Алтайдын Чолмоны

Салым – саҥ башка, јӱрӱм – јӱс башка

14.01.2022

«Алтайдыҥ Чолмоныныҥ» кирип јаткан 100 јылдыгыла колбой тӱӱкилик јетирӱлерди, бойыныҥ ӧйинде типографияныҥ директоры болгон Владимир Дементьев белетеген справканы кӧрзӧбис, 1922 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 7-чи кӱнинде Улу Октябрьдыҥ 5 јылдыгына учурлалган байрамныҥ кӧдӱриҥилӱ базыдын колдорына јаҥы чыгарган алтай ла орус тилдерлӱ «Ойротский край» газетти тудунган Улалуныҥ типографиязыныҥ ӧмӧлиги баштаптыр. Оныҥ учун 1922 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 7-чи кӱнин јаҥыс ла алтай журналистиканыҥ эмес, је анайда ок алтай полиграфияныҥ да тӧзӧлгӧн кӱни деп айдарга јараар. Алтай тилле чыккан баштапкы бичиктерди алзабыс, кудай јаҥыныҥ «Земная жизнь Господа нашего Иисуса Христа» и «Беседы готовящемуся к святому крещению: об истинном Боге и истинной вере» деген ӱредӱлери алтай тилле 1865 јылда Санкт-Петербургта, М.В. Чевалков, адай Макарий ле билимчи Н.И. Ильминский белетеген баштапкы алтай букварь 1868 јылда Казаньда кепке базылган.

Баштапкы типография Улалуга Горно-Алтайский уездтиҥ тӧс јери болгон Алтайское јурттаҥ 1921 јылдыҥ сыгын айында кӧчӱрилген. Баштапкы директоры Поликарп Ефимович Кочетов болгон ло ӧмӧлик сегис ишчидеҥ турган. Олордыҥ тоозында Ӱзнези јурттаҥ алтай укту Варя Кульбенова иштеген. «Кызыл Солун табыш» алтай тилле чыгарда, баштапкы кӧчӱреечилер ле каруулу улус С.Я. Кумандин ле И.В. Аргоков, алтай текстти терген баштапкы наборщиктер В. Кульбенова, А. Телеков ло Л. Эдоков болгондоры керегинде јетирӱ бар. Немецкий коммунистический партияныҥ ла телекейлик Интернационалдыҥ тӧзӧӧчилериниҥ бирӱзи, тулаан айдыҥ 8-чи кӱнин Ӱй улустыҥ телекейлик байрамы деп jарлаган еврей революционер Клара Цеткинниҥ ады типографияга 1927 јылда адалган.
Алтай полиграфияныҥ 100 јылдык тӱӱкизин алзабыс, Улалуда алдынаҥ бойы иштеп баштаган типография Ойрот-Турада ла Барнаулда тӧзӧлгӧн издательстволорго ӱч-тӧрт катап коштырылган ла ойто айрылган. Бир ӧйдӧ типографияны Новосибирсктеги Полиграфтрестке де берерге санангандар.
Типографияныҥ тӱӱкизинеҥ эҥ солун деген јӧптӧрди алзабыс, 1939 јылда большевиктердиҥ бастырароссиялык коммунистический партиязыныҥ Ойрот обкомыныҥ комиссиязы типографияда шиҥжӱ, ширтӱ ӧткӱрип, «типография национальный издательствоныҥ национальный литература чыгарар тематический планын текшилей ле ӧйинде бӱдӱрип болбойт» деген тӱп-шӱӱлтеге келген. Иштеги једикпестерди комиссия «1 муҥ шрифттӱ типография «ӧ» лӧ «ҥ» таныктардыҥ литерлери јок учун бир ле ӧйдӧ 3-4 печатный листти кепке базып болбойт. Учебниктер, полиграфический ле ӧскӧ дӧ литература чыгарарга башка-башка ла кӧп-кӧп шрифттер керек, је мындый шрифттер типографияда јок» деп темдектеген.
Алтай Республиканыҥ архивтеринеҥ Горно-Алтайсктыҥ типографиязы керегинде јетирӱлерди 1962 јылдыҥ кийнинеҥ таап болбозыгар. Керектиҥ аайы мындый болгоны областьтыҥ типографиязы бу јылда Алтай крайдыҥ полиграфиялык башкартузына бириктирилгенин керелейт. Ол ок ӧйдӧ типографияныҥ 1962 јылдаҥ бериги тӱӱкизи Алтай крайдыҥ архивтеринде толо бар деп айдарга болбос. Аалга јердиҥ керектерин кем архивтейтен эди.
Горно-Алтайсктыҥ типографиязында алтай улустаҥ окылу полиграфический ӱредӱлӱ баштапкы специалист Елизавета Карманчиновна Манышева болгон. Типографияныҥ директорлоры болуп 100 јылга текши тооло ондор тоолу улус иштегендер. Горно-Алтайсктагы типографияныҥ директоры болуп 1984 јылга јетире иштеген Валентина Ивановна Запрудаеваныҥ энези алтай кижи болгон. Валентина Ивановна — партийный, советский, ээлемдик иштерде иштеген јарлу башкараачы, эш-барааны јайалталу јурукчы, портретист Владимир Запрудаев.
Су-алтай алтай улустаҥ типографияны Эдуард Васильевич Бабрашев 1984 јылдаҥ ала бӱгӱнги кӱнге јетире башкарат. Бу кижиге типографияны сӱрекей јаан солунталардыҥ ӧйинде башкарарга келишкен. СССР јайрадылып, Россия Федерациязы тӧзӧлгӧн, социализмди капитализм солыган, Горно-Алтайский автоном область Алтайский крайдаҥ айрылып, национальный республикага кӧдӱрилген ӧйлӧр. Анчада ла политикада јарты јок, экономикада аайы јок туш. Је ол предприятиезин јайратпай, производствозын буспай, бир кезек ӧйгӧ государствоныҥ алдынаҥ иштеер унитар предприятиези болуп, бӱгӱн јарымдай каруулу ӧмӧлик деген кеп алынган. Ӧмӧликтиҥ генеральный директорыныҥ ишмекчи биографиязыла таныжарымда, сагыжыма эҥ ле озо алтай калыгыстыҥ «Салым – саҥ башка, јӱрӱм – јӱс башка» деген кеп сӧзи кирген…
Мундустар алтай сӧӧктӧр ортодо јаҥыс та јастыраны «јастыра» деп, јарабаганын «јарабады» деп айдып ийериле эмес, је анайда ок сананып, шӱӱп алганын учына јетирериле аҥылангылайт. Кыскарта айтса, јарт немениҥ јартын јаҥыс ла айдар эмес — тӱзедер улус. Кезик улуска мындый кылык-јаҥы буудак та болор, је Эдуард Васильевичке, карын да, болуш, јӧмӧлтӧ болгон. «Салым – саҥ башка, јӱрӱм – јӱс башка» дегени чындаптаҥ ла мында.
Ол ак-јарыкка ол тушта Шабалин аймактыҥ болгон, эмди Чамал аймактыҥ болуп турган Бешпелтир јуртта чыккан. Областьтыҥ национальный школын божоткон. Полиграфист болорго амадаардаҥ болгой, сананбаган да. Ол журналист болорго амадаган, журналистке јаҥыс ла Московский государственный университетте ӱренерге кӱӱнзеген. Је ол ӧйдӧ МГУ-ныҥ журналист факультедине экзамендер табыштырарга кыйалтазы јогынаҥ экијылдык стаж керек болгон. Школды божоткон јиит эки јыл стаж иштеер деп, кандый ишке кирерин сананып, шӱӱп јатканча, школдыҥ завучы Н.П. Федорова «эки јылды тегин ле јылыйтарыҥ», «черӱге сени апарар» деп, Омсктогы государственный политехнический институттыҥ «инженер-технолог полиграфического производства» факультедине ӱренерге кирзин деп сӱмелеген, целевой направление берген. Горно-Алтайскта табыштырган экзамендердиҥ турултазы «4» лӧ «5» темдектер болуп, ол ӱредӱге јеҥил кирип алган. Бийик ӱредӱни ол база једимдӱ божоткон, билгири бийик болгоныныҥ ӱстине јуранар јайалтазыла, чанала јӱгӱрериле институттыҥ талдама студенттериниҥ тоозына кирген.
Эдуард Васильевичте Горно-Алтайсктыҥ типографиязын айланбай, ӧскӧ јерлердиҥ типографияларына иштеп барар арга эки катап келишкен. Је ол Алтайынаҥ барбаган. Баштапкызында, ӱредӱзин божодорго јаткан студентте Ленинградта (бӱгӱн Санкт-Петербург) государственный практика ӧткӧн «Печатный Двор» типографияда артып калар аргалар болгон. Оны ӱредӱниҥ кийнинде келип иштезин деп јаҥыс катап айтпагандар. Бу типография ол тушта СССР ичинде газет-журналдар чыгарар эҥ јаан, эҥ тыҥ предприятиелердиҥ бирӱзи болгон. Экинчизинде, Горно-Алтайскта типографияда иштеп, квартира алып болбой јӱрерде, Новосибирскте јуртээлемдик билимниҥ В.И. Ленинниҥ адыла адалган текшисоюзный академиязыныҥ Сибирьдеги бӧлӱгиниҥ Академгородоктогы типографиязына директор болзын деп кычырту болгон. Эки јаш балалу јиит биле квартирага болуп, Новосибирсктӧӧн кӧчӧргӧ дӧ сананган. Је типографияныҥ директоры Валентина Ивановна Запрудаева партияныҥ обкомыныҥ ла облисполкомныҥ ортозына базып, алылбай турган квартираны јыл туркунына аларга јаан јӧмӧлтӧзин јетирген. Оноҥ ло бери Эдуард Васильевич типографияда чылаазыны јок иштейт.
Бир ӧйдӧ бисле кожо бирлик тергее болгон Алтай крайды алзабыс, оныҥ эҥ јаан полиграфиялык предприятиелери болгон «Полиграфист» ле «Алтайская правда» бӱгӱн јайрадылып калган. Рубцовсктогы типография база јок. Оныҥ учун, сананып шӱӱзеҥ, Эдуард Васильевичти журналисттиҥ ордына полиграфист болзын деп, полиграфияда дезе Ленинградта, Новосибирскте эмес, а Горно-Алтайскта иштезин деп, та кем де, та не де уулагадый, баштагадый болот. Ук-тукумы ба эмезе ӧскӧ та не де… Кудайынаҥ курчулу, Алтайынаҥ алкышту деп айткадый кижи.
Ада-энези, ук-тукумы јанынаҥ айдар болзо, Эдуард Васильевичтиҥ энези ле эјези (адазыныҥ сыйны) 1934 јылда Ойрот-Тураныҥ типографиязында машинисткалар болуп ишке киргилеген болгон. Је јаан удабай ла коп болуп, олорды «байдыҥ, ӧштӱниҥ балдары» деп, иштеҥ чыгаргылап ийгендер. Экинчизинде, Эдуард Васильевичтиҥ энези Алтай ичинде ады чыккан којойымдардаҥ, байлардаҥ Тобоктордоҥ таркаган. Оныҥ учун таайларыныҥ аргачылык јайалтазы ого тӱшкенинде алаҥзу јок.
Бӱгӱн чаазынныҥ ла электроэнергияныҥ баалары коркышту бийик болгоны ла јаан производствоныҥ чыгымдары да јаан учун, бичик чыгарары кӱч айалгада болгонын ончо улус оҥдоп јат. Горно-Алтайстагы типографияга 1938 јылда кезик производствозын Чамал јаар кӧчӱрерге де келишкен. Нениҥ учун дезе, Чамалда электроэнергия јеткил ле баазы јеҥил болгон. Бӱгӱн Алтай Республика јаҥыс ла Сибирьде эмес, бастыра Россияда да электроэнергиязы эҥ баалу тергеелердиҥ тоозына кирет. Чаазынныҥ баалары јанынаҥ айдар болзо, Россия Федерацияда бойыныҥ да чыгарган чаазыныныҥ баазы импортныйыныҥ баазыла тӱҥей. Агажы да, ишмекчилери де толтыра ороондо нениҥ учун мындый болуп турганын аайлаар арга јок… Республиканыҥ ла аймактардыҥ газеттери Бийсктеги типографияда чыгарылып турганыныҥ шылтагы – бойыныҥ ӧйинде республика типографияга ӧҥдӱ газеттер чыгарар јаҥы јазалдар алып бербегениле колбулу. Ол туштагы унитар предприятиеде 128 миллион салковойго турар јазалдарды алар аргалар болбогон.
Бӱгӱн Алтай Республикада полиграфия-ныҥ эҥ јаан предприятиези «Горно-Алтайская типография» ООО деп адалып, колдорын бош салынбай, полиграфиялык продукцияла бастыра республиканы јеткилдейт. Јыл туркунына текши тиражла 50 муҥнаҥ ажыра экземпляр бичиктер, альбомдор, каталогтор чыгарат. Олорго ӱзеери рекламалар, плакаттар, календарьлар, буклеттер, бланктар, этикеткалар база белетелип чыгарылат.
2022 јылдыҥ кочкор айыныҥ 6-чы кӱнинде Горно-Алтайсктагы типография 100 јылдыгын темдектеер.

Семен ТАНЫТПАСОВ