайтса да тӧрӧл јеринде артыргызар керек деген куучын-кумый бисте канча јылдарга улай ӧдӧт. Јарлу спортчылардыҥ кӧп сабазы јурт јерде ӧскӧн лӧ чыдаган улус болгонын специалисттер јаантайын темдектеп јат. Бу јииттер школдо ӱредӱзин тӱгезип, оноҥ арыгы јӱрӱмин јаан спортло колбоп, ого тазыктырынарга јарамыкту айалгаларлу аҥылу ӱредӱлӱ јерлерге кирет. Бу учуралда куучын-эрмек олимпий солунтаныҥ училищелери керегинде ӧдӱп јат. Бӱгӱнги кӱнде спорт ууламјылу мындый училище бӱткӱл Сибирь федерал округта јаҥыс ла бистиҥ республикада јок! Бу керегинде коллегияныҥ јуунында спорткомитеттиҥ јааны Олег Гурин база айткан.
«Алтайдыҥ Чолмоны» тӧрӧл газет спортчылардыҥ једимдери керегинде јаантайын бичип јат. Јетирӱлер, интервьюлар, статьялар, јурамалдар ла фотојуруктар оныҥ бӱктеринде мынаҥ да ары јарлаларында алаҥзыштар јок. Келип јаткан Бар јылда дезе газет тӧзӧлгӧнинеҥ ала јӱс јылдыгын темдектеер. Ого учурлай бис кӱчӱрген айда спорттыҥ ла физкультураныҥ комитедиле, грек-рим кӱрештиҥ, самбоныҥ ла дзюдоныҥ федерацияларыла кожо ӧмӧ-јӧмӧ бу бӱдӱмдерле командалар ортодо «Гран-при Алтайдыҥ Чолмоны» деген јаан фестиваль ӧткӱрерге белетенедис. Бу фестивальда каланыҥ ла аймактардыҥ ады-чуузы чыккан бӧкӧлӧри эрчимдӱ туружар деп иженип турубыс. Бӱгӱн куучын-эрмек су-кадык ӱйе, тӧрӧлчи кӱӱндӱ спортчылар ӧскӱрип алары керегинде ӧдӱп турарда, алтай журналисттер олимпий солунтаныҥ училищези бистиҥ тергееге сӱрекей керектӱ болгонын база угузат.
Бу суракты республиканыҥ башчызы Олег Хорохордин бойыныҥ туура салбас ајарузында тудуп турганы керегинде бис база јакшы билерис. Спорттыҥ ла физкультураныҥ комитеди башчыныҥ шак мындый кӱӱн-табыла башкарынып, ого тӧзӧлгӧлӧнип, Горно-Алтайскта олимпий солунтаныҥ училищезин ачары јанынаҥ суракла тургуза ӧйдӧ эрчимдӱ иштеп јат. Бу керегинде ӧрӧлӧй айткан эдис. Јербойыныҥ јииттери спорттыҥ аҥылу училищезинде ӱренип, анда јакшы таскаду алып, республиканыҥ јуунты командазына кирип, кийнинде тӧрӧл тергеезинде тазыктыраачылар болуп артар эди. Ӱредӱлӱ улусты јербойында белетеп ӧскӱрери јанынаҥ темдектер бисте јеткилинче бар деп айдар керек
Республикага керектӱ культишчилерди белетеп турган колледжти алалы. Аргаларыс, уйан, кӱчис јетпес, ол неге керектӱ деген тал-табыш ол тушта не аайлу болгон эди. Колледж эмди једимдӱ иштейт. Ӱстине ого Г. И. Чорос-Гуркинниҥ ады адалды. Улу јурукчыныҥ ады-јолын мынайда мӧҥкӱлегенин республиканыҥ бастыра эл-јоны јарадып јат деп айтсабыс, бир де јастыра болбос.
Ол ло кеендиктиҥ колледжи, ол ло университет бисте канайып тӧзӧлгӧн деп туругар? Олорды ачары учун карамы јогынаҥ тартышкан кижи алтай элде карын бар болуп, бу иштер једимдӱ бӱткен эмес беди? Албатызыныҥ, тӧрӧл республиказыныҥ кечеги, бӱгӱнги ле эртенги кӱни учун «ооруп», ол учун сананып ла санааркап јӱрген јерлештер ортобыста бар болгоны сӱрекей јакшы эмей. А адааркаган ла кӱйӱнген бир кезек коокымайлар дезе «куру кейди эмдиге јетире тепкилегенче». Је бу башка, тапту јаан сурак. Ол јанынаҥ куучын-кумый ӧскӧ ӧйдӧ болзын.
Бот, бис культурада чылап ок, бойыста спорчтыларды ла тазыктыраачыларды белетеер ӱредӱлӱ јерди тӧзӧп, ачып алган болзобыс, ӧскӧ элдердиҥ алдында эп-јок то, уйатту да болбос эди. А оны Ирбизектиҥ, Алтай-Буучайдыҥ ол эмезе Алып-Манаштыҥ адыла не адап албазыс? Атту-чуулу ӧскӧ дӧ баатырлар бар. Олордыҥ ат-нерелӱ керектерин чеберлеп јӱрери бистиҥ бойыстаҥ камаанду ине. А эл-јонноҥ акча јууп, ол ло Ирбизекке кереес тургузарга јарлалган кыймыгу јанынаҥ бӱгӱнги кӱнде та нениҥ де учун ыҥ-шыҥ? База бир је бар. Олимпий солунтаныҥ училищезинеҥ болгой, республиканыҥ сок јаҥыс тӧс стадионына, «Спартакка», Сартакпайдыҥ адын берерге кӱчсинип турганысты айса не деп јартаар, не деп оҥдоор?
Бу суракты «Алтайдыҥ Чолмоны» газет кӧп јылдарга чыгара кӧдӱрип келди. «Кош» дезе эмдиге ле јетире бир кыймыгы јок ол ло јеринде туруп јат. Оныҥ учун та ла та. Тош качан кайылар? Тӧрӧл јерде тӧрдӧ отурып, эленчикке јуртаган эне јеристе ээ болор салым бистиҥ эл-јондо бар ба, јок по деген сурактар чыга конуп, ӧзӧк-јӱректи ойто ло ӧйкӧйт. Спорттыҥ ууламјызында болуп турган јаҥыртуларла колбой бот, мындый санаалар ла бот, мындый шӱӱлтелер келет.
Коомой деп комудап отурары ол бир керек. Јакшы јаны база бар эмей. Тӱгенип јаткан јылда бистиҥ спортчылар кышкы бӱдӱмдерле болуп турган тергеелик, бастырароссиялык ла телекейлик маргаандарда јакшы једимдерге јеткен деп айдар керек. Тӧс јер чанала јӱгӱреечилердиҥ ле биатлонисттердиҥ бийик кӧргӱзӱлерин ајаруга алып, спорттыҥ кышкы бӱдӱмдери аайынча республикан школдыҥ кемин кӧдӱрип, ого олимпий солунтаныҥ спортшколы деген ат адаганын јаҥыс ла уткыыр керек.
Мынызы бу школды ӱзеери акча-манатла јеткилдеер јаан аргалар ачып јат. «Јамызы» јаан школдоҥ эмди узы бийик спортчылар ӧзӱп чыгарында алаҥзыштар јок. Спорт ло физкультура аайынча комитеттиҥ јааны јылдыҥ турулталары кӧрӱлген јуунда бу СШОР-до тургуза ӧйдӧ чананыҥ, биатлонныҥ, триатлонныҥ ла ориентированиениҥ бӧлӱктери иштеп јат. Анда 8 тазыктыраачы иштейт, тазыктырынып турган спортчылардыҥ тоозы дезе 80 кижи деп айткан.

Чыйрак ла бӧкӧ спортчылар ӧзӧт
Айдарда, бисте быјыл спорттыҥ национальный бӱдӱмдериниҥ академиязы деген коммерциялык эмес организация ла олимпий солунтаныҥ кышкы спортшколы иштеп баштаганын јаҥыс ла јарадар ла јӧмӧӧр керек. Андый болордо, Алтай Республикада атту-чуулу Евдокия Мекшилодый, Аҥчы Самтаевтий, Валерий Маймановтый, Елена Аржаковадый, Роман Ждановтый, Виталий Уиндий, Родион Асканаковтый, Валерий Сороноковтый, Аймерген Аткуновтый спортчылар ӧзӱп чыдаарына јаҥыс ла бӱдер керек эмес пе? Биатлондо Денис Иродовтый, грек-рим кӱреште Юрий Тапаадый, самбодо Сергей Калкиндий аткыр, чыйрак ла бӧкӧ спортчылар ӧзӱп, чыдагылап јат. Бисте ӧскӧ дӧ омок-јимек јииттер бар. Сочиде шорт-тректиҥ аҥылу школында тазыктырынып турган јайалталу ӱренчик Аймерген Маркитановтыҥ једимдериле бис база оморкоп јадырыс. Оныҥ учун 2026, 2028 јылдарда болотон кышкы ла јайгы Олимпий ойындарга тыҥ ижемјилӱ кӧрӧдис.
Јаҥар айдыҥ 22-чи кӱнинде Майма јуртта Тоштыҥ ӧргӧӧзинде болгон коллегияныҥ јуунында башка-башка ууламјыларга учурлалган «тегерик столдор» база ӧткӧн. Олордо спорттыҥ ла физкультураныҥ комитединиҥ, оныҥ аймактардагы бӧлӱктериниҥ ижи-тожын эмдиги ӧйдиҥ электрон эп-аргаларына кӧчӱрери, муниципал тӧзӧлмӧлӧр ГТО-ныҥ комплексин бӱдӱрер керектерде канайда туружып турганы, келип јаткан Бар јылда бӱдӱретен иштер, јондык организацияларла колбулар, республикада спорттыҥ национальный бӱдӱмдерин ӧскӱрери, темдектелген маргаандардыҥ календари (Манјӱректеги ГЛК-да туу чанала Россияныҥ кубогы, Эл-Ойын ла оноҥ до ӧскӧлӧри), коронавирустыҥ айалгаларында ӧдӱп турган иштер керегинде сурактар кӧрӱлген ле олор јанынаҥ тапту јаан куучын-эрмек ӧткӧн. Јуунныҥ ижинде ле 2021 јылда эҥ бийик једимдерге јеткен ишчилерди ле спортчыларды кайралдаарында Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ јааныныҥ баштапкы ордынчызы Эжер Ялбаков турушкан.
Адакыда тӱгенип јаткан Уй јылда бастырароссиялык ла телекейлик маргаандарда бистиҥ республикадаҥ кемдер чемпиондор болуп чыккан, «Спорт — јӱрӱмниҥ некелтези» деген федерал программа аайынча тергееде кандый иштер ӧткӧни, Россияныҥ биатлонло јииттер ортодо јуунты командазыныҥ турчызы Денис Иродовло, Сочиде шорт-тректиҥ аҥылу школында ӱренип турган јайалталу јерлежис, уулдар ортодо бастырароссиялык маргаандардыҥ јеҥӱчили Аймерген Маркитановло, спорттыҥ национальный бӱдӱмдери аайынча академияныҥ директоры Артем Майчиковло, кӧп ӧскӧ дӧ спортчыларла ӧткӱрген интервьюларды, маргаандардаҥ белетелген репортажтарды, оноҥ до ӧскӧ јилбилӱ бичимелдерди газеттиҥ 2022 јылда чыгатан номерлеринде јарлааарыс деп јетирип турубыс.

Арутай Адаров
Евгений Бутушевтиҥ фотојуругы