Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

«Мен jолдо ло jорыкта…»

25.01.2022

«Сӧӧгим – очы,
Адам – Малчы.
Болгом – качы,
Эмди – амыраачы.
Чыккан кӱнле – кокырчы,
Чырмай ийзем – ӱлгерчи,
Той-jыргалда – jаҥарчы,
Jӱрӱмимде – jорыкчы.
Бӱгӱн мында,
Эртен анда,
Соҥзун ыраак талада…» — деген чечен сӧстӧриле бойы керегинде Мария Малчиновна Быдышева айдып jӱрет. Бистиҥ танышканыс та тегиндӱ эмес керектеҥ башталган. Jаҥы jыл, байрамдык кӱӱн-санаа кӧдӱриҥилӱ ӧй. Jе «карантин» деген jарабастарла толо ӧйдӧ балдарга байрам да билдирбес болды, ёлкалар да ӧткӱрилбеди. Бис, бир класста кожо ӱренип турган балдарлу эне-адалар, балдарыска уроктордоҥ ӧскӧ ӧйдӧ ойын-соот болзын деген санаала биригип, «Сковородовнала» куучындажала, балдарысты соототтыс. Jе база ла бир буудак — Соок Таадакты «код» jок дейле, кийдирбеди. Андый да болзо, байрамга келген омок балдар сӱӱнип, тышкартында Соок Таадакла кожо «тидиреде» биjелеп, ойноп ийген.
Бу керектерди башкарып, мынайда эдели деген шӱӱлтени энелердиҥ чадына чачкан кижи – класста ӱренген уулчактардыҥ тайназы Мария Малчиновна болгон. Ӧрӧкӧн балдарды тӱрген-тӱкей билгир башкарып, белетеп алган ойындарын ӧткӱрген. Балдарда не болзын: ойногон, каткырышкан, маргышкан, ончозына jараган, сыйларын алып jанган. Сыйларды база ла Мария Малчиновна бойы белетеп экелген. Бистиҥ ортобыста колы кокту, jӱреги jаан улус бары кандый оморкодулу!
Шыргайты јурт – очы сӧӧктӱ Мария Малчиновнаныҥ тӧрӧли, јаштаҥ ала јайкап ӧскӱрген кабай јери. Анда чыккан, биле тӧзӧп, база анда ок jаткан. Эки балазыла, Таня ла Владимир, кожо эш-нӧкӧриниҥ јеенин, Анатты чыдадып, ончозын бутка тургузып салды. Балдарыныҥ бирӱзи Хакасияда, бистиҥ кинолордоҥ кӧрӱп турган jайалталу актер Анат Быдышев болуптыр. Таня ла Владимир Горно-Алтайск калада јадып јат. Экидеҥ балдарлу, айдарда, Мария Малчиновнада олорды кӧрӱжер молју база тургузылган. Јиитте айыл-јурт тӧзӧп, јӱрӱмниҥ узун јолын кожо ӧдӧргӧ амадулар тургускан эш-нӧкӧри, Чолушпа ӧзӧктӧ чыккан-ӧскӧн Константин Быдышев, ак-јарыктаҥ јӱре бергенинеҥ бери туй ла јирме јыл болды. Јаҥысканныҥ кӱч ӧйлӧрин балдарыла кожо ӧдӱп, Мария Малчиновна jӱрӱмде jаҥыс ла бек санаалу, ӧйдӧҥ артпас алтамду jӱрерине темигип калган.
Биледе олор алты бала болгон. Адазы эки класс ӱредӱлӱ де болзо, ферманыҥ управляющийиниҥ ижин бӱдӱрген. Бойлорында туткан мал-ашты азыраарга јаан биле балдарыла кожо ӧмӧ-јӧмӧ туруп чыгала, мал-аштыҥ азыралын јеткилинче белетеп алатан. Мария Малчиновна эне-адазыныҥ экинчи балазы болгон учун кӧп лӧ кату-кабыр иш тӱҥей ле келижип турбай, ол ӧйдӧ техника јеткилинче јок, анчада ла улустыҥ бойында јӱк ле ӱлетек (чалгы-литовка) ле тырмууш ине. Техника-механизация совхозто ло бар.
Школдыҥ кийнинде, 1968 јылда, оогош класстардыҥ ӱредӱчилерин белетеер училищени ӱренип божодоло, jиит ӱредӱчи баштапкы класска келген болчомдорло иштеп баштаган. Ол ӧйлӧрдӧ кӱӱн-санааҥ киргенче, уунча ла иштеп база барып болбозыҥ, оныҥ учун јиит ӱредӱчиге баштапкы јылдарды Мариинсктиҥ школында иштеерге келишкен. Ӱч јыл ӧткӧн соҥында Горно-Алтайск каладагы пединститутка кирген. Институтка кирер арга педучилищени божоткон ло јыл база болгон, не дезе, јакшы ӱренип, училищени бийик темдектерле jедимдӱ божоткон балдарды институтка ченелтелер јогынаҥ алатан. Мария Малчиновна андый бийик кӧргӱзӱлерлӱ выпускниктердиҥ тоозында болгон. Је ӱредӱчилер једишпей турганын ајаруга алып, Мария Малчиновнага ӱредӱниҥ јолынаҥ кыйып, ишмекчи јолго солыырга келишкен.
Катап калага келип, студенттердиҥ јилбилӱ јӱрӱминде ол эрчимдӱ турушкан. Ойноор дезе ойноор, маргышса маргыжар, тура калбас јиит кыс јӱрегин олјолотконын бойы да билбей калган. Онызы јӱрӱмниҥ агыны андый болгон туру, је удабастаҥ Улаган аймактагы Балыкчы јуртта ырысту јииттердиҥ той-јыргалы эл-тӧрӧӧнди, кӧрӱш-танышты јууйла, эки аймактыҥ улузын кудалар эдип салган. Јииттер бойлоры Балыкчы да, Шыргайты да јурттарга јаантайын айылдап туратан. Вертолётко каладаҥ отурып ийзе, јарым ла частаҥ Чолушманда. Бир катап бӱткӱл Туулу Алтайдыҥ аймактары сайын вертолётту јорыктаганын Мария Малчиновна эмдигенче сананып јӱрет. Кандый да керектерле Чолушман јаар барар керек болордо, Мария Малчиновна талдаштардыҥ комиссиязыныҥ турчыларынаҥ вертолётко кожо отургызып алзын деп суранган эмтир. Кем де «јок» дебеген, учурлу ла каруулу да иште јӱрген болзо, бу кижиниҥ сурагын угуп, отургызып алгандар. Анайып, Туулу Алтайдыҥ ӱстиле – Шабалин, Кан-Оозы, Оҥдой, Кӧксуу-Оозы, Кош-Агаш ла Акташ, Улаган деп јерлердиҥ ӱстиле – учканын Мария Малчиновна кечеги ле болгон керектий куучындап jӱрет.
Чындап, Мария Малчиновна jорыктаарын сӱӱр. Јол-jорыктаҥ бир тууралабас, jол ло келишсин, ыраак та талаларла jорыктап ийет. Тургуза ӧйдӧ jаанакты «амыралтада» деп айдып та болбозыҥ, балдарыныҥ балдарын кӧрӱжер, jурттагы керектерде туружар керек, калада jадып турган балдарына jедип келеле, оны-мыны эптежер керек. Ого ӱзеери быjыл кожо ӱренгендердиҥ толо jаштары кирип jаткан. Олорды кайда деп — база ла тергее ичиле таркап калган «балдар» не, алдында кожо ӱренген, бир общага-турада jаткан, jӱрӱмниҥ jаан jолына кожо алтаган балдар. Эмди бу 70-чи боочыны ашкылап jат, jе ол ло нак, ол ло ойынчы бойлоры. Андый jол-jорыктыҥ бирӱзи jаҥы jылдыҥ байрамдарыныҥ алдында Кош-Агаш jаар болгон эди.
Педучилищени божотконынаҥ бери быjыл 50 jыл толор. Институтты божотконынаҥ бери 40 jыл. Jылдар бойындыйын алып та барза, jиит туштыҥ кожоҥдорын чӧйип, ӱӱрелер, нӧкӧрлӧр бой-бойын бир де ташташпай, ундышпай, карузыжып jӱргени кандый jакшы…
Мария Малчиновнаныҥ ӧдӱп келген талаларын угала, тоо до jок деп санандым. Озо ло Москва, Петербург, Сочи, Кара талай, Орто Азияныҥ ороондоры, Польша, Турция, Монголия, Китай… Камчаткадагы изӱ аржандарга барып jӱргени тузалу jол-jорык болды. Карантиндер башталардыҥ сыраҥай ла алдында Мария Малчиновна ӱӱрезиле кожо Хайнаньга барып келгилеген. Jе кандый ла ороонло jорыктаза, ол ороонныҥ тилине jуукташ тил билгени сӱрекей jаан учурлу деп, jорыкчы jаанак куучындады. Оныҥ учун бала-барка тилдерге аjару салзын деп jакыйт. «Карыыры мени айылдаҥ таппас, мен jолдо ло jорыкта» деп эптӱ айдып, Мария Малчиновна омок каткырып отурат.
Совет ӧйлӧрдӧ Шыргайты jуртта оогош болчомдордыҥ сады jок болгон. 1984 jылда jаҥы тура тудула берерде, иштейтен улус ла эне-адалар бойлоры акту кӱӱниле оны jазайла, болчомдордыҥ туразын ачып алгылаган. Кӧп иштерде эрчимдӱ туружып, садик ачылганынаҥ ала баштапкы он jылды Мария Малчиновна анда заведующий болуп иштеген. Jаш тушта комсомолдыҥ комитедин башкарып, староста, комсомолдыҥ качызы болуп туратан.
Бӱгӱн де Мария Малчиновна jондык иштердиҥ эрчимдӱ туружаачызы, Шабалин аймакта jаҥарчылардыҥ «Чаҥкыр» деп јарлу ӧмӧлигиниҥ туружаачызы, кожоҥчызы болуп jат. Бу ӧмӧликтиҥ туружаачылары анайда ок пьесалар, сценкалар белетеп, коштой jаткан jурттарга ойын-концертиле jорыктап ийет. Ойын-кӧргӱзӱлер анчада ла Л. Кокышевтиҥ бичимелдери аайынча тургузылат деп, кӧп сабазында эр кижиниҥ ролин ойноочы Мария Малчиновна бойы куучындайт. Сценада ойнооры jаанап келерде башталган керек эмес, ол алдындагы jылдарда ӧткӱрилген Эл-Ойындарда Тастаракай да болуп ийетен.
Анайда ок М. Быдышева алтай той-jыргалды канайда ӧткӱрери керегинде «Алтай той-белкенчек» деп кичинек jуунты-бичиктиҥ авторы. Тӧрӧл jуртыныҥ тӱӱкизин jууп салар деген амадула jерлештери З.А. Боделуковала, А.А. Сельбиковло кожо «Кабай jерис Шыргайты» деп бичикти белетеп чыгарган. Jеҥӱниҥ 65 jылдыгына учурлай, jууга jӱрген jерлештери керегинде база ла ӱчӱ «Улу jууны эзедип» деген бичик jазагылаган.
Бу ла jуукка jетире jурттыҥ ветерандарыныҥ биригӱзиниҥ jааныныҥ ижин бӱдӱрген. Jозокту ла кӧрӱмjилӱ ижи учун М.М. Быдышева аймагыныҥ «Кӱндӱлӱ доскозында» да турган, «За заслуги» медалин де тагынган. Мактаткан ла быйан jетирген самараларда чот то jок.
«Jӱрӱм андый, кара ла ак jол солунып jадар. Кӱч ӧйлӧр, jылыйтулар да болгон, jе ненеҥ де коркыбас, чочыбас керек, канай берилер, анайда ла jӱрер керек деп сананып jадым. Бӱгӱнги кӱнге быйан айдып, алканып, jӱрер ле, ичкери jӱткиир ле керек» — деп, Мария Малчиновнаныҥ айтканыла jӧпсинип, бичимелге кожуп салдым.

Марина ЯБЫКОВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина