Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Јайым, тымык учушты јаҥыс ла параплан сыйлайт

25.01.2022

Јылдыҥ учы. Кажы ла кижи бу ӧйдӧ иштерин, темдектеп алган керектерин тӱгезерге тӱргендеп, јаҥыјылдык байрамдарга белетенип, шакпырап турар ӧй. Та кем де эдилбегенин келер јылга кӧчӱрип, оны јаҥы тооломго кийдирип јат. Мениҥ де ӱӱремде јаҥар айдыҥ учкары кыйалтазы јоктоҥ бӱдӱретен керектериниҥ бирӱзи парапланла учары болгон.

Онойып, профессионал парапланеристти ле ӱӱремди айас бир кӱнде Туу-Кайаныҥ бажына кӧлӱктӱ јетирип, јайым учушка ӱйдежеринде туруштым. Кырга чыгып јадала, Горно-Алтайскта мындый учуштар ӧткӱрип турган Евгений СМАГАГА солун ижи, бойы керегинде сурактар бердим.
— Јалтанбас ла кижи ачык теҥериге чыгар. Евгений, Слер мындый солун јолго канайып келдигер? Ончозы недеҥ башталган?
— Мен туку ла оогоштоҥ ала учарга амадагам. 9-чы класстыҥ кийнинде учуштар аайынча ӱредӱге барарга чокум шӱӱнип, белетенип турган болгом. Је ол ӧйдӧ биатлонло каруулу тазыктырынып турганымнаҥ улам, мени спорт школго кычыргандар. Бийсктиҥ спортшколы јакшынак таскадулу, једимдӱ ӱренчиктерлӱ (ол тоодо јарлу биатлонист Сергей Чепиков) школ болгон. Оныҥ учун кычырудаҥ мойнобой, јӧпсингем. Онойып, јиит тужымда амадумды эмеш туураладып ийерге келишкен деп айдарга јараар.
— Айдарда, Слердиҥ чыккан-ӧскӧн јереер Алтайский крайда ба?
— Эйе, мен Яровое јурттаҥ. Тусту суулу јерди мында ончозы билер болбой. Школдыҥ кийнинде ӱредӱмди де ол ло Бийсктиҥ педуниверситединде улалткам. Оны божодып, спортко јилбӱмле колбой, ижимди сууларда аргадаачыдаҥ баштагам. Кӧп јерлерде аргадаачы болуп једимдӱ иштегем. 2006 јылда мени МЧС-та иштеерге кычырган. Јӧпсинип, Туулу Алтайга келгем.
— Учуштар, байла, МЧС-тагы ишле колбой башталган?
— Эйе. Аргадаачыныҥ ижи аайынча бис јӱзӱн-башка керек-јарактарда јеткер болбозын јеткилдейдис, ол тоодо кӧп тоолу спорт маргаандарда. Чокум јылы санаама кирбейт, је бир катап ишмекчи јакылтала Кош-Агаш аймакта Курай јуртка барганыс. Ондо парапланла учарыла маргаандар болгон. Ол ло тушта чаҥкыр амадумга јууктагам. Парапланерист пилоттор меге кудайлардый билдирген. Мен олордыҥ кажы ла сӧзин, кыймыгын бойыма шиҥдирип, чырмайып ӱренгем ле баштапкы катап ачык теҥериге ондо чыккам.
— Парапланла баштапкы таныжугар кандый ӧтти?
— Ончозы кем јок, јакшы ӧткӧн. Баштапкы учушта теҥериге бийик кӧдӱрилерге јарабас. Ченелте учуштар јабыста ла ӧдӧт. Параплан — јерде ле туруп, ӱренип алар аргалу учар јазал. Парапланды ӱстиҥде кейде ачып, јерде ле турала, оны ары-бери эбиртип ӱренедиҥ. Андый ӱредӱ «наземка» деп адалат. Бир ӧйдӧ Новосибирск калада јадып турарымда, анда кырлар јок учун, «наземкала» сӱрекей кӧп тазыктырынгам. Чындык пилот парапланды бойыныҥ канаттарындый сезип турар учурлу.
Оныҥ кийнинде Гималаи кырларда ченемели јаан устарда ӱренип барып јӱргем. Ондо учуштар сӱрекей бийик, кеми чек башка болгон…
— Амадугарды бӱдӱрерге телекейдиҥ эҥ бийик тууларына да јеткен эмтирер. Аргадаачыныҥ ижин таштап ийеле, уча берер кӱӱн келбеди бе?
— Бу суракка чокум каруу болбос. Нениҥ учун дезе бу эки оҥдомол бой-бойына бир де чаптык этпей јат. Аргадаачы ижимле колбой, мениҥ ајарыҥкай, улустыҥ јӱрӱми учун каруулу болгоным парапланла учарына карын да јарамыкту. Кейди-теҥерини тоор керек. Оныла јакшы најылажып аларга, кӧп билгирлер алар, ол тоодо аэрологияны, аэродинамиканы аайлаар, билер керек.
— Чындап та, салкын кенейте ле солына берер аргалу…
— Оны бир де прогноз-белге чокум айдып болбос. Оныҥ учун учуп турган кижи салкынды эди-каныла сезип, бир де бош салынбай, сергелеҥ болор керек. Кӱр-кӧгӱсте сезимдерди база тыҥдап турар учурлу. Кезикте кӱн де айас, салкын да јакшы, је ичиҥде та не де «учпас керек» деп билдирер. Ол тушта учпас ла керек. Билеримле, кӧп пилоттор бойыныҥ андый сезимине јаан ајару эдип турат. Бу сурак јанынаҥ олордо кӧп кайкамчылу куучындар да бар.
Меге јеткер болдыртпазы баштапкы јерде турат. Анчада ла кожо кижи алгамда.
— Бистиҥ тӧс калада мындый учуштар керегинде элбеде куучындап берзин деп сураарым. Је оноҥ озо «нениҥ учун параплан?»
— Вертолётло, самолётло учкам, оок бӱдӱмдӱ авиацияла танышкам. Мотордыҥ табыжы, ӧткӱре тӱрген учканы меге ле толо сӱӱнчи экелбейт. Куштый ошкош јайым, тымык, туш табыш јок учушты дезе јӱк ле параплан берет. Ӱзеери ол экологиялык јанынаҥ ару. Парашютла кижи јайым јыгылып, ол јайыла берзе, јӱк тӧмӧн тӱжет. Параплан дезе јакшы айалгаларда, чын ла оморкок, јаан каан куш чылап, узак учар арга берет. Бӱгӱнги кӱнде парапланла эҥ ле узакка учканы 600 километрдеҥ ажыра, эҥ бийикке учканы 8000 метрдеҥ ажыра.
Республиканыҥ МЧС-ында ишти бир кезекке токтодып, телекей ичиле јоруктап, анда-мында иштеп ийген ӧйлӧр болгон. Је 2013 јылдаҥ ала Горно-Алтайскта квартира алып, мында ла, Туу-Кайаныҥ јанында токтоор деп шӱӱгем.
Аргадаачыныҥ ижинеҥ бош ӧйдӧ эл-јонго до, бойыма да сӱӱнчи эдип, Туу-Кайадаҥ учуштар ӧткӱредим. Ончозы нӧкӧрлӧримниҥ «бисти кожо учурт», «ӱрет» деген сурактарынаҥ башталган. Оноҥ ло кӱӱнзегендер кӧптӧй берген. Мында улус кӱӱнзеп учуп јат, балдарын да экелет. Јаан јаштулар база бар, олордыҥ ортозында јетен јашка јууктап калган дед Володя деп кижи де бар. Ол улам сайын учат. Балдар ла пенсионерлер бир де коркыбай јат деп темдектейдим. Орто јашту улус учуштыҥ алдында ончозы јалтанып турат.
— Парапланла учарга пассажирлерге кандый бир токтодулар, аҥылу ээжилер бар ба?
— Кижиде кӱӱн бар болзо, ол бек сананып ла алза, учарга јараар. Учушта бескедеҥ кӧбизи камаанду. Салкын тыҥ болзо, балдарды учуртпайдым, нениҥ учун дезе беске ас болзо, туура апарар аргалу. Уур бескелӱ кижи болзо, учуш узак болбос.
Мен бойымныҥ јанымнаҥ ого эптӱ, јеткер јок болорын јеткилдейдим. Пассажир кижиге учуш јараза, меге де сӱӱнчи. А кандый кижиге учуш јарабас? Учуштаҥ артык не болор аргалу? Билбей де турум.

***

Туу-Кайаныҥ бажына чыгып келеристе, ондо тыҥ салкын болды. Алдында дезе трубалардаҥ ыш тӱп-тӱс, араай чыгып јат. Керектӱ салкынды сакышла, ӱӱремге ӱредӱ ӧткӱргениле бир эмеш ӧй ӧтти… Анча-мынча болгон, Евгений «Учарга јараар!» деп кыйгырды. Парапланерист ле пассажир јепселденип ийди. Канат јаанада јайылган, оны ичкери тартып, каскактыҥ кырына јетире јӱгӱрдилер. Бир, эки, ӱч — Айсура ла Евгений кейде, јайым учушта! Кийнинеҥ ары ӧкпӧӧрип, кӱйӱнип, видеого согуп артып калдым.
Ӱӱрем 2021 јылды мынайып јапкан болзо, мен 2022 јылды мынайып ачарга белетенедим.

Эмина КУДАЧИНА
Фотојурукта Евгений Смага ла Айсура Карымова

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина