Алтайдын Чолмоны

«Јиит улусты јӧмӧӧргӧ кичеенедис…»

11.01.2022

Бистиҥ бӱгӱнги айылчыбыс Г.И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган јондык сыйдыҥ коммерциялык эмес «Оностогы кӱрее» кӧмзӧзиниҥ башкараачызы, чӱмдӱ бичик кепке базар «Алтын Туу» байзыҥ-јурттыҥ директоры Татьяна ТУДЕНЕВА.

– «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ кычыраачыларын кирген Јаҥы 2022 јылла уткуп, бу јыл албаты-јоныска амыр-энчӱ, једимдӱ јыл болзын деп кӱӱнзейдим.
Эртен алтай калыктыҥ атту-чуулу јурукчызы, јондык ла политикалык ишчизи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыккан кӱни. Бу кӱнде республикабыстыҥ тӧс калазында јурукчыныҥ кереес-памятнигине улус јуулып, чечектер салары, Туулу Алтайдыҥ автономиязы учун тартышкан јерлештеристи эзедери јаҥжыккан. Быјыл да бу јаҥжыгу ӱзӱлбес деп сананадым. Кирген јыл тергеебиске учурлу јыл – Горно-Алтайский автоном область тӧзӧлгӧниниҥ 100 јылдыктары, «Алтайдыҥ Чолмоны» ла «Звезда Алтая» газеттердиҥ тӧзӧлгӧниниҥ 100 јылдыгы темдектелер. Ӧдӱп келген тӱӱкилик јолысты эзедер, келер ӧйлӧргӧ иштерди темдектеер јыл…
– Г.И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган јондык сыйдыҥ ээчий лауреады бу ӧйдӧ адалып туратан эди…
– Телекейде јайылып, бисти де кыйып ӧтпӧгӧн ковид оору кӧп иштерди буудактап јат. Г.И. Чорос-Гуркинниҥ сыйыныҥ лауреадына кандидаттар адалып калган, олордыҥ ортодо кем јеҥӱчил болуп чыкканын удабас ла јарлап ийерис.
Былтыр Гуркинниҥ адыла адалган јондык сыйды ээчий лауреат болуп чыккан Эмиль Толкочековко, Роспотребшиҥжӱле јӧптӧшкӧн ӧйгӧ келиштире, кӱӱк айда табыштырганыс. Республиканыҥ Эл театрында ӧткӧн кӧдӱриҥиде бу сыйдыҥ лауреаттарыла коштой оны јӧмӧгӧн кӧп улус турушкан. Сыйды, кӧп јылдарга акчазын кожуп јӧмӧгӧн, анайда ок Алтай Республиканыҥ тӧзӧлгӧниниҥ 30 јылдыгыла колбой, бу керекте эрчимдӱ турушкан улусты ол кӧдӱриҥиде адап, Кӧмзӧниҥ адынаҥ олорго быйанысты айдып, сыйларыс табыштырганыс. Быјыл кандый болорын эм тургуза айдар арга јок.
–Гуркинниҥ адыла адалган јондык ла государстволык сыйлар, Гуркинниҥ сыйыныҥ «Оностогы кӱрее» деген кӧмзӧзи ле оныҥ ижи керегинде јартамал керек ошкош, Татьяна Николаевна. Оны јартап берзегер?
– Г.И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган јондык сыйды тӧзӧӧр шӱӱлте Алтай Республика јаҥы ла тӧзӧлгӧн ӧйлӧрдӧ, 1990 јылда чыккан. Алтай Республиканы тӧзӧӧри учун јана баспай турушкан јондык ишчилердиҥ: Владимир Кыдыевтиҥ, Геннадий Тайборинниҥ, Александр Манзыровтыҥ, Альберт Толкочековтыҥ бу шӱӱлтезин ол ӧйлӧрдӧ республиканыҥ Аргачылар биригӱзиниҥ башкараачызы болгон Юрий Васильевич Антарадонов јӧмӧгӧн. Г.И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган баштапкы сый 1991 јылда тӱӱкичи, билимчи Григорий Самаевке табыштырылган. Бу сыйдыҥ тӧзӧӧчилери – «Алтайдыҥ Чолмоны» республикан газет ле тергеениҥ Аргачылар биригӱзи болгон.
Кийнинде, 2005 јылда, республикада Г.И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган Государстволык сый тӧзӧлгӧн лӧ ол ӧйдӧҥ бери коштой табыштырылат.
Гуркинниҥ јондык сыйыныҥ коммерциялык эмес кӧмзӧзин тӧзӧӧр баштаҥкайды Юрий Васильевич Антарадонов эдип, ол шӱӱлте јол алынарына тыҥ болушкан. Бу кӧмзӧ тӧзӧлип, оны Аржан Иташев, оныҥ кийнинде Евгений Тукуеков башкарган. 2018 јылда «Оностогы кӱрее» кӧмзӧ окылу регистрация ӧдӱп, оныҥ башкараачызына мен тудулгам.
Сӧс келижерде, Аржан Валерьевич Иташев бистиҥ кӧмзӧниҥ ижин баштаган, республиканыҥ ла алтай калыктыҥ ӧзӱми учун эрчимдӱ иштеген кижи болгон. Ол алтай тилди корыыры, алтай бичиктерди чыгарары јанынаҥ сурактарды, Алтай Республиканыҥ депутады болуп, јаҥ кеминде турумкай тургузатан. Оныҥ јӧмӧгӧниле алтай тилле мультфильмдер чыгарар иш јол алынган. Бичиичи Кӱлер Тепуковтыҥ балдарга учурлалган чӧрчӧктӧри Аржан Валерьевичтиҥ болужыла кепке базылган. Республикада шахматтыҥ федерациязын башкарып, эрчимдӱ иштеген. Тӧрӧл Кан-Оозы аймагына јаантайын јорыктап, ондогы јондык иштерди јӧмӧп, школдордо маргаандар ла конкурстар ӧткӱрип туратанын бис билерис.
Быјыл Г.И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган јондык сыйдыҥ лауреадына кандидат эдип Аржан Валерьевич Иташевтиҥ ады-јолын Кан-Оозы аймактыҥ ӱредӱчилериниҥ ӧмӧликтери адаган. Ӧзӧгисле бу кӱӱнди бис оҥдоп-јӧмӧп јадыс. Је бистиҥ Кӧмзӧниҥ Уставында јондык сыйды божогон улуска бербези бичилген. Мыныҥ да алдындагы јылдарда республиканыҥ ӧзӱмине ижиле јаан јӧмӧлтӧзин јетирген, је бу јарыктаҥ јӱре берген улуска Гуркинниҥ јондык сыйын берер шӱӱлтелер айдылган болгон, је Уставыска келишпей турганы учун олор ӧтпӧгӧн. А.В. Иташев керегинде суракты Кӧмзӧниҥ турчылары кыйалтазы јок шӱӱжип кӧрӧр.
Сый тӧзӧлип турарда, оны алтай калыктыҥ культуразына, санат-искусствозына, билимине – ӧзӱмине ижиле јаан јӧмӧлтӧзин јетирген јиит улуска болуш эдип берери јӧптӧлгӧн болгон. Эмди де бис јиит улусты јӧмӧӧргӧ кичеенедис.
Бу акча-сыйдыҥ кеми јыл сайын башка, кезикте аргазы јок ас та болуп туратан. Је ӧткӧн 30 јылдыҥ туркунына оны табыштырары бир де катап ӱзӱлбеген. Ӧткӧн јылдарга бистиҥ сыйыстыҥ лауреаттары болгон бастыра улус бу бийик тоомјыны тӱжӱрбей, ижи кӧндӱгип барган. Улу Чоростыҥ Алтайына, калыгына сӱӱжи ле келер ӧзӱмине ижемјизи, айса болзо, олорды јӧмӧп, ичкери јолын ачкан. Бистиҥ Јондык сыйыстыҥ лауреаттары болуп Болот Байрышев (1992), Сурайа Сартакова (1995), Аржан Кӧзӧрӧков (1999), «Алтай Кай» (2004), Михаил Кулунаков (2012), Аймерген Аткунов (2016), Аржан Ютеев (2019) ле о. ӧ. јииттер бойыныҥ ӧйинде чыкканын да алза.
– Кӧмзӧниҥ тургуза ӧйдӧ бӱдӱрип турган иштери керегинде тоолу сӧс…
– Ковид оору јайылганыла јондык кӧп иштер буудакталып јат. Былтыр бис Чорос-Гуркинниҥ јӱрӱмин ле јайаан ижин толо шиҥдеген эҥ баштапкы билимчи, искусствовед Владимир Иванович Эдоковтыҥ чыкканынаҥ ала 85 јылдыгыла колбой оныҥ «Возвращение мастера» деген ижин ойто катап кепке базып чыгардыс. Оны кепке базарга Алтай Республиканыҥ эл политика ла јондыкла колбулар аайынча комитеди болушкан. Бу бичикти 1990-чы јылдарда «Чаптыган» деген јондык биригӱ акча јууп, јӧмӧӧчи-спонсорлордыҥ шылтузында чыгарган болгон. Улус бичикти кӱӱнзеп, јилбиркеп алганы бисти сӱӱндирет.
Быјыл Георгий Вяткинниҥ «Алтайдыҥ тууларында» деген бичимелин ле јууган чӧрчӧктӧрин кепке базарга белетейдис. Георгий Андреевич Вяткин (1885-1938) Г.И. Гуркинниҥ најызы болгон ло Октябрьдыҥ революциязынаҥ озо Чамал аймакка, Г.И. Гуркинди айылдап, јаҥыс катап эмес келип јӱрген. Бойыныҥ эш-бараанын да ол 1915 јылда Улалуда тапкан. Капитолина Васильевна Юрганова Улалуныҥ монгол јериле садышкан којойымыныҥ кызы, кийнинде јарлу этнограф-монголовед болгон. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јылдарында курчуда болгон Ленинградта ол Г.В. Вяткинниҥ бичимелдериниҥ кезигин корып алган. Белетелип турган бичикте Г.В. Вяткинниҥ революциядаҥ озо Чамалдагы улустыҥ јадын-јӱрӱми керегинде јурамал-бичимелдери (олор 1909 јылда «Сибирская жизнь» журналда јарлалган), анайда ок јууган алтай чӧрчӧктӧри јарлалар. Бу чӧрчӧктӧрди Г.И. Гуркинниҥ карандашла јураган јуруктары кееркеткени солун, олор бисте баштапкы катап јарлалар. Георгий Андреевич Вяткин 1938 јылда политикалык репрессиялар ӧйинде актуга буруладып корогон. Оныҥ ак-чек адын 1956 јылда јаргы актаган. АР-дыҥ эл политика аайынча комитеди бистиҥ бу да ижисти јӧмӧӧрине иженедис.
Темдектеп алган ӧскӧ дӧ иштер бар. «Гуркин» деген телекей – ол јаҥыс та таҥынаҥ јурукчыныҥ јӱрӱминиҥ ле јайааныныҥ телекейи эмес, је анайда ок калыгыстыҥ чактар белтириндеги, оноҥ озо ло оныҥ кийниндеги тӱӱкизиниҥ ле амаду-ижемјилериниҥ телекейи эмей. Оны шиҥдеери, сананзам, бистиҥ ончобыстыҥ ижис.

Светлана КЫДЫЕВА
Фотојурукта: Татьяна Туденева