Алтайдын Чолмоны

Јӱрӱм јӱзӱн ӧҥиле јараш

18.01.2022

…Ачык кӧзнӧктӧҥ кирген ээзинге сӱӱнзеҥ, кӧӧрӧзӧҥ.
Куулгазын кӱӱни угуп, бијелеп, јайым тынзаҥ.
Бӱгӱн, эмди ле бар байлыгыҥды баалазаҥ,
Сеге кӧрӧ, ырызын ычкынып та ийгендери бар ине…

Алтынай Иртамаева бу сӧстӧрди кӱӱк айдыҥ эҥирлериниҥ бирӱзинде, качан кӧксине муза конордо чӱмдеген эди. Јиит ле јайаандык эпшиниҥ јолында кӧӧрӧм кӱӱн-тап коштой ло барат. Ол кеп-кийимди де чӱрче ле табарын, биједе салкын-куйундый айланарын, кӧлӱкле куштый шуҥарын артыксынат.
«Рульды ла тутсам, мен бойымды кенектердиҥ колясказында болгонымды ундып саладым» — деп, мениҥ солун ла јилбилӱ айылчым ачыгынча айдат. Алтынайга ол јайымныҥ бир ууртамындый, бийикте учуштыҥ сезиминдий. Је јӱрӱм ого јаантайын ла солоҥыдый јаркынду деп билдирбеген ӧй база болгон. Ол ӧзӧкти, јӱректи сыстаткан туйук санааларды, уулдары учун чочыдулу санааркашты ончозын ӧдӱп чыккан…
Бис экӱ јӱрӱмде учураган уур-кӱчтерди сыныкпай-чӧкӧбӧй ӧдӧри, бекем ӧзӧктӱ артары, онойдо ок эбире телекейдиҥ кеенин, јаражын чечери јанынаҥ куучындаштыс.

Вице-мисс
Алтынай Иртамаева керегинде мен баштап ла 2015 јылда уккам. Ол тушта Новосибирскте кеберкек кыстардыҥ Сибирь тергеезиниҥ «Мисс Интеграция» деген баштапкы кӧрӱ-маргааны ӧткӧн. Ол жюриниҥ турчыларын бойыныҥ јараш, ӧҥжӱк алтай кеп-кийимиле олјологон, ӱзеери кийген су-алтай кеби база јаан кайкалда болгон. Оҥдой деген јаан јурттаҥ барган алтай кыс экинчи вице-мисс болуп чыгала, тӧрӧл јерине чолмон-јылдыс болуп јанган эди. Јаан удабай театрдаҥ «Лицом к лицу» деген јайаандык туштажуныҥ айылчызы болзын деп кычырту болгон. Россияныҥ СТД-зыныҥ Алтайдагы тергеелик бӧлӱгиниҥ председатели Светлана Тарбанакова, бу ӱлекердиҥ ээзи, сурактар берип, ачык-јарык айалгада ӧткӧн эрмек-куучын ӧйинде Алтынайдыҥ ич-телекейиниҥ байлыгын бастыра јанынаҥ ачкан.
Сценага да, јайаандык ишти јӱрӱмде бӱдӱрерге де ичкери јол јеҥил эмес болгоны айтпаза да јарт. Јеткер-тӱбектиҥ кийнинеҥ реабилитацияныҥ ӧйи база сӱрекей узак болгон, эҥ ле јаан байлык ла јӱрӱмниҥ учуры такып ойто кӧрӱлген — салым оныҥ ӧзӧгиниҥ бегин, чыдамкайын, чыдалын база ченеген ле. Је ол ийде-кӱчин, арга-чыдалын јууй тартып, феникс деген куш чылап, такып ойто ийделенип, оноҥ артык болуп туруп чыкты.
Бойы керегинде кӧп улустыҥ алдына чыгып куучындаарга-айдынарга турумкай, јалтанбас болоры сӱреен керектӱ. Је бистиҥ кеберкек ле омок јерлежис, Алтынай, јана болорын билбес, ого эҥ ле учурлузы — бойыныҥ ару ийдезиле, кӱӱн-санаазыла ӱлежери сӱрекей учурлу. «Ол тужында меге эҥ ле учурлузы — кӧрӧӧчи мени ајарулу уксын, сананзын, оноҥ ичкери ӧзӧргӧ тебӱ алзын» деген кӱӱн-санаа, амаду болгон.

Јылу ла соок — удур-тедир эки телекей
Алтынай школды тӧрӧл јурты Оҥдойдо божоткон. Ол биледе эҥ јааны, база ӱч сыйны бар. Кыстардыҥ кару энези узак ӧйдиҥ туркунына ветеринарный клиникада иштеген, айыл-јурттыҥ ижин јаантайын адазы эткен. Ада-энези кыстарын оогоштоҥ ала ишке, јӱрӱмге таскаткан ла олор јаан телекейди кӧрзин деген амадулу болгон. Јуук улузыныҥ айдып бергениле, алтай кыс Москвада јуртээлемдик академияга ӱренерге кирген. Је эки јыл ӱренген кийнинеҥ ол бу јол оныҥ эмес деген тӱп-шӱӱлтеге келген.
— Школдо бир класста кожо ӱренген балдарла менде сӱрекей јылу колбулар болгон. Бис бӱгӱнге јетире најылажып јӱредис. Эмди билелерисле бой-бойлорыска айылдажадыс, туштажуларга чӱрче ле јуулыжып ийедис. Је качан мен мегаполиске једип барарымда, ондо улус бой-бойына соок, кем де кемге де керек јок. Кажызы ла бойыныҥ телекейинде… Метрого кирзеҥ, бастыра јанынаҥ шил ошкош соок кӧстӧр, бойыҥды јаан талайда кичинек такпайга бодолду деп сезим келер… Бис, алтай улус, ачык-јарык, кыйгастанып билбезис, јолыккан ла кижиле эзендежип, бары-јогыҥды суражарыҥ-угужарыҥ. Меге јаан калада мындый ачык-јарык кӱӱн-тап, јылу сӧс, кӱлӱмји јетпеди.
Алтынай бойына модельердиҥ, јурукчыныҥ ла о. ӧ. јайаандык ууламјылу ӱредӱни, ишти талдап алар керек деп јап-јарт оҥдогон. «Каланыҥ балдарына ийнектерди ӱренерге, байла, јилбилӱ болгон. Је мен олордыҥ кандыйын ла јеримде-јуртымда кӧп лӧ сааган эдим. Оныҥ учун онызы меге јаан кайкал болбоды» — деп, каткы ортозынаҥ айтты.
Айса болзо, салым јолында онойдо берилген болор бо, је айлы-јуртына јанып келеле, кыс бойыныҥ чындык сӱӱжин тапкан. Мерген оны сӱрекей тыҥ јараткан, таныжып куучындашкан ла кийнинеҥ бежинчи кӱнде сӧстӧгӧн. Оноҥ бери олор јирме јылдыҥ туркунына амыр-энчӱ, эҥке-тоҥко јуртап јат.

Салым сыйлаган јинји
Алтынайдыҥ јалакай јӱрегинде аҥылу јерде оныҥ таадазы јӱрет. Оныҥ бала тужы таадазыныҥ јанында ла ӧткӧн. Ол тискинчи болгон. Коштой турган Караколдогы сарјусырзаводко сӱт тартканда, оогош барказын кожо алатан. Кызычак сыр каткыда, таадазыла кожо ӧрӧ-тӧмӧн маҥтадарын недеҥ де артык сӱӱген.
«Мениҥ санаамда Себиниҥ боочызын таадазыла кожо ӧдӱп турган кызычак јакшы артып калган — деп, бир катап Алтынайдыҥ эш-нӧкӧри куучындаган. — Ол тужында мениҥ ада-энем фермада иштеген… Шак ла ол ӧйдӧ кызычак меге бойыныҥ јинјизин сыйлаган». Алтынай бу куучынды угала, сӱрекей кайкаган, керек дезе «мен сени ол тушта кӧрӱп салган турбайым!» деп кокурлаган эди.
— Бис, кыстар, качан «бойыныҥ кижизине» учуразас, улай ла ол керегинде сананадыс, сакыйдыс, иженедис. Мен «Любимая фантазия» деген баштапкы ӱлгеримди эш-нӧкӧриме учурлап чӱмдегем.
Нак ла јиит биле Эзен ле Эмил деген эки баатырдыҥ ырысту ада-энези боло берген. Той-јыргалдыҥ кийнинеҥ тӧрт јылдыҥ бажында сакыбаган јанынаҥ јеткер болгон. Алтынайдыҥ јӱрӱми «озо» ло «кийнинде» деген эки бӧлӱкке бӧлӱнген.

Бойыҥды јеҥип чыгарга…
Баштапкы ӧйдӧ јиит эпши кандый да туйук айалгада болгон. Канайдарын, нени эдерин бачым ӱстине билбей де турган. Ол јеткер-тӱбектеҥ јаҥыс Алтынай тирӱ арткан… Эмчи-нейрохирургтар качан да баспас деген чын сӧсти јарт айдышпай, јажырган. «База бир, база эки јылдаҥ…» деп бултаарта јартагылаган.
— Мындый айалгада эҥ ле коркыштузы – качан сен бойыҥныҥ тӱбегиҥле јаҥыскан артып калзаҥ. Эбире улус кӧп лӧ ошкош, је сен сок јаҥыскан. Ак-јарыктыҥ ӱстинде. Баштап ӧрӧ тырмактанарыҥ-тартынарыҥ, оноҥ туйук санаага алдыртып олјолодорыҥ. Ол сени кӧҥкӧрӧ базат, ийде-кӱчиҥди бойына алат. Сениҥ јӱрер кӱӱниҥ јок, улуска јӱк болорго база кӱӱнзебей јадыҥ.
Је бир учуралдыҥ кийнинеҥ Алтынайдыҥ нениҥ учун ла кемниҥ учун јӱрер, тартыжар деген сурагына сакыбаган јанынаҥ каруу келген.
— Мен тӧрт стенени ајыктап, шык ла отургам. Эжикке, кирнестеге туура кижиниҥ болужы јогынаҥ чыгып болбозымды јакшы, јарт оҥдоп отургам. Бис ол тушта энем-эште јатканыс. Бу ла ӧйдӧ ӱч-јарым јашту јаан уулчагым менеҥ та нени де сураган. Мен дезе «аай-бажы јок багырып ла ийдим». Уулчагыма кыйгырала, бар-јок кара-боромды балама тӧккӧм. Ол нени де айтпай, кӧзин јумала, шык ла чайын ичкен. Мен бойымда «сен канайып туруҥ, балада нениҥ бурузы бар?» деп унчукпазынаҥ санандым. Баламныҥ бажынаҥ сыймап, «јаманымды ташта, энеҥ оору, ӧзӧгинде кӧп неме јуулган» деп айдып, колымды чӧйгӧм… Ол јӱк ле бажыла кекип салган. Оноҥ бир канча кӱнниҥ бажында педиатр ла медсестра уулыма прививка тургузарга келген. Эзен ыйлаган, кедерлеген. Олор сала берерде, база јарым час ыйлаган. Мен эркеледип-јажыдып ийерге турзам, ол јана болуп, «эне, меге тийбегер» деген ачу сӧстӧрди айтты.
Мен ол кӱн сӱрекей тыҥ калтырап оорыгам. Нениҥ учун дезе јеткердиҥ кийнинеҥ эди-каным бойыныҥ температуразын ајару јогынаҥ артыргызып салган. Эки-ӱч кат јуурканныҥ алдында, свитерлӱ, бӧрӱктӱ, грелкалу јаткам. Је соокко чыдашпай, калтырап-тыркырап турдым. Бойымда ла «Алтайым-Кудайым, мени бойыҥа алзаҥ, бойыҥа алзаҥ! Јӱрер кӱӱним јок» деп айдынып-јайнап јаттым.
Бу ла ӧйдӧ јаан уулым јуурканды араай ачып: «Эне, јаманымды таштагар!» — деп айтты. Меге удура эки јаан тегерик кӧс кӧрӧт, кийин јанында оогожыныҥ бажы кӧрӱнет. Онызы аказыныҥ кийнинеҥ «меге база ачынбагар» деп ээчиде ле айдынат. Мен олордоҥ: «Баатырларым, мен слерге не ачынатам?» — деп сурадым. Эзен дезе каруузына: «Мен слерге меге тийбегер деп айткам».
Бу ла ӧйдӧ мениҥ ӧзӧгим та канайда берди болбогой. Балдарыма, уулдарыма, мен кандый да болзом керектӱ деп јарт оҥдогом. Мен олорды јылу сӧслӧ јажыдып, эркеледерим ине. Мындый јӱрӱм, салым келишкен де, канайдар, тӱҥей ле јӱрерим. Уулдарыма јозокты менеҥ, энезинеҥ ӧскӧ кем кӧргӱзер? Олор бу јӱрӱмде кандый улус болуп чыдаар? Бу кӱнге јетире мен јӱк ле бойым керегинде санангам, јӱрӱмнеҥ барарга турарымда, олор керегинде сананбагам. Балдарым, баатырларым мени караҥуйдаҥ јарыкка, јӱрӱмге чыгара тартып алдылар.
Алтынай бар јок кӱчин јуунадып, узак ӧйдиҥ бажында бойын баштапкы катап кӱскӱдеҥ кӧргӧн. Кӱскӱдеҥ кӧргӧни сӱрекей чочыткан: «Ондо эпши де, оныҥ ӱстине эне де кижи эмес болуптыр!» Оноҥ ло ол бойына ајару эдип, бойын сергидип, кийим-тудумын јаҥыртып, чачын јазап, макияж эдип баштаган. Эзен ле Эмил јӱрӱминиҥ ырызы, ижемјизи болуп, јаҥы учур алынды. Алтынайдыҥ балдарына учурлап чӱмдеген ӱлгерлери база бар.

Кыймыктанза — кыр ажар
Тургуза ӧйдӧ Алтынайдыҥ јӱрӱминде кара-боро санааларга јер јок. Ол Новокузнецкте эл-тергеелик гуманитар-техникалык колледжте экинчи ӱредӱни аларга јууктажа берди. Кӧктӧнӧрине јайалталу ус эпши кеп-кийимди кӧктӧӧрин улалтат. Таҥынаҥ јакылталар да алат. Нениҥ учун дезе баштапкы ӱредӱзиле ол мастер-закройщик. Јиит эпши Кузбасста ӧткӧн «Абилимпикс» деген чемпионаттыҥ ӱч катап финалисти болуп чыккан, керек дезе оныҥ бастырароссиялык бӧлӱгинде мӧҥӱнди ойноп алган. Оныҥ тереҥ учурлу «Чактар тӱбинеҥ» деп адалган кеп-кийимниҥ јуунтызы Томскто ӧткӧн «Аҥылу мода» кӧрӱде база турушкан. Алтынай бойыныҥ јайалтазын башка-башка ууламјыда ачат, ченейт. Бу јуукта ол јар-рекламаныҥ учурын бойына ачып, ајарулу шиҥжӱлейт, таныжат. Је бойыныҥ сӱӱген јилбӱзин бир де таштабай, ӧйди келиштирип ле ийет.
Бу ла јуук ӧйдӧ ӧткӧн коляскалу бијелеериниҥ Сибирьдиҥ баштапкы фестивалинде база турушкан. «Бу сӱрекей јакшы ӱлекер болгон. Ол јииттерге бойына бӱдер, иженер арга берет. Кажызыныҥ ла ич-телекейин јайа чечип, јайымга чыгарарга болушту. Јӱрӱмде кижи кандый бир јеткерге эмезе оору-јоболго алдыртса, туйуксынып, «шык ла бӧктӧнип ийет», ойто такып чыгарга кӱчке келижет. Је бу мындый фестиваль-байрамдар су-кадыгы кирелӱ улуска телекейге, јӱрӱмге, бойына ӧскӧ кӧрӱмле кӧрӧргӧ, бойын сӱӱрге, бойыла оморкоп јӱрерге болужат. Јӱрӱм кандый да ӧйдӧ кайкал, јажыт, јаркынду ла јараш деген оҥдомолды баалаарга, оҥдоорго болужат».
Алтынай «Мисс Интеграция» деген кӧрӱ-маргаанда кӧзинеҥ болгобос Алтынай деп кысла танышканын эске алды. Бу кыс кӧрбӧй турган ла ӱзеери коляскада болуптыр. Је оныҥ ачык-јарыгы, омогы, јинјидеҥ јӱзӱн-башка јараш эдимдер эдип турганы Алтынайды кайкаткан. Оноҥ ло бери ол јӱрӱмдеги байлыкка ӧскӧ кӧрӱмле кӧрӱп, баалап, «бутту» јӱргенине кӧрӧ, балдарына кӧпти кӧргӱскен, јартаган.
Кӱскиде энези јаан уулын черӱге ӱйдешкен. Эзен 20 јашту, Эмилге — 19.
— Ӧрӧ турган Алтай-Кудайга, ӱстимде де, јанымда да јӱргендерге алкыш-быйаным — деп, Алтынай акту кӱӱнинеҥ айдат. — Ӧзӧгимнеҥ «мен јаҥыскан» деген оҥдомол уча берди, кӧксим, ӧзӧгим ару, кеен. Јайым дегени саҥ башка сезим болуптыр.
Уулдарыныҥ балдарын, баркаларын колына алары, кӧрӧри — оныҥ чаҥкыр амадузы. Је бӱгӱнги кӱнде Алтынай эбире јӱрген улуска јӱрегиниҥ, ӧзӧгиниҥ јылузын сыйлап, ыраак-јуук тергеелерде Алтайы керегинде бойыныҥ јайаандыгы ажыра кӧргӱзет, куучындайт. «Ак-јарыкка, байла, тегиндӱ келбегем» — деп, А. Иртамаева айтты.

Ай-Тана ТОРБОКОВА
Фотојурук Алтынай Иртамаеваныҥ билелик кӧмзӧзинеҥ