Алтайдын Чолмоны

Јалтыраган тошто јаркынду ойындар

25.01.2022

Чаган айдыҥ 21-чи кӱнинде Оҥдой јурттыҥ «Сартакпай» стадионыныҥ тожында «Алтайдыҥ Чолмоны» эл газеттиҥ 100 јылдыгына учурлай 2004-2006 јылдарда чыккан уулдар ортодо кичӱ-мини-хоккейле республикан маргаандар ӧткӧн. Оныҥ кӧдӱриҥилӱ ачылтазында Оҥдой аймактыҥ јааны Э.М. Текенов, оныҥ баштапкы ордынчызы А.С. Атаров, «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ баш редакторыныҥ ордынчызы К.Д. Яшев, балдардыҥ Кан-Оозындагы спортшколыныҥ директоры, маргаандардыҥ баш јаргычызы А.М. Чурупов, чанала СССР-дыҥ спортыныҥ узы А.М. Филиппов ло хоккейле спорттыҥ ветерандары турушкандар.

Республикан газеттиҥ сыйы учун Горно-Алтайсктыҥ, Кан-Оозыныҥ, Оҥдойдыҥ, Балыктујулдыҥ, Саратанныҥ ла Курайдыҥ командалары тартышкан. Бу маргаандар спорттыҥ ветераны, республикада балдарды футболго ло хоккейге тазыктырып турган јарлу таскадаачы Максим Кухаевтиҥ баштаҥкайыныҥ шылтузында ӧткӱрилген деп айдар керек. Тошто болгон кызу тартыжулардыҥ баштапкы бӧлӱгинде кажы ла команда бой-бойы ортодо ойноп, «оорыычыларга» јаркынду элестер сыйлаган. Хоккейде бу бӱдӱмди бастыра командаларды маргаандардыҥ башталганынаҥ ла ала удур-тедир «сӱзӱштирип», чат учында финалда ла јарымфиналда байгалу јерлер учун тартыжатан тӧрт ӧмӧликти талдап алатан тегеликти айландыра ойын деген эп-сӱме деп адап јадылар. Мячту хоккейде, спорттыҥ арткан бӱдӱмдеринде ле чилеп ок, баштапкы ла ойында јеҥдирткен команда маргаандарда оноҥ ары туружатан аргаларын јылыйтып турган олимпий эп-бӱдӱм база бар.
Анайып, 3-чи ле 4-чи јерлер учун Курай ла Саратан јурттардыҥ командалары ойногондор. Теҥ-тай тартыжуныҥ кийнинде бу туштажуда јеҥӱни 2:0 тооло Кош-Агаш аймак-тыҥ хоккеисттери алган. Удурлажаачызыныҥ каалгазына голдорды Ижен Ельдепов ло Алексей Олчонов кийдиргендер. Газеттиҥ 100 јылдыгына учурлалган маргаандардаҥ ӧскӧ быјыл мячту хоккейле база да кӧп турнирлер ӧдӧр. Саратанныҥ спортчы ӱренчиктери олордо кыйалтазы јогынаҥ јеҥӱлер алар деп иженип турубыс.
Бу маргаандарда кӱлер медальдарла кайралдаткан команданы А. С. Белееков ло А. М. Малчанов тазыктырып јадылар. Александр Сергеевич бойы Курайда орто ӱредӱлӱ школдо директор болуп иштеп јат. Ого балдарды конёкко тургузып, јыҥылаарына ла хоккей ойноорына таскадарга адазы, спорттыҥ ветераны Сергей Карманович Белееков болужып јат. Оҥдойдо болгон маргаандарда Курайдыҥ ӱренчиктериниҥ командазы учун Амыр Пьянов, Суркун Алмадаков, Ижен Ельдепов, Виктор Тадыев, Айдамир Дибесов, Алексей Олчонов, Эжер Алчинов ло Айбар Митаев ойногондор. Амыр Пьянов дезе турнирдиҥ эҥ артык каалгачызы деген атла ададып, «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ аҥылу сыйыла кайралдаткан.
Финалда 1-кы ла 2-чи јерлер учун балдардыҥ Горно-Алтайсктагы ла Кан-Оозы аймактагы спортшколдорыныҥ «Спартак» ла «Чарас» деп командалары тартышкан. Мында јеҥӱни 3:1 тооло каланыҥ јаштарыла јаан уулдары алган. Кичӱ-мини-хоккейди гран ары јанында ринк-бенди деп адап јадылар. Оҥдойдыҥ «Сартакпай» стадионыныҥ тожында ӧткӧн ринк-бендиде «оорыычыларды» ады-јарлу «Чарас» команда учун ойногон ардак ла омок спортчы кызычактар оморкоткон ло кайкаткан деп айтсабыс, јастыра болбос. Ойындардыҥ ачылтазында Оҥдой аймактыҥ јааны Эдуард Текенов кызычактарга «бӱгӱн уулдарга хоккейди канайда ойноорын кӧргӱзигер» деп, байла, тегиндӱ баштанбаган. Кызычактардыҥ јаштары удурлажаачы команданыҥ туружаачыларынаҥ арай ла оогош болуп калган деп ӧрӧлӧй темдектеген эдис. Кан-Оозыныҥ хоккеисттери каланыҥ «карган» командазына шак ла бу шылтактаҥ улам ойноттырды деп кӧрӱнди. Финалда ойын дезе теҥ-тай тартыжуда ӧткӧн деп айдар керек.
Тӧрӧл газеттиҥ 100 јылдыгына учурлай болгон маргаандарда «Спартактыҥ» уулдарыныҥ командазы учун Вадим Козлов, Даниил Змановский, Кирилл Штанаков, Владислав Пичугин, Юрий Чернышов, Дмитрий Полкин, Дмитрий Тунеков, Руслан Чернышев, Чингиз Таштанчин, Захар Попов ло Егор Кужаев ойногондор. «Чарас» учун — Кайрат Шаптыев, Артем Истомин, Никита Чумакаев, Николай Павлов, Денис Копылов, Антон Бильтешев, Байару Тегерикова, Марианна Байрымова, Никита Кудрявцев, Адар Койткин, Снежана Уштукова ла Сурлана Байталакова. Јиит хоккеисттерди турнирге республикада јарлу тазыктыраачылар А.М. Рыжиков ло Д.С. Немцев белетегендер.
Бу командалардаҥ маргаандардыҥ эҥ артык туружаачызы ла коручылы деп Дмитрий Полкин ле Марианна Байрымова адаткандар. Олорго база сыйлар табыштырылган. Горно-Алтайскта ла Кан-Оозы аймакта ады-јолдоры јарлу јиит спортчылар ас эмес. Темдектезе,»Чарастыҥ» командазыныҥ јарымкоручылы Байару Тегерикова быјыл јииттер ортодо болгон Россияныҥ чемпионадында «Енисей» учун ойногон. Оҥдойдо финал ойында ол «Спартакка» гол кийдирген. Дмитрий Полкинниҥ фотојуругы дезе каланыҥ эҥ артык спортчы ӱренчиктериниҥ кӱндӱ-доскозында туруп јат.
Саратанныҥ, Балыктујулдыҥ ла Оҥдойдыҥ командалары бу маргаандарда 4-6 јерлер алган. Јазап белетенгилеп алза, олордо до једимдер болор деп кӧрӱнет. Јеҥӱ алган командалар дезе турнирдиҥ кӧдӱриҥилӱ јабылтазында дипломдорло, медальдарла, кубокторло кайралдаткан. Јаргычыларга, тазыктыраачыларга, каладаҥ ла аймактардаҥ келген бастыра туружаачыларга, хоккейле спорттыҥ ветерандарына, турнирди јӧмӧгӧн культишчилерге «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ юбилейлик сӱр-темдектери кепке базылган сыйлары табыштырылган. Газеттиҥ редкӱреези маргаандарды ӧткӱрерине болушканы учун Оҥдой аймактыҥ јааны Э. М. Текеновко јаан быйанын айдат. Анайда ок алкыш-быйанысты Алтай Республиканыҥ олимпий соведине, мячту хоккейле республикан федерацияга ла «Эл Алтай» ГТРК-га айдып турубыс. Газеттиҥ 100 јылдыгына темдектелген иштер эмди де кӧп. Айдарда, оныла колбулу керек-јарактар ӧскӧ дӧ бӧлӱктерде, ӧскӧ дӧ ууламјыларда база да эрчимдӱ ӧдӧр деп иженери артып јат.

«Оҥдой аймак» муниципал тӧзӧлмӧниҥ јааны Э.М. Текенов:
— Бӱгӱн бистиҥ Оҥдой аймакта учурлу кӱн. Не дезе, тӧрӧл газедис «Алтайдыҥ Чолмоныныҥ» тӧзӧлгӧнинеҥ ала 100 јылдыгына учурлай уулчактар ортодо мячту хоккейле маргаандар ӧткӱрип јадыс. Бу јакшынак баштаҥкай. Нениҥ учун дезе биске, Сибирьде јадып турган улуска, мячту хоккейге, спорттыҥ кышкы бӱдӱмдерине јаан ајару эдер керек. Спорттыҥ бу бӱдӱмдери ӧзӱм алынзын деп. Балдар да јилбиркеп, кышкыда тышкары ойноорго сӱӱп јат, ару кейде, карда, тошто. Бистиҥ јурттарда, Јолодоҥ ло алала Ийинге јетире, кажы ла јуртта бала-барка тошто хоккей ойноп јат. Јолло барып јатсагар, онызын кӧрӧрӧр. Балдар айылдарында смартфондор кӧрӱп отурбай, хоккей ойноп турганы сӱӱндирет.
Мынаҥ ары бу маргаанды ӧмӧ-јӧмӧ улалтып, кажы ла јыл ӧткӱрерис деп иженедис. Быјыл оны ӧткӱрер деген шӱӱлте тӱрген-тӱкей эдилген. Тоолу ла кӱнге јаҥыс шӱӱлтеге, јаҥыс санаага келип, ӧмӧ-јӧмӧ ӧткӱрип јадыс. Анайып, республикан кеминде јакшынак маргаан ӧдӱп јат. Эзенде озодоҥ белетенерис ле бийик кеминде ӧткӱрерге чырмайарыс.
Газедистиҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала 100 јылдыгына учурлай эдилген јакшынак баштаҥкай деп такып айдайын. Бис газедисти јӧмӧӧр, бойысты эл-јон деп тооп турган болзобыс, газедиске бичидер, оны кычырар учурлу. Мен «Алтайдыҥ Чолмонын» јаштаҥ ала кычыргам. Мениҥ јаандарым да оны кычырат. Эмди сегизен јашту энем «Алтайдыҥ Чолмонын» сакып, бойыныҥ тилиле сӱӱнип кычырат. Алтай тилле чыккан бичиктерди де кычырат. Келип јаткан ӱйе кандый болоры бастыра бистеҥ камаанду. Оныҥ учун бис келип јаткан ӱйеге јозок кӧргӱзер учурлу. Бойыстыҥ тилисти ундыбас, бала-баркала тӧрӧл тилисле куучындажар керек.
«Алтайдыҥ Чолмоны» — ол бистиҥ тӧс газедис. Кажы ла биле оны албаданып бичидер учурлу. Бала-барка, чыдап јаткан ӱйе кӧрзин, кычырзын. Келип јаткан ӱйе эне-адазы, билези ажыра кычырып, республикабыста, ороон ичинде не болуп турганын газедис ажыра билзин. Бойыныҥ тилине кижи јилбиркеер учурлу. Тӧрӧл тилиле кычырза да јилбилӱ эмей. Ол бис бойысты албаты, эл-јон, республика деп тооп турганысты кӧргӱзет. «Алтайдыҥ Чолмонын» бичидип кычырзас, ол ичи-буурыска, кӧгӱс-кӧрӱмиске ийде-кӱч берер. Тӧрӧл газедис биске сакылталу газет. Оныҥ учун бис ишмекчи ӧмӧликтерди, учреждениелерди «Алтайдыҥ Чолмонына» бичитсин деп база сурайдыс.
Бистиҥ газеттиҥ тӱӱкизи јаан. Ол туку ла 1922 јылдаҥ ала чыгып баштаган. «Кызыл Солун табыш», оны ээчий «Кызыл Ойрот» ло кийнинде «Алтайдыҥ Чолмоны» деп адалып чыгат. Анда кӧп јайалталу, ады јарлу улус иштеген. Улу бичиичилерис те, ӱлгерчилерис те «Алтайдыҥ Чолмонында» иштеген эмей. Олордыҥ тоозында Л.В. Кокышев, А.О. Адаров, Б.Я. Бедюров, И.И. Белеков ло оноҥ до ӧскӧлӧри.
Газедисле јаантайын оморкоп јӱредис. Анда иштеп турган ишчилерге јаан быйан айдып, су-кадык эзен-амыр кӱӱнзейдис. Су-кадык, биледе амыр-энчӱ болзо, иште де једимдер болор, иштеерге де јеҥил болор. Оныҥ учун ӱзе ле јакшы болзын, једим болзын деп кӱӱнзейдим!

Н.В. Кулачевтиҥ адыла адалган ДЮСШ-ныҥ директоры С.Н. Черепанов:
— Бӱгӱн тазыктыраачыларыстыҥ ла «Алтайдыҥ Чолмоны» республикан газеттиҥ баштаҥкайыла, «Оҥдой аймак» муниципал тӧзӧлмӧниҥ администрациязыныҥ јӧмӧлтӧзиле аймагыстыҥ тӧс јуртында јакшынак маргаандар ӧдӱп јат. Мыныла колбой тӧрӧл газедиске быйанысты айдадыс. «Алтайдыҥ Чолмоны» спортты јаантайын јӧмӧгӧн деп билерис. Јаҥыс ла спортты эмес, је анайда ок јайалталу спортчылар, артисттер, јииттер керегинде јаантайын бичиген ле бичийт. Ого јаҥыс ла сӱӱнер керек.
ДЮСШ-ныҥ ижи керегинде айдар болзо, Оҥдой аймакта хоккейди ӧзӱм алындырар деген амадула ишке ӱзеери тазыктыраачы алганыс. Текшилей алгажын, аймакта спорттыҥ он ӱч бӱдӱми аайынча одустаҥ ажыра тазыктыраачы иштейт. Ол бӱдӱмдер: ок-јаа адыш, хоккей, футбол, гандбол, бокс, чана, единоборстволор. Тазыктырынып турган балдардыҥ тоозы тогус јӱске једет. Бу ла Оҥдойдыҥ бойындагы спортзалда эртен тураныҥ сегис саадынаҥ ала эҥирдиҥ сегис саадына јетире тазыктырулар ӧдӧт. Боксло, хоккейле ӱзеери тазыктыраачылар алар керек болуп јат. Бӱгӱнги маргаан бийик кеминде ӧткӧниле уткуйдым!

Арутай Адаров ло Кырчын Яшев белетегендер
Евгений Бутушевтиҥ фотојуруктары