Алтайдын Чолмоны

Кӱӱни — бийик, ӧзӧги — ӧктӧм

14.01.2022

Актер Александр Маймановтыҥ јайаандык салымы театрда иштеп баштаганынаҥ ала ырысту болгон. Кӧрӧӧчилер оныҥ геройлорын кӧп јылдардыҥ туркунына сӱӱп ле баалап јат. Ол алкы бойы јалакай ла ич-телекейи байлык артист. Бӱткен бӱдӱмиле, куучыныла, ӱниле, кылык-јаҥыла сӱрекей ачык-јарык, онызы дезе оныҥ ойногон сӱр-кеберлерин аҥылу, танылу болгоныла јилбиркедет, бойына тартат. Актердыҥ ӧзӧгиниҥ, ич-телекейиниҥ кеени, јарыгы оныҥ база бир кайкамчылу јаны. Актер Майманов лирикалык драманы да, трагедияны да, водевильди де, комедияны да, фарсты да теҥ-тай алып чыгар аргалу. Јайаандык аргалары элбек болгоныла ол башка-башка ууламјылардыҥ режиссерлорын јилбиркедет. Актерло олор кӱӱнзеп иштегилейт.

Александр бала тужында актер болорго амадабаган да, сананбаган да. Бойы ады јарлу Каспа деген јап-јакшынак јуртта чыккан. Бу су-алтай јурт ӧткӧн чактыҥ 70-80 јылдарында јаҥыс та атту-чуулу поэттер Паслей Самыктыҥ, Кӱӱгей Тӧлӧсовтыҥ тӧрӧли деп ады-чуузы чыккан эмес. Је ол онойдо ок поэт Борис Самыковтыҥ башкарган албаты театрыла јарлу болгон. Театрдыҥ сценазында Каспа јурттыҥ эл-јоныныҥ кӧп јаны ойногон: јашӧскӱрим, балдар ла јаан ӱйениҥ улузы. Ол ӧмӧлик алтай бичиичилердиҥ — Л. Кокышевтиҥ, Б. Укачинниҥ, Ј. Каинчинниҥ ле оноҥ до ӧскӧлӧриниҥ чӱмдемелдери аайынча ойын-кӧргӱзӱлер тургузатан. Темдектезе, Л. Кокышевтиҥ «Тумантык Аркыт» деген тургузузыла Каспаныҥ артисттери Сибирьдиҥ албаты театрларыныҥ фестивалинде турушкан. Ол 1977 јылда Омскто ӧткӧн. Ӧмӧлик фестивальдыҥ лауреады болуп чыккан эди. Каспаныҥ јашӧскӱрими бу ӧмӧликтеҥ јозок алып, актерлор болорго амадаган ла актердыҥ јаан јолына чыккандар.
Је Александр Майманов, бойына кураа јииттер чилеп ок, тӧрӧл ӧмӧлигиниҥ тургузуларын кӧрӱп ле кезикте ондо туружып та тура, актердыҥ профессиязы керегинде сананбаган. Шабалинниҥ орто школын божодып, черӱге атанган. Черӱниҥ кийнинеҥ Москваныҥ Каспада турган геологоразведочный партиязында иштеген. Оныҥ јаан аказы Николай алтай студияныҥ тоозында Красноярсктагы Санаттар институдыныҥ актерский факультедине кирген. Алтай студияла кожо карындаштык Хакасияныҥ ӱренеечилерине ӱренерге јӧп берилген. Горно-Алтайсктыҥ облисполкомыныҥ культура башкартузы ла Красноярсктыҥ Санаттар институды јӧптӧжӱ тургускан: качан хакас студияга балдар алза, ондо алтай балдар база ӱренер. Ӱч јылдыҥ бажында, хакас студияга балдар алар тужында, јӧптӧжӱ керегинде куучын чыккан.
Онойып, Александр нӧкӧрлӧри Вениамин Тадиновло, Сергей Иркитовло кожо хакас студияныҥ актерский факультедине ӱренерге кирген. Хакас најыларла кожо ӧмӧ-јӧмӧ ӱредӱ јилбилӱ болгон. Ӱредӱлӱ јылдар качан да ундылбас. Курсты Красноярсктыҥ драма театрыныҥ јайалталу актеры, Россияныҥ нерелӱ артисти К. Вощиков башкарган. Ол ӱренчиктерин актердыҥ профессиязына ӱредип тура, олорго башка-башка рольдор беретен. Александр ӱренеечилердиҥ ончо тургузуларында ла ӱзӱктеринде ончозын ойногон — тӧс геройлорды, элес сӱр-кеберлерди ле о. ӧ. Ол сценический куучын-эрмек аайынча ӱредӱчи Г. Бражниковага быйанду јӱрет. Ол јиитке ӱнин тургузарга болушкан. 1987 јылда
В. Тадиновло экӱ институтты тӱгезип, јиит актерлор јайаандык ижин Горно-Алтайсктыҥ областной эл театрында баштаган.
Актер бойыныҥ баштапкы ижин јылу кӱлӱмјиле эске алат. Ол Б. Укачинниҥ «Ӧлӧргӧ јетире эм де узак» деген тургузузында Гитлердиҥ кыскачак ролин ойногон. Ол сӱр-кеберди чындык ойноор деп, кӧзин тозырайтып, колыла ӧрӧ-тӧмӧн јаҥып, тыҥ ла албаданган. Оныҥ кийнинде
Э. Ростанныҥ «Романтики» деген чӱмдемели аайынча режиссер Н. Паштаковтыҥ тургускан ижинде база бир сӱр-кеберди ойногон. Актер мында бойыныҥ ээлгир кыймыгыла, јараш, јеҥил фехтовать эткениле јилбиркеткен.
Ончо ло јиит актерлор чылап, ол балдардыҥ тургузуларында, массовкаларда, јаан эмес кыскачак рольдордо турушкан. Олордыҥ ортозынаҥ, темдектезе, Л. Кокышевтиҥ «Тубазында» ак офицердиҥ роли јилбилӱ болгон. Оныҥ кийнинде Ю. Рытхеуныҥ «И никаких японцев» деген тургузузында сельсоветтиҥ ак-чек ле јалакай председатели Акконы толо, чындык ойногон. Оныҥ бу ролин јилбилӱ ле кӧрӱмдӱ деп, кӧрӧӧчилер ле критиктер јаан ајару эткен. Онойдо ок ол Ч. Айтматовтыҥ «Вслед за сказкой» деген ойын-кӧргӱзӱзинде казыр кылыкту Сейдахманды, Абдулла таадакты Ф. Буляковтыҥ «Выходили бабки замуж» деген тургузузында ла о. ӧ. ойногон.
Александр Эл театрда 80-ге шыдар рольдор ойногон. Темдектезе, принц Калаф («Принцесса Турандот» К. Гоцци), јаргычы Клеон («Забыть Герострата» Г. Горин), сӱмелӱ ле кара сагышту Клавдий («Гамлет» У. Шекспир), адалу-уулду Јорыкчыновтор («Аза јалаҥ» П. Кучияк), Балык Кожинов («И взойдет твоя заря» К. Кошев). Актер онойдо ок каткымчылу сӱр-кеберлерди бийик кеминде ойногон: шут («Двенадцатая ночь» У. Шекспир), Абрахас деген каргаа («Маленькая Баба-Яга» О. Пройслер), Соня («Деревенская кадриль» В. Гуркин), князь Пантиашвили («Ханума» А. Цагарели) ле оноҥ до кӧп ӧскӧлӧри.
Александр бойы тыш бӱдӱмиле де, чӱрче ле кубула берер јайалтазыла да, ээлгириле, кӱӱге сезимдӱ болгоныла аҥыланат. Сценадагы јайым ойыныла, јалакайыла кӧрӧӧчилерди кажы ла катап кайкадат деп айткажын, онызы окылу, чокым нени де айтпаганына бодолду болор. Оныҥ ойыны ӧзӧгинеҥ бойы ла чыгып, чындыгыла, ӧктӧм ийдезиле чӱрче ле олјолоп ийет. Темдектезе, «Принцесса Турандот» деген тургузуда качан принц Калаф Турандоттыҥ сӱрин колго алып, оныҥ јаражын, кеберкегин кайкаарда, кӧрӧӧчилер база сӱрди кӧрӧргӧ кӱӱнзеген. Олор Турандот кем болотонын билерге мойындарын чӧйип турдылар. Принц Турандотко кӱӱн-санаазын салып, колына кийдирерге тыҥ чырмайган. Керек дезе кӧрӧӧчилердиҥ бирӱзи «јӱреги таш Турандотты ол ло јерине ӧлтӱрип ийер кӱӱниҥ келер» деп айткан эди…
Тогузон јылдардыҥ ортозында К. Кошевтиҥ «И взойдет твоя заря» деген тургузузында ол Балык Кожиновтыҥ јӱрӱмдик учурлу ла јилбилӱ сӱр-кеберин кӧргӱскен.
Б. Кожинов — телеуттардыҥ башчызы. Бу ойын-кӧргӱзӱ телеуттардыҥ Джунгар каандыкла, Арасей эл-тергеелигиле уур-кӱч колбулары, онойдо ок алтайлардыҥ ла телеуттардыҥ Россияга киргениниҥ узун јолы керегинде. Балык Кожинов — А. Майманов бойыныҥ ӧйин озологон кижи болгон. Ол бойыныҥ эл-јонын корып аларга амыр-энчӱ јол бедиреген. Ол јолды джунгарлардыҥ ла орустардыҥ ортозынаҥ бедиреген, талдаган. Чындык јолды Арасей тергеезинеҥ тапкан ла бойы божоп јат… Шак бу сӱр-кеберде А. Майманов геройдыҥ эҥ артык јанын: јалтанбазын, чегин, јалакайын, турумкайын, бойыныҥ калыгына чындыгын, сӱӱжин толо ачкан ла кӧргӱскен. Бу тургузуны кӧрӧӧчилер де, тӱрк тилдӱ театрлардыҥ 2000 јылда Уфада ӧткӧн калыктар ортодогы «Туганлык» деп фестивали тужында критиктер де бийик баа-лаган. Фестивальдыҥ жюризиниҥ «Ижемји» деген сыйыла кайралдаткан.
Актер Александр Майманов бойыныҥ ойногон кажы ла сӱр-кеберине, оныҥ ӧзӧгине бӱткӱлинче кирип, јакшызын, јаманын, агын-каразын сӱрекей толо ло чындык эдип чыгара тартып келет. Актердыҥ кажы ла ижи јанынаҥ учы-кыйузы јогынаҥ айдарга јараар. Кажы ла катап бис сценадаҥ таныш ла таныш эмес А. Маймановты кӧрӧдис, кайкайдыс, оморкойдыс, сӱӱнедис.
А. Майманов онойдо ок алтай бичиичилердиҥ пьесалары аайынча тургузуларга сӱрекей каруулу. Мында ол база солун кӧп сӱр-кеберлерди бойыныҥ аҥылу эп-аргаларыла, сезимиле ойнойт. Темдектезе, П. Кучияктыҥ «Ӱч кыс» деген тургузузында — Јелбеген, А. Балинаныҥ «Сыргалјызында» – кыс кӧрӱп турган јиит, Б. Укачинниҥ «Ӧлӧргӧ јетире эм де узак» деп ойын-кӧргӱзӱде — Баатыр. Ол бу геройлорыныҥ су-алтай телекейин, байлыгын сӱрекей јакшы кӧргӱзет.
Актердыҥ ойногон ончо сӱр-кеберлеринде рольдыҥ тыш јанындагы јаркынду јуругы, јонјӱрӱмдик кылык-јаҥды јымжак, бийик кӱӱндӱ эдип кӧргӱскени сӱрекей эптӱ болуп биригет. Башка-башка жанрларда тыҥытту иштеп билер актер деп айдар керек. Ойногон кажы ла сӱр-кеберин јӱзӱн ӧҥлӧ кееркедери оныҥ јайалтазыныҥ база бир аҥылузы, јажыды. Оныҥ геройлоры јаҥыс та актердыҥ бойыныҥ јӱрӱмдик, јайаандык јолында јаан учурлу эмес. Је онойдо ок театрдыҥ јӱрӱминде, калыктыҥ кӧгӱс культуразында учуры бийик. Ол РФ-тыҥ СТД-зыныҥ Алтайдагы тергеелик бӧлӱгиниҥ ле АР-дыҥ культуразыныҥ (2004, 2006 ј.ј.) сезонныҥ эҥ артык роли аайынча «Јаркынду јылдыс» деген кӧрӱ-маргаандарыныҥ лауреады, АР-дыҥ Г.И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган эл-тергеелик сыйыныҥ лауреады (2008 ј.), Россияныҥ нерелӱ артизи. Александр тергее ле кала кеминде ӧдӱп турган ончо кӧдӱриҥилердиҥ эрчимдӱ туружаачызы.

Светлана ТАРБАНАКОВА,
искусствоведениениҥ кандидады