Алтайдын Чолмоны

«Баатырдыҥ» кичӱ баатырлары

28.01.2022

Горно-Алтайск калада да, текши тергеебисте де «Баатыр» спортзалдыҥ ады-чуузы јарлу, соојыҥ кептӱ деп айтса, јастыра болбос. Ол ыраак 1980 јылдардыҥ учында бистиҥ областьта классический кӱрешле (бӱгӱн грек-рим кӱреш) тазыктырынып, иштеп турган кӱрешчилер, тазыктыраачылар «Баатыр» деп адалган таҥынаҥ залду боло берген. Бу залды јазаар иштерде ол тушта иштеген тазыктыраачылар, кӱрешчилер, кӱрешке кӱӱндӱ улус ончозы теҥ-тай турушкан. Классический кӱреште јединген једим, бийлелген јеҥӱлер бастыразы «Баатырдаҥ» «чыгып» барган деп айтса, јастыра болбос. Туулу Алтайдыҥ ады-чуузы чыккан бӧкӧлӧриниҥ тазыктыру ижи, јӱрӱми мында ӧткӧн.

Бӱгӱн бис оогош уулчактарды, јииттерди тазыктырып турган улус, грек-рим кӱрештиҥ ӧргӧӧзи болгон бу залда ӧдӱп турган иш керегинде айдарга санандыс.
Соојыҥ кептӱ спортзалда бӱгӱнги кӱнде иш, ӧткӧн дӧ јылдарда чылап, кайнап јат. Эртен туранаҥ ала эҥир киргенче балдар, јииттер, јаан улус тазыктырынадылар. Калганчы јылдарда анчада ла оогош уулчактардыҥ тазыктырузына јаан ајару эдилип турганын темдектеп ийер керек. Бӱгӱнги кӱнде эҥ ле оогош уулчактар деп, 2014 јылда чыккан кӱрешчилерди айдар керек. Балдарла иштеп турган тазыктыраачылар кичӱ баатырлардаҥ јеҥӱлерге јединетен бӧкӧлӧр чыдадып алар деген амадулу ижин кӱннеҥ кӱнге бӱдӱргилейт.
Балдарды тазыктырып турган ӱредӱчилерди алзабыс, олордыҥ бастыразы бойыныҥ ӧйинде јаан једимге јеткен, тӧрӧл Алтайыстыҥ алтын кӧмзӧзине эҥ ле артык јеҥӱлер экелген грек-рим кӱрешчилер деп айдар керек.
Узак јылдардыҥ туркунына балдарла иштеп келген тазыктыраачы деп Алексей Викторович Исовты адайдыс. Ол 2001 јылдаҥ бейин СШОР-до иштеп (Олимпий резервтиҥ спортивный школы), «Баатырда» балдарды тазыктырып келди. Ол бойы – грек-рим кӱрешле Россияныҥ спорттыныҥ узы, бастырароссиялык кӧп маргаандардыҥ јеҥӱчили, баштапкы категориялу тазыктыраачы. 1990 јылдардыҥ учында Алексей Викторович Александр Карелинниҥ адылу бастырароссиялык турнир-маргаанын јеҥип алганыла ады-чуузы чыккан. Карелинниҥ турнириниҥ чыдуузы Россияныҥ чемпионадына тӱҥейлелген деп темдектеп ийер керек. Тодош сӧӧктӱ кӱрешчини бойын тӧрӧл Абай јуртында база ок узы ла тоомјызы јаан тазыктыраачы Кирилл Власович Бойдоев кӱрешке ӱреткен ле таскаткан.
Алексей Викторович 2001 јылдаҥ бейин оогош балдарла иштеп келди. Эмди школго јаҥы ла келген уулчактар кӱрешке кӱӱндӱ болгоны солун ла мактулу деп куучындайт. Эне-адалар грек-рим кӱрешти талдап, балдарыныҥ тазыктыру ижин ајаруда тудуп, тазыктыраачыларга јӧмӧжип јадылар. Бу ӧткӧн јылдардыҥ туркунына Алексей Викторовичтиҥ тазыктырган кӱрешчилериниҥ текши тоозы 500-ке јууктажа берген болор. Олордыҥ ортозында школдыҥ кийнинде студент ӧйлӧринде де кӱрешкендери кӧп, јаан једимге де јеткендери ас эмес. Је ол ок ӧйдӧ кӱрештеҥ јӱре бергендери база бар. Кажы ла баланыҥ јолы башка болор. Мында ончозы јиит кижининиҥ бойыныҥ кӱӱнинеҥ камаанду эмей. Је тазыктырынганы, кӱрешкени јӱрӱмде јаантайын тузалу болуп артып калатаны – бузулбас ээжи.
Алексей Викторовичтиҥ куучындаганыла болзо, бӱгӱнги кӱнде оныҥ тазыктырып турган ӱренчиктери ортодо јайалталу балдар кӧп. Оогош кӱрешчилерди кӱрежерине јилбиркедерге тазыктыраачы кижинеҥ кӧбизи камаанду болуп артып јат. «Балала тил табар керек, кӱрешке кӱӱни кӱйӱп чыксын деп, тазыктыраачы ӱредӱчи, таскадаачы, психолог, јаан најызы болор учурлу. Баланыҥ бӱдӱмјизин буспай, ол ло ок ӧйдӧ кӱрештиҥ узына јеҥил эмес алтамдарын эдерге оогош кӱрешчиге болужар учурлу. Ол тужында кӧргӱзӱ болор, јайалталу база бир спортчы туулар» — деп, Алексей Викторович айдат.
Тазыктыраачы бӱгӱн 2005-2014 јылдарда чыккан уулчактарды ла уулдарды ӱредет. Бир бӧлӱкте јирме баланаҥ ас болбой јат. Айдарда, эртен тура ла эҥирде тазыктырынып турган уулчактардыҥ текши тоозы тӧртӧннӧҥ ажыра. Јеҥил эмес ижин бӱдӱрерге јаан ӱйе тазыктыраачы-ӱредӱчилер јаан болужын јетирет. Анчада ла Иван Адучинович Самтаевтиҥ, Геннадий Юрьевич Бачимовтыҥ болуш-јӧмӧлтӧзин Алексей Викторович темдектейт.
Оогош уулчактарла иштеп турган тазыктыраачыларга ады-чуулу база бир кӱрешчи, грек-рим кӱрешле спорттыҥ узы, алтай кӱрешле Эл Ойындардыҥ канча катап јеҥӱчили, абсолютный јеҥӱчили болуп чыккан Айдар Нӧкӧрович Черепанов кирет. Бойы МЧС-та да иштеп турган болзо, је ол ок ӧйдӧ балдарды кӱрешке ӱредет. Айдар Нӧкӧрович тазыктыраачы ишке 2020 јылда келген ле бӱгӱн 15 уулчакты тазыктырат. Ол ӧткӧн јылдарда јаан једимдерге једип, тергеебиске кӧп јеҥӱлер экелгени тӱӱкиге кирген. Ӧткӧн јылда кӱрешчи-тазыктыраачы Россияныҥ ветерандар ортодо бастырароссиялык маргаандарында туружып, экинчи јеҥӱлӱ јерди ойноп алган эди. Онойдо ок ветерандар ортодо Грецияныҥ Лутраки калазында ӧткӧн телекейлик чемпионатта бежинчи болгон. Бу база јаан једим. Эмди Айдар Нӧкӧрович бойыныҥ узын, билгирин јиит ӱйеге берип, таскаду ижин улалтып јат.
Вячеслав Георгиевич Кызлаков тазыктыраачыныҥ ижин бир де буспаган. Ол — грек-рим кӱрешле СССР-дыҥ ла Россияныҥ спортыныҥ узы, Алтай Республиканыҥ нерелӱ тазыктыраачызы, Россия Федерацияныҥ спортыныҥ ла физический культуразыныҥ отличниги, ветерандар ортодо телекейдиҥ чемпионы, бийик категориялу тазыктыраачы, спорттыҥ 17 узын, Россияныҥ, Сибирьдиҥ первенстволорыныҥ, бастырароссиялык маргаандардыҥ јеҥӱчилдерин ле призерлорын тазыктырган. Узак јылдарга ол Майма јуртта балдарды ӱреткен, эмди «Баатырда» кӱрешчилерди тазыктырат. Вячеслав Георгиевичтиҥ бастыра ижи грек-рим кӱрешле, балдарла, «Баатыр» спортзалла колбулу болуп улалып јат деп темдектеер керек. Бойыныҥ уулы Женя Россияныҥ спортыныҥ узыныҥ нормативтерин 2013 јылда бӱдӱрип салган ла тергеебистиҥ спорт кӧмзӧзине ас эмес јеҥӱлер экелген. Бӱгӱн Евгений Вячеславович уулчактарды, уулдарды кӱрешке ӱредет. Олордыҥ текши эткен ижиниҥ турултазы болуп, тергеелик, Сибирьдиҥ маргаандарында јеҥӱлер кӧрӱнип келди. Оноҥ до јаан јеҥӱлер болор деп ижемји чокум бар.
«Баатыр» спортзалда иштеп турган тазыктыраачылардыҥ ижин баш тазыктыраачы Амаду Артурович Белеков башкарат. Ол оогош уулчактарла кожо јииттерди тазыктырып, бу ок ӧйдӧ бастыра бӧлӱктерде ишти ајаруда тудат. Амаду Артурович – грек-рим кӱрешле спорттыҥ узы, экинчи категориялу тазыктыраачы.
Грек-рим кӱрешчилердиҥ ӧргӧӧзи болгон «Баатыр» спортзалда бӱгӱн кидим иш улалып јат деп темдектегенис. Пандемияла кожо токтодулар кӧп тӧ болгон болзо, Роспотребшиҥжӱниҥ бастыра некелтелерин бӱдӱрип, тазыктыру-иш токтобогон. Балдар кӱрежерге кӱӱндӱ, кӱрежерге ӱренип јат. Олорды таскадып-ӱредип турган улус бойыныҥ ӧйинде јаан једимге јеткен, бийик усту кӱрешчилер, амадузы јаан фанат-устар деп кӧрӱп јадыс. Оныҥ учун «Баатырда» чемпиондор, олимпий чемпиондор ӧзӱп чыгар деп ижемји ле бӱдӱмји бар.

Адакыда: СШОР-дыҥ грек-рим кӱреш аайынча тазыктыраачылары спортивный школдыҥ башкараачызы А.М. Яйтаковко ло грек-рим кӱрешле федерацияныҥ јааны И.А. Самтаевке јетирип турган болуш-јӧмӧлтӧзи учун јаан быйанын јетиредилер. Онойдо ок грек-рим кӱрешти, кӱрешчилерди јӧмӧп турган эне-адаларга, улуска олор алкыш-быйанын айттылар.

Айгуль МАЙМАНОВА
ФОТОЈУРУКТА: тазыктыраачылар А.В. Исов ло А.А. Белеков кичӱ кӱрешчилерле кожо.