Алтайдын Чолмоны

Ээлендик јӱрӱмниҥ тӧс јери — Онос

21.01.2022

Алтай Республиканыҥ јондыгы быјылгы чаган айдыҥ 12-чи кӱнинде Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ (1870-1937 јј.) чыкканынаҥ ала 152 јылдыгын темдектеди. А.В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейде телекей кеминде јарлу јурукчыныҥ, этнографтыҥ, ӱредӱчиниҥ, калык чӱмделгезин јуунадаачыныҥ, јондык ишчиниҥ, политиктиҥ эземин кереестеери аайынча ӧткӱрилип турган иш јанынаҥ куучын-эрмек музейдиҥ јааны, РФ-тыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи, искусствоведениениҥ кандидады Римма ЕРКИНОВАЛА ӧтти.

— Римма Михайловна, Г.И. Чорос-Гуркинниҥ јерин, учурын Россияныҥ тӱӱкизи ажыра алза, ол јанынаҥ Слерде кандый шӱӱлте, айдып берзер?
— Мениҥ шӱӱлтемле болзо, Гуркинниҥ салымы оныҥ ӱйезиниҥ, Россияныҥ ол ӧйдӧги бийик ӱредӱлӱ, кӧрӱмдӱ кӧп улузын кыйбаган. Олордо до ондый ок јол, салым болгон деп айдарга јараар. Јирмезинчи чактыҥ баштапкы он јылдыгында ада-тӧрӧл санадыныҥ чике бажына сӱрекей бийик тебӱле јеҥӱлӱ, једимдӱ чыккан: Гуркинниҥ Сибирь талазында таҥынаҥ ӧткӧн кӧрӱлери ого бастырароссиялык макты јолду экелген. Оносто јурт-јеезени тӧзӧгӧн, ол Томский губернияныҥ тӱштӱгинде билим-чӱмдемелдиҥ тӧс јери боло берген; кемиле, учурыла јаан кӧрӱлерди телекей кеминде ӧткӱрери јанынаҥ сӱрекей јаан амадулар тургускан; Туулу Алтайда 1917 јылдагы Февральский революцияныҥ кийнинеҥ таҥынаҥ государствоны тӧзӧӧргӧ ченешкен; граждан јууныҥ ла совет јаҥды тургузар ӧйдӧ јайаандык энчи-байлыгын чеберлеп аларга болуп эмиграцияга барган, оныҥ кийнинде кайра бурылган, живописьте соцреализмниҥ эстетиказыныҥ учурын бойына ачкан, алкы бойыныҥ художественный школын ачкан; репрессия ӧйинде – 1937 јылда аттырткан.
— Эл музейдиҥ ижиниҥ тӧс ууламјыларыныҥ бирӱзи Григорий Ивановичтиҥ Оностогы јурт јеезезин орныктырып, азыйгы кебине кийдирери деп кычыраачылар јакшы билер. Тӱӱкилик учурлу бу кереестиҥ аҥылузын, танылузын база катап чокумдап ийзер. Оныҥ аҥылу, баалу јаны керектӱ кемине кӧдӱрилген бе?
— Григорий Иванович тӧрӧл Алтай јерине јаҥыс та орус реалистический живописьтиҥ бийик узын, марын эмес, је онойдо ок европей культураныҥ ла јадын-јӱрӱмниҥ јаҥжыккан культуразын экелген. Шак оныҥ учун бис јурукчыныҥ Оностогы јеезе-јурты орус албатыныҥ јеезе-јуртыныҥ тӧзӧгӧзи болгонын кӧрӧдис. Ол ок ӧйдӧ бисте, Алтайда туулык јерде садтыҥ, кӧӧлмӧк сууныҥ, архитектуралык ансамблин эптештире-келиштире тӧзӧгӧн эҥ башкы ченемел болгонын темдектеер керек. Алтайда јеезе-јурт (усадебный) культураны баштап ла искусствоведениениҥ докторы Т.М. Степанская шиҥдеп ӧткӱрген. Тамара Михайловна Г.И. Чорос-Гуркинниҥ энчи-байлыгына сӱрекей чебер болгон. Ол бистиҥ музейге канча катап келген. Мында јурукчыныҥ јайаандык энчи-байлыгы чеберлелет. Онойдо ок Оностогы јеезе-јуртка барып туратан. Оносто чактыҥ башталганында мемориальный тура, мастерскойдыҥ тӧзӧгӧзи-фундаменти ле садтыҥ јарымызы оодылып-чачылбай чеберлелген.
— Јеезе-јурттыҥ тӱӱкилик кебин орныктырары јанынаҥ јӧп качан јарадылган?
— Эл музей 2000-чы јылдарда Г.И. Чорос-Гуркинниҥ јеезе-јуртын музейге табыштырзын деп баштану эткен. Ол ло тужында јеезе-јурттыҥ тӱӱкилик кебин орныктырары аайынча концепция белетелген. Меге ырыс болуп, Оносто билимчилерле, јондыкчыларла јеезе-јуртты орныктырары јанынаҥ сурактарды шӱӱжери аайынча улай ла болорго келишкен. Олордыҥ јолду ла јӱрӱмдик учурлу шӱӱлтелери музей-тураны да тӧзӧӧри керегинде сурактар тургузыларда, онойдо ок оны орныктырары да јанынаҥ ӱлекерди белетееринде ајаруга алынган. Шак бу ӱлекер Россияныҥ президентиниҥ грантыла јӧмӧлгӧн.
— Республика 2020 јылда Г.И. Чорос-Гуркинниҥ 150 јылдыгын темдектеген эди. Музей бу учурлу керекке канайда белетенген ле ӧткӱрген?
— Бис озо ло баштап Гуркинниҥ јӱрӱмдик јолын толо чокумдап, јартап алары јанынаҥ јаан ишти бӱдӱрдис. Јаҥы экспозицияны белетедис. Экспозицияга солун биографиялык јетирӱлер кийдирилген. Оромдо Сибирьдиҥ, Москваныҥ, Санкт-Петербургтыҥ музейлериниҥ јуунтыларынаҥ јурукчыныҥ иштериниҥ репродукцияларыныҥ јаан кӧрӱзи тургузылган, оныҥ каталогы белетелип чыгарылган.
Музейдиҥ ишчилериниҥ јуук ӧйдӧ ӧткӱрген бедиреништӱ-шиҥжӱлӱ иштеринде Г.И. Чорос-Гуркинниҥ јайаандыгы текшироссиялык культуралык телкемде тергеениҥ бойы керегинде таҥынаҥ баштапкы угузу-сӧзи кӧргӱзилген деп айдарга јараар. Бӱгӱнги кӱнде јаан устыҥ энчи-байлыгын шиҥдеер-ӱренер иш тӱӱкилик ле искусствовед кӧрӱмнеҥ ыраада, элбеде чыкты. Ол литературоведтердиҥ, культурологтордыҥ, антропологтордыҥ, социологтордыҥ јаан јилбӱзинде, ајарузында. Григорий Иванович Гуркин Алтайдыҥ албатыларыныҥ государственность керегинде шӱӱлтезиниҥ тӧзӧгӧзин салган ойгор шӱӱлтечи, калыктыҥ бойыныҥ аҥылузыныҥ кереес-темдеги, «бойыныҥ јер-Алтайыныҥ ойгоры» деген јаҥы кӧрӱмле кӧрӱлип баалалат.
— Римма Михайловна, билимчилерге Оностогы јеезе-јуртты орныктырар иштиҥ баштапкы бӧлӱгинде аҥылу кандый керектерди ајаруга аларга келишкен?
— Оностогы јеезе-јурт орус усадебный ансамбльдыҥ тӧс бӧлӱктеринеҥ турган чук јеезе-јурт болуп барган: јадар тура, мастерской, флигель, алмарлар, јылкы малдыҥ чедени, мылча, адаруныҥ туразы-омшаниги ле ӧскӧ дӧ јуртээлемдик тудумдар, огород, кӧӧлмӧк, теермен. Је ол ок ӧйдӧ јеезе-јурттыҥ бӱдӱминде, турган аайында аҥылу башказы темдектелет. Јеезе-јурттыҥ темдектегенинде ле тутканында су-алтай ӧзӧк, ийде ле сезим бар.
Григорий Ивановичке билезин јеткилдеерге ээлем ишле иштеерге келишкен: маала ажыла, садла, мал-ашла, оныҥ азыралын белетеериле колбулу иш ле о. ӧ. Је бу ок ӧйдӧ јурукчыныҥ јуртында артыктажып јаткан да, бай да деп айткадый не де јок болгон. Мында ончозы орто кеминде ле јадын-јӱрӱмге керектӱ болгоны иле кӧрӱлген. Документтердиҥ кӧргӱскениле болзо, јурт канча катап ооктолгон-бӧлӱнген, канча катап ӱлелген, кийнинде табынча јайрадылган да болзо, ондо эҥ ле учурлузы оныҥ ӧзӧк-тамыры арткан. Ол «јер-Алтайыныҥ кӧскӧ кӧрӱлбес ойгор ээзи».
— Јаҥырта јазаар иш ӧйинде шиҥжӱчилердиҥ амадузы јанынаҥ угарга јилбилӱ.
— Ӱлекер аайынча иштиҥ баштапкы бӧлӱгинде чокум ӱч бодолго турган. Бис Улалуда чыккан-ӧскӧн јурукчы јаантайынга јадарга Оносты нениҥ учун талдап алганын, оныҥ кӱӱн-санаазын, амадузын оҥдоорго кӱјӱренедис. Оноҥ ары јеезе-јурттыҥ эҥ башкы бӱдӱм-кеберин чокумдаар ла оныҥ Томский губернияныҥ культуралык јӱрӱминде учурын чокумдаарга керек болгон.
Шиҥжӱлӱ иштиҥ аайы јарталып, мындый тӱп-шӱӱлте эдилди: Г.И. Чорос-Гуркин бойыныҥ јеезе-јуртында усадебный культураны ичкери ӧзӱмниҥ текшироссиялык ууламјызына эптӱ келиштирип кийдирген. Јурукчыда бу культурала (усадебный) Петербургта јӱрген ӧйинде јууктада таныжар јарамыкту арга болгон. Је ол оныла коштой ло алтай культураны кӧнӱ улалткан.
Качан Гуркинди арестовать эткен кийнинде јеезе-јурт канча катап колдоҥ колго кӧчкӧн лӧ јаҥыртылып јазалган. Ӱлекердиҥ экинчи бӧлӱги аайынча иш ӧйинде јурттыҥ объекттериниҥ турган јериниҥ аайын чокумдаар керек болгон.
Јеезе-јурттыҥ кеберин орныктырары аайынча ишти чокум бӱдӱрер амадула табылган ончо јетирӱлер (эпистолярный, мемуарный, изобразительный, документальный, публицистикалык ла о. ӧ.) чук кӧрӱлген ле олордыҥ таҥынаҥ башкалары ла јетирӱ бойы база ајаруга алылган.
Тургуза ӧйдӧ орныктырылып, јазалып јаткан јер мемориальный ле рекреационный бӧлӱктердеҥ турат. Јердиҥ текши кеми беш гектардаҥ ажыра, бого онойдо ок Кадынныҥ јаказында јер база кирет…
— Јаҥырта јазалып јаткан иш јӱк ле ӧткӧн ӧйдӧгизин орныктырарыла токтобой јат, бого онойдо ок јурукчыныҥ јӱрӱмде бӱтпеген амадулары база кирип јат па?
— Сӧс јогынаҥ кирет. Г.И. Гуркинниҥ Оносто јурукчыларга јарамыкту јайаандык мастерскойын ачары јанынаҥ амадузын јӱрӱмде бӱдӱрерге, Москваныҥ С.Г. Строгановтыҥ адыла адалган государственный художественно-промышленный академияныҥ ӱренеечилери солун шӱӱлтелерин айткандар. Академияныҥ ӱренеечилери Г.И. Чорос-Гуркинниҥ јеезе-јуртыныҥ – энчи-байлыгыныҥ тӧс јериниҥ чуктай турган объекттериниҥ рекреационный бӧлӱгин јазаары ла ичкери ӧскӱрери јанынаҥ чокум ишти белетеген. Јолду шӱӱлтелердиҥ тоозында мастерскойлордыҥ (туралардыҥ), кӧрӱлер ӧдӧтӧн залдардыҥ, улус токтоор ло амыраар (гостевой) комплекстиҥ архитектуралык концепциязы ла јердиҥ бойын келиштире јазаары.
Куучын-эрмектиҥ адакы учында Г.И. Чорос-Гуркинниҥ јеезе-јурты орус јеезе-јурттыҥ тергеелик бӱдӱми болуп тура, оныҥ бойында аҥылу, кайкамчылу ӧзӧги, учуры, ийдези бар деп чокумдап темдектейдим. Онызы тергеениҥ бойыныҥ јадын-јӱрӱминиҥ чокум географиялык, экономикалык ла тӱӱкилик-культуралык айалгаларыла колбулу.
Јурукчыныҥ салымында, јӱрӱминде Онос сӱрекей учурлу јерде турат. Шак мында оныҥ јайаандыгы јаан јолын алынган. Гуркин ӧзӧгине кару јерине јайгы амыралта ӧйинде Петербургтаҥ меҥдеп јанатан, мында амырап, су-кадыгын тыҥыдып, јайым тынып, бойыныҥ этюдтарын бичиген. Бу ла куулгазын ийделӱ јуртына Монголияда ла Тувада болгон эмиграциядаҥ бурылып келген. Оностогы јурт-јеезе јаҥыс та јуртээлемдиктиҥ эмес, је ол ээлендик (духовный) јӱрӱмниҥ тӧс јери, ӧзӧги болгон. Мында јурукчылар, бичиичилер, шиҥжӱчилер јуулып, Алтайдыҥ ла оныҥ албатызыныҥ келер ӧйи керегинде тал-табышту, блааш-тартышту, је сӱрекей јилбилӱ куучын-эрмектер ӧдӧтӧн.

Клара ПИЯНТИНОВА белетеген