Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Улаганныҥ чоокыр аттары

14.01.2022

Пазырыктаҥ табылган аттыҥ ээри – телекей ичинде эҥ ле јебрен

Јебрен ӧйлӧрдӧҥ ала Алтайыстыҥ ак сӱмерлерлӱ тууларын, салкынныҥ эзини токтогон кобы-јиктерин, телкем чӧлдӧрин јайымды сӱӱген јылкы мал ээлеген. Эки-јарым муҥ јыл кайра, бистиҥ јылдык тооалыштаҥ озо V-III чактарда, алтайлар јаҥыс ла арка-сыны јабыс монгол укту јылкы мал азыраган эмес. Орто Азияныҥ ороондорынаҥ минерге экелип турган укту јылкы база болгон.

Улаган аймакта Пазырыктыҥ корумдарынаҥ тошко тоҥурып салган, минип ле абрага јегип турган аттардыҥ сӧӧктӧри чыккан. Аттардыҥ јепселдери јӱзӱн-башка аҥ-куштардыҥ сӱр-кеберлериле кееркедилип јазалган. Пазырыктаҥ табылган аттыҥ ээри – телекей ичинде эҥ ле јебрен. База бир солун табынты – ол тӧрт атка јегип турган абра. Оны устар бӱткӱлинче агаштаҥ јазаганы телекей ичинде кӧп тоолу билимчилердиҥ баштарын «оорытты» ла база. Корымнаҥ јӱзӱн-башка баалу-чуулу кеп-кийим, кебис, кӱлер эдимдер, айан-казан табылган.
Ончо табынтылардыҥ керелегениле, јебрен ӧйлӧрдӧ алтайлар культуразы бийик, арга-чыдалы кӱчтӱ, Иранла, Орто Азияныҥ ороондорыла јуук колбуда јаткан албаты. Канча-канча чактардыҥ тӱӱкилик јолында Алтай ажыра кӧп тоолу јуучыл табарулар ӧткӧн. Албаты-јонныҥ јадын-јӱрӱмине, јебрен культуразына олор база салтарын јетирген. Је кандый да ӧйлӧр болгон болзо, Алтайдыҥ ар-бӱткени ол ло бойы артканча. Чактар ӧткӱре шоркырап аккан сууларыс, эзинге јайкалган мӧш агаштарыс, тууларыс эмди де јараш, байлу ла ийделӱ.

Кижиниҥ канады болгон јылкы мал

Тӱште мениҥ канадым, тӱнде мениҥ нӧкӧрим… Азыйгы ӧйлӧрдӧҥ ала ат – јуучылдыҥ јуук најызы, јер кыралап, аш салып турган ишчиниҥ јаан болушчызы. Амыраар да тужында ат баштапкы јерде турган. Атту аҥдаары, баатырлардыҥ ат-бажынаҥ маргааны, тегин ле атту јортып јӱрери тургуза ӧйгӧ јетире улалганча. Јылкы малдыҥ угынаҥ эҥ ле јарлузы јарышта туружып тургандары болот. Је кажы ла јерде бойыныҥ угы-тӧзиле аҥыланып турган јылкы малы база бар. Улаган аймакта Чибилӱ јурт чоокыр аттарыла јарлу.
Аттардыҥ чоокырлары ӧйлӧ кожо база солынар јаҥду, башка-башка јуруктарлу болуп јаранат. Тургуза ӧйдӧ чоокыр аттарды кӧп улус малданып јат. Олордыҥ арга-чыдалы бистиҥ ар-бӱткендик јериске сӱрекей јакшы, бӱдӱжи јараш јылкы мал. Ӧткӧн чактыҥ 70-чи јылдарында Советский Союзтыҥ кӧп тоолу билимчилери чоокыр алтай аттардыҥ угы-тӧзи аайынча билим ле шиҥжӱ иштер ӧткӱргендер. Баш билимчи, јуртээлемдик билимдердиҥ докторы Ю.Н. Барминцев бир канча билимчилердеҥ турган ӧмӧликти башкарып, Улаган аймактагы чоокыр аттарды шиҥдеген. Ол 1970-1973 јылдар.
Ӱч јылдыҥ туркунына ӧткӱрген шиҥжӱ иштердиҥ уч-турултазында олор мындый шӱӱлте эткендер: Алтайдыҥ туулык аймактарында ас тоолу, баалу-чуулу јербойыныҥ аттары бар. Олордыҥ чыдамкайы айдары јок бийик. Кӱнине 80-100 км јолды олор јеҥил ӧдӱп јат. Јайгы изӱ, тынчу кӱндерде олор јолдо 15-17 саат јӱрер аргалу. Тӱниле амыраштыҥ кийнинеҥ чоокыр аттар база ла ок андый јолдорды ӧдӧр аргалу. База бир ајару эткедий ачылта – аттыҥ бийик туулардагы чичке јолдорыла олор јеҥил ӧдӱп турганы. Чакпыны аҥданып јадар сууларды кечкенде, олор буттарына тыҥ турат. Анайда ок 100 бее јылына 90-97 кулун экелет. Кӱнине беенеҥ 6-8 литр сӱт саалып јат. Чоокыр аттарды јайгыда бийик туулардыҥ эдегинде, кышкыда кыштуда тударга јараар. Олор јайы-кыжы отоп јӱрет.

Аймактыҥ адын чыгарган чоокыр аттар

Јербойыныҥ јылкы малында кула-айгыр ла чаус деп укту мал аҥыланат. Кула-айгыр аттыҥ ӧҥи сары, сары-кӱреҥ, сайдыҥ ӧҥине тӱҥейлеш болор. Аттардыҥ јалы, куйругы ла буттарыныҥ учтары кара ӧҥдӱ. Чаус деп чоокыр аттар кайдаҥ табылганы јанынаҥ јетирӱлер сӱрекей ас. Телекейде чоокыр аттар да ас. Эҥ ле јарлузы аппалуза деп уктузы. Мындый укту јылкы малды Америкада индеецтер азыраган деп јетирӱ бар. Анайда ок Австрияда арка-сыны јабыс аттар ортодо чоокыр ӧҥдӱ аттар база туштап јат. Јербойыныҥ чоокыр јылкызы монгол, алтай, казах ла кыргыз укту малда база бар. Олордыҥ тоозы сӱрекей ас.
Тӱӱкиликтеҥ кӧргӧндӧ, чоокыр аттар Тӧс Азияда табылган. XVI-XVIII чактарда Европада јаан байлар ортодо чоокыр аттар тудары бойлорыныҥ ортозында јарлу болгон. Чоокыр атту кижи ады-јарлу бай кижи деп чотолотон. Јетенинчи јылдарда Улаган аймакта Чибилӱ јурт чоокыр аттарыла база ады јарлу совхоз болгон. 1973 јылда Москвада ВДНХ-да ӧткӧн кӧрӱде чаус укту јабаа чемпионныҥ адын ададып, алтын медальла кайралдаткан. Бу кӧргӱзӱ Горно-Алтайский автоном областька бийик једим ле оморкоду болгонын темдектеп ийер керек.
Пржевальскийдиҥ аттары ла чоокыр аттар канында химикалык кӧргӱзӱлериле бой-бойына тӱҥейлеш. Билимчилердиҥ шӱӱлтезиле, јербойыныҥ алтай јылкызы Пржевальскийдиҥ јерлик аттарынаҥ таркаган. 90-чы јылдарда, совет јаҥ јайрадылып каларда, колхоз-совхозтор база јайрадылган. Јурт јерлерде улус мал-аш азырап, крестьян ӧмӧликтер тӧзӧп баштаган. Кажы ла кижи кандый укту мал ӧскӱретени бойында — арга-чыдалдаҥ, малдыҥ тоозынаҥ, угы-тӧзинеҥ, јӱзӱндеринеҥ камаанду.
2007 јылда Чибилӱ јуртта О.О. Енчиновтыҥ, А.А. Чууныҥ ла Г.М. Олчоновтыҥ крестьян ээлемдери биригип, «Энчи» деп СПК тӧзӧлгӧн. Оныҥ тӧс амадузы – алтай укту јылкы мал ӧскӱрери. 2008 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 28-чи кӱнинде Россияныҥ јурт ээлем аайынча министерствозыныҥ Јакааныла «Энчи» деп СПК генофондный ээлем деп адалган. Тергееде, бӱткӱл ороон ичинде ады-јолы јарлу, јаан учурлу ээлем болгон. Ол кӧп тоолу кӧрӱлерде туружып, бийик кайралдарла кайралдаткан. Ат јарыштыҥ узуны 1,5 ле 3 километр јолдорында чоокыр аттар база маргышкан.
Тургуза ӧйдӧ чоокыр аттарды Улаган аймактыҥ улузы таҥынаҥ ӧскӱрип туткылайт. Олордыҥ тоозы тыҥ ла кӧп эмес, је олорго суруу тӱҥей ле артканча.

Хамида Толтокова
ФОТОЈУРУКТА: чоокыр аттар ӧскӱрген О. Енчинов

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина