Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

«Тегин план эмес, политикалык иш»

28.01.2022

2021 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 11-чи кӱниниҥ Алтай Республиканыҥ Башкарузынаҥ 683-р номерлӱ Јакааныла «Алтай Республикада Алтай эл-тергеелик тилди јӧмӧӧриниҥ ле ӧскӱрериниҥ Концепциязы» јӧптӧлгӧн. Оныҥ тӧзӧгӧзинде 2030 јылга јетире ӧткӱрилетен ээжилер кийдирилген.
2021 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 26-чы кӱнинде Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ Јӧбиле «Алтай тилди корыыры ла ӧскӱрери» деген эл-тергеелик программа тӧзӧлгӧн. Ол Јӧп окылу кӱчти 2022 јылдыҥ чаган айыныҥ баштапкы кӱнинеҥ ала алынган. Иштеер ӧйи – 2022-2027 јылдар.
Ӧткӧн јылдыҥ тулаан айында «Алтай Республикада алтай эл-тергеелик тилдиҥ учуры ла республикан кеминде айалгазы» деген билим-практикалык конференция ӧткӧн лӧ ондо тургузылган пландар бӱгӱнги кӱнде кандый айалгада болгоны керегинде башкаруда јуун ӧтти. Јуунда ӧткӧн куучындар аайынча «Алтай тилдиҥ сурагы башка государственный программала кӧдӱрилип барып јатканы – сӱрекей учурлу. Бу тегин план эмес, бу јаан политикалык иш» – деп, Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ алтай тилдиҥ сурактары аайынча јӧпчизи И.И. Белеков айтты.
Јуунда айдылган эҥ јилбилӱ деген пункттарга бӱгӱн «Јылдыстык» ајару эдет.

О. Саврасова, Алтай Республиканыҥ ӱредӱ ле билим аайынча министри

– Ӧткӧн јылда билим-практикалык конференцияныҥ материалдары аайынча јуунты белетелген. 

Эҥ артык методисттерге, бичиктердиҥ авторлорына, алтай тилдиҥ ӱредӱчилерине Н.Н. Суразакованыҥ адыла адалган премия-сый табыштырар керегинде сурак шӱӱжилген. Тургуза ӧйдӧ бу премияны берер аайы јанынаҥ ээжи јазалат. Оныҥ кеми (эки номинацияга) 100 муҥ салковой болор.

– Балдардыҥ садтарында алтай группалардыҥ тоозын кӧптӧдӧри јанынаҥ 2021 јылда «балдардыҥ сады – школ» деген бирлик комплекс иш ӧткӱрилет. 13 пилотный дейтен садтарда алтай инновациялык группалар ачылган, мында «Алтай Республикада болчомдордыҥ садтарында алтай тилди ӱредериниҥ полилингвальный модели» ӱлекердиҥ материалдары ченелет. Бу ӱлекер јолды 2020-2021 ӱредӱлик јылда алынган, ол 2025 јылга јетире ӧдӧр. 

– 2022 јылдыҥ кандык айында тӱрк тилдерле талалар ортодогы олимпиада ӧткӱрилери темдектелет. Ол 9-11 класстардыҥ ӱренчиктери ортодо болор.

– Школдордо «Точка роста» деген тӧс јерлерде алтай тилле мультфильмдер ле балдардыҥ фильмдерин јазаар студиялар тӧзӧӧри темдектелет (чындап, Кырлыктыҥ школында «Башпарак» деп адалган мындый студия эрчимдӱ иштейтавт.).

Анайда ок бӱгӱнги кӱнде алтай тил аайынча Алтай Республиканыҥ башчызы башкарып турган советтиҥ јуунында кӧдӱрилген сурактарла мындый иштер ӧткӱрилген ле ӧткӱрилет: 

– «Алтын-Туу» бичик чыгармада балдардыҥ литературалык кружогына республикан гимназиянаҥ ла педколледжтеҥ 13 бала кӧчӱреечилердиҥ школына јӱрет. 

– Алтай тилле цифровой изданиелер јазалат: «Алтай тилди ӱренедис» деген электрон ӱредӱлик ресурс; балдарга алтай тилле мобильный приложение; «Чаабычак» деген электрон журнал; алтай литератураныҥ чӱмдемелдери аайынча аудиобичик (бу јылда 7-чи класстыҥ чӱмдемелдери ӱнделтилер). Текши алза, цифровой ресурстарга быјыл 470 муҥ салковой акча чыгарылары темдектелет. 

– Алтай кееркедим литератураны оцифровкага кийдирип, оны Интернетке салар. Бу керегинде айткажын, 2011 јылдаҥ ала М.В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотека «Электрон библиотека» деп ӱлекерле иштеп турганын темдектебеске болбос. Мында «цифрага» билим, ретро литература, периодика кӧчӱрилет. Текши алза, «цифрага» алтай тилле 5 муҥнаҥ ажыра документ кирген. Олорло библиотеканыҥ сайтынаҥ таныжар арга бар. 

– Кадрлар белетеери јанынаҥ иштерди ГАГУ ла ГАПК эрчимдӱ апарат. 2022 јылдыҥ сыгын айында «Баштамы класстардыҥ тӧрӧл тилле ӱредер аргалу ӱредӱчизи» деген специальность јол алынар. Анайда ок «Школго баргалак балдардыҥ  полилингвальный ӱредӱлик айалгала таскадаачызы» деген квалификация болордоҥ айабас. 

– Горно-Алтайсктагы автовокзалда пассажирлерге јетирӱ алтай тилле јарлалат: эзендеш, автобустардыҥ маршруттары керегинде јарлар ла куурмакчылардаҥ коруланары керегинде јетирӱ. 

Л.  Варванец, национальный политика ла эл-јонло колбу тудар комитеттиҥ председатели

– Тергеебисте «Албатылар најылыгыныҥ туразында»  албатылар ортодогы колбу аайынча иштеп турган коммерциялык эмес организацияларга болушту ресурсный тӧс јерлерди јӧмӧӧри јанынаҥ иштер ӧдӧт. Ондо улус ӱлекерлер тургузарына, гранттарга угузу бичиирине, пиар-ӱйдежӱ ӧткӱрерине болуш-јӧмӧлтӧ алат. Анайып, ӧткӧн јылда эки биригӱге грантовый јӧмӧлтӧ эдилген. «Культурно-исторический, музейный центр» деген коммерциялык эмес организация республикабыста јуртаган албатылардыҥ культуразын кӧргӱскен «Ӧйлӧрди колбогон учук» деген ӱлекерин корулаган. «Творческая экспериментальная студия» деп коммерциялык эмес организация Россияныҥ Кинематографисттериниҥ бирлигиниҥ ле Президенттиҥ гранттарыныҥ фондыныҥ јӧмӧлтӧзиле «Орык (орук?) јол» деп фильм соккон. Оны режиссер Михаил Кулунаков Кӱӱгей Тӧлӧсовтыҥ ла Јыбаш Каинчинниҥ чӱмдемелдерине тайанып соккон.  

– «Алтын-Туу» бичик чыгарма Борис Укачинниҥ «Ӧлтӱрген болзом тороны» деген повестин эки тилле кепке базып чыгарган. Бу повесть алтай литератураныҥ кепке базарга пландалган 15 чӱмдемелиниҥ бирӱзи.  

Анайда ок «Алтын-Тууныҥ» јаан ајарузы школго баргалак ла баштамы школго барып турган балдарга эдилет.  Темдектеп алза, олор бу удабаган «Таныктардыҥ телекейинде» деген бичигеш чыгарган. Квартал сайын 1000 экземплярла «Солоҥы» журнал кепке чыгат. 

– Сыгын айдыҥ баштапкы кӱнинеҥ ала Алтай Республиканыҥ Бичиичилер биригӱзинде јиит (юные) бичиичилердиҥ «Тирӱ классика» деп школы иштейт. Айса болзо, мында ченемел алган балдар кийнинде Литературный институтка целевой ӱредӱге кирер аргалу. 

– 2022 јылда Айару Тохтонованыҥ  бичиги кепке базылары темдектелет. Ондо јурт јердиҥ улузы, јииттер керегинде куучындар ла повесть кирер. Айару Тохтонова Москвадагы А.М. Горькийдиҥ адыла адалган Литературный институтты божоткон, бӱгӱн Кан-Оозы аймакта «Кан-Чарас» газетте иштейт. 

Н. Шубина, Горно-Алтайсктагы ӱредӱчилер белетеер колледжтиҥ директорыныҥ ордынчызы

Наталья Борисовнаныҥ «Алтай тилди ӱренели» деген сайтыныҥ кӧрӱ-таныштырузы сӱрекей јилбилӱ болды.

– Сайт аайынча методисттер, практиктер, билимчилер, программист, ГТРК-ныҥ ишчилери иштейт. Бастыра материалдар Алтай Республика-ныҥ ӱредӱ ле билим министерствозыныҥ билим-методикалык совединиҥ турчыларыныҥ экспертизазын ӧдӧт.  Сайт Санкт-Петербургтагы «Бегет» деген хостингте турат. Доменниҥ ады АЛТАЙТИЛ.РУ. Сайт компьютер ле мобильный бӱдӱмдерлӱ, сокор улуска башка бӱдӱм бар. 

Сайттыҥ «дорожный картазы» ӱч јылга тургузылган. Ондо бастыра 75 онлайн-уроктор (тургуза ӧйдӧ 25 урок белен) видео-, аудиофайлдарла, тексттерле, таскадуларла, адакыда тесттерле ӧдӧр. Кажы ла уроктыҥ бӱги ӱч бӧлӱктеҥ турат: јартамал, ӱредӱ план, отзывтар. 

Мында јаҥыс онлайн-уроктор эмес, анайда ок алтай албатыныҥ культуразыла, чӱм-јаҥдарыла таныштыру, кӱӱлик ле литературалык, анчада ла кичинек болчомдорго контент. 

О.  Антарадонова, Алтай Республиканын культура аайынча министри

— П.В. Кучияктыҥ адыла адалган эл драма театрдыҥ алтай тилле репертуарын јаантайын јаҥыртып турар деген амадула, Сурайа Сартакованыҥ поэмазы аайынча «Эрјине» моноспектакль, Чингиз Айтматовтыҥ чӱмдемелиле «Кабай» спектакль тургузылган. Н.У. Улагашевтиҥ кай чӧрчӧгине тайанып, балдарга тургузылган «Кӧкиҥ Эркей» спектакльдыҥ премьеразы ӧткӧн јылдыҥ јаҥар айында ӧтти. Бу иш «Алтай тилди чеберлеери ле ӧскӱрери» деген подпрограмма аайынча ӧткӱрилген.

Калганчы ӧйдӧ кӧп саба спектальдар эки тилле ӧдӧт. Синхронный кӧчӱришке кӧрӧ, оны јакшы деп, кӧрӧӧчилер јарадат. 

— 2021 јылдыҥ сыгын айыныҥ баштапкы кӱнинеҥ ала культураныҥ ла кеендиктиҥ Г.И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган колледжинде 1-кы курстыҥ студенттери, ӧскӧ дӧ укту болзо, алтай тилди кыйалтазы јогынаҥ ӱренет. 

— 2023 јылда «Алтай Республиканыҥ Бичиичилер биригӱзиле» кожо алтай тилле пьесалар бичиириниҥ конкурсын тӧзӧӧри лӧ јеҥӱчилдиҥ ижин сценада тургузары темдектелет. 

– 2023 јылдаҥ ала Эл театрда јиит драматургтардыҥ јайаан студиязы тӧзӧлӧри, ондо ло алтай тилле драма чӱмдемелдер бичиири темдектелет. Јиит драматургтарды ӱредерге ороонныҥ ведущий деген педагог-драматургтары кычырылар. 

– Литературный музей деген теманы кӧдӱргенде, оны А.В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейде тӧзӧӧр арга бар. Нениҥ учун дезе ондо алтай литературага учурлалган јаантайынгы экспозиция эрчимдӱ иштейт. Мында бир муҥнаҥ ажыра коллекция јуулган: ол бичиичилердиҥ ле поэттердиҥ самаралары, дневниктери, колбичимелдери, фотолоры ла тудунган-кабынган эдимдери. Је музейдиҥ бу темага берилген јери (42,22 кв. м) бастыра экспонаттарды толо кӧргӱзер арга бербейт.  

Оныҥ учун таҥынаҥ литературный музей эткен болзо (эл музейдиҥ филиалы эдип), ол тӱӱкилик ле культуралык јаан учур алынар эди. Мында бичиичилердиҥ кӧмзӧлӧри толо тургузылар, ӱредӱлик иштер ӧдӧр эди. Је мындый музейди тӧзӧӧрине, ас ла дезе, 12 млн салковой кире акча керек. (Бу сурак аайынча башчы О.Л. Хорохордин музейди «Алтай-Кабай» Тӧс јердиҥ концепциязына кийдирер аргалар кӧрзин деп, јакару бердиавт.).

Бӱгӱнги кӱнде М.В. Чевалковтыҥ адала адалган эл библиотекада «Алтайдыҥ бичиги» деген музей иштейт, 2007 јылдаҥ бери ол Алтайыста бичик-биликтиҥ ӧткӧн тӱӱкилик јолын јартап, илелеп кӧргӱзет. Бу музейдиҥ фонды јаантайын толо болзын деп, «Алтай тилди чеберлеери ле ӧскӱрери» программа аайынча 2022-2025 јылдарда республикабыстыҥ бичиичилериниҥ ле поэттериниҥ кӧмзӧлӧринеҥ бичиктер, тудунар-кабынар эдимдер, колбичимелдер алылар.

Јуунныҥ учында советтиҥ 2022 јылда бӱдӱретен ижи темдектелген, ол тоодо баштапкы ла экинчи јарымјылдыктарда эки јаан јуун ӧдӧр. Республиканыҥ башчызы бу јуундарды башкаруныҥ залында эмес, кандый бир аймакка чыгып, ондо ӧткӱрели деп кӱӱнземелин айтты.

Светлана Триянова

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина