Кӧӧ-куйак јепселдӱ ойрот јуучыл

01.02.2022

А.В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейде чаган айдыҥ 23-24 кӱндеринде XVII чактыҥ јарымындагы – XVIII чактыҥ ортозындагы атту-чуулу ойрот (джунгар) јуучылдыҥ јаҥырта јазалган јепселине учурлалган «Куйак» деген тӱӱкилик-документ фильм кӧргӱзилди. Чаган айдыҥ 21-чи кӱнинде оныҥ окылу таныштырузы ӧтти.

Атту-чуулу ойрот јуучылдыҥ јепселин јаҥыртып орныктырган улус јарым Евразияны јуулаган јалтанбас јуучылдыҥ јепселин бастыра јанынаҥ кӧргӱсти. Јепселдиҥ билим-тӱӱкилик ле музейдеги учурын специалисттер лапту чокымдаган. Фильмниҥ чӱмдемел учурлу элестерине ӱзеери кожулган куучын-эрмек јамызы јаан, атту-чуулу, јалтанбас јуучылдыҥ ӧткӧн јолын кӧргӱзет. Бодолында мындый јепселдиҥ ээзи тегин јуучыл эмес деген шӱӱлте јолду да, иле де.
«Куйак» деген фильмди Россия ла башка-башка ороондордо ӧдӱп турган кӧп тоолу кӧрӱ-маргаандардыҥ јеҥӱчили ле «Алтайфильм» киностудияныҥ башкараачызы Михаил Кулунаков Эл музейдиҥ директоры Римма Еркинованыҥ шӱӱлтезине тайанып тургускан. Кӱӱзин кӱӱ чӱмдеечи Азулай Тадинов бичиген. Тӧс рольды, атту-чуулу ойрот јуучылды, Эл театрдыҥ артисти Айдар Унатов ойногон. Режиссердыҥ амадузын, кӧрӱмин киного, јӱрӱмге профессионал кинооператор-постановщик, дизайнер Ольга Кулунакова камерала билгир согуп кийдирген. Кинооператор ончо кадрлардыҥ ла сценалардыҥ бирлиги учун каруулу.
Фильмниҥ кезик кадрлары Алтай крайдыҥ «Јажыл ортолык» деп туркомплексиниҥ јеринде ле Чамал аймактыҥ Куйус јуртыныҥ јерлеринде согулган. Ондо јербойыныҥ эл-јоны ла музейдиҥ ишчилери турушкан. Фильмди согорында режиссерго јаан јӧмӧлтӧ-болужын Куйустагы јурт јеезениҥ јааны Владимир Тантыбаров јетирген.
Јилбилӱ ле јаҥыртылып орныктырылган јепселдиҥ јуунтызын Эл музей 2021 јылда билим-тӱӱкилик јаҥыртуныҥ «Путь сибирского воина» деген тӧс јериле (Новосибирск) ӧмӧ-јӧмӧ иштеген ӱлекер аайынча алган. Тӧс јердиҥ башкараачызы, археолог, инженер-оружиевед Юрий Филиппович Эл музейдиҥ јакылтазыла атту-чуулу ойрот јуучылдыҥ јепселин јаҥыртып орныктырган. Јуунтыга кирип турган ончо эдимдер ады јарлу билимчи Юрий Худяковтыҥ башкарганыла тӱӱки билимдердиҥ докторы, Новосибирсктиҥ госуниверситединиҥ археология ла этнография кафедразыныҥ доценти Леонид Бобровтыҥ кӧп јылдардыҥ туркунына ӧткӱрген шиҥжӱлӱ ижиниҥ шылтузында белетелген.
Кӧрӧӧчилер «Куйак» деп фильмди кӧргӧн кийнинеҥ Юрий Александрович јепселдиҥ эҥ башкы бӱдӱмин ол ло бойынча јаҥырта јазаар амадула ӧткӱрген шиҥжӱлӱ, бедиреништӱ ижи јанынаҥ элбеде айтты. Бу кемиле, учурыла јаан ла каруулу иш олордыҥ тӱӱки билимдердиҥ докторы Леонид Бобровло кожо ойрот элдиҥ јуучыл энчи-байлыгы аайынча кереести чаракчадаҥ јууганыла башталган. Олор эдимдерди, башка-башка бичиктердеги јетирӱлерди кыракы јууган. Олор адакы учында Санкт-Петербургтаҥ, Алматыдаҥ ала Пекинге јетире 20 музейде ойрот јепселдиҥ сӱрекей баалу-чуулу эдимдерин тапкан: шлем-бӧрӱкти, куйакты, кылышты, ок-јааны, саадакты, мылтык-јепселди ле о. ӧ.
Јуучылдыҥ кийиминиҥ ӱстинеҥ кийетен куйактыҥ чын бойын олор Томсктыҥ госуниверситединиҥ Сибирьдиҥ археологиязы ла этнографиязы аайынча музейинеҥ тапкан. Ойрот јуучылды темир куйагы јуу-согуш ӧйинде коруган. Оны кийген јуучылга јуулажарга ӧштӱниҥ огынаҥ, согултазынаҥ, табарузынаҥ кыйарга да, удура барарга да эптӱ болгон. Бескези он килограмм куйакты јуучыл кӧдӧчизи јогынаҥ бойы кийген. Адына мингенде, куйактыҥ эдек тужы аттыҥ белине эптештире јадатан.
Эл Курултайдыҥ спикери Артур Кохоев Эл музейди баалу, јилбилӱ экспонаттарды алганыла уткуды. Артур Павловичтиҥ айтканыла, биске тазыл-тамырысты, ада-ӧбӧкӧлӧристи, ук-тӧстӧристи билип јӱрерин бу фильм база катап эзетти. «Албаты ӧткӧн ӧйин билбезе, олордо келер де ӧй јок болор» — деп, ол айтты.
Тӱӱкилик-документ кептӱ фильмниҥ бийик учурын АР-дыҥ башчызыныҥ јӧпчизи Иван Белеков, Эл Курултайдыҥ эл политика, ӱредӱ, культура, јондык биригӱлер ле СМИ-лер аайынча комитединиҥ председатели Наталья Екеева, ЮНЕСКО-ныҥ национальный комитединиҥ каруулу качызы, филология билимдердиҥ докторы Тамара Садалова база аҥылап темдектедилер.
Куучын-эрмек айткандар јаҥыртуныҥ авторы инженер-оружиевед Ю. Филипповичке, режиссер М. Кулунаковко ло музейдиҥ јааны Р. Еркиновага бойыныҥ ӧйинде атту-чуулу, аргалу-чакту, јалтанбас ойрот јуучылдыҥ јепселиниҥ јуунтызын бӱткӱлинче орныктырып, кӧрӧӧчилерге чыгарганы учун алкыш-быйанын айттылар. Ойрот (джунгар) каандык јоголгон кийнинеҥ ойраттардыҥ сӱрекей кӧп јепсели чачылган-јылыйган, је арткан-калганы башка-башка ороондордыҥ музейлери сайын «чачылган-јайылган». Бу ӧйгӧ јетире зӱнгор (джунгар) каандыктыҥ черӱлериниҥ јуучыл јепселиниҥ јуунтызы керегинде чокым јетирӱ јок болгон. «Ойрат јуучыл-культуралык энчи-байлыкты јаҥырта орныктырганы кайкадат, оморкодот. Олордыҥ јуучыл једими де тыҥ болгоны санандырат» — деп, Тамара Михайловна чокымдады. Алтай аҥчылар ХХ чактыҥ башталганына јетире шыйралу мылтыгын ада-ӧбӧкӧлӧриниҥ энчилеп артыргысканы деп чеберлеп, кезикте оныла аҥдап туратан деп айтты.
«Куйак» кинофильмде ӧткӱрилип турган куучын-эрмектер ӱзеери Леонид Бобровтыҥ билим иштеринеҥ алылган јуруктарла, тӱӱкилик карталарла кееркедилген. Темдектезе, «Карта зюнгорских владений, составленная посланником в Зюнгории капитаном артиллерии Иванов Унковским, 20/31 января 1724 г.» деген картага јаан јилбӱ болгонында алаҥзу јок. Сӱрекей баалу ла тӱӱкилик учурлу документти Арасей каандыгыныҥ Тыш политика аайынча кӧмзӧзи берген. Онойдо ок ойрот-кыдат јуучылдарды кӧргӱскен кыдат гравюралар база солун.
Эл музейдиҥ фондторында Алтайдыҥ Зӱнгар эмезе Ойрот каандыкка кирип турган ӧйин, 17-18 чактарды, керелеген экспонаттар јок болуптыр. Оныҥ учун музей бу сӱрекей јилбилӱ јуунтыны алганында бойыныҥ тереҥ учуры бар. Тӱӱкизиле јилбиркеп тургандар бу фильмнеҥ Ойрот каандыктыҥ куба чӧлдӧриниҥ черӱлериниҥ бирӱзиниҥ бажында турган атту-чуулу јуучылла танышканы јарамыкту. Шак бу ӧйдӧ Ойрот каандык кӱчтӱ, чакту, ийделӱ јуучыл тергее болгон…
Римма Еркинованыҥ айтканыла, музей Новосибирсктеги тӧс јерле база да ӧскӧ ӱлекерлерле ӧмӧ-јӧмӧ иштеер амадулу. Темдектезе, ат-нерелӱ тӱрк јуучылдардыҥ јепселиниҥ јуунтызы јанынаҥ иштеер амадулу. Айса болзо, кӧрӧӧчилер тӱрк јуучылга учурлалган ла согулган киноны кӧрӧр.
Тургуза ӧйдӧ «Куйак» деп фильмге јилбӱ јаан. Музейде бу ууламјы аайынча темдектелген иш кӧп. Айса болзо, кӧрӧӧчилер оны келип кӧрӧр, эмезе, јада-тура дисктерге бичилзе, садып та алар аргалу болор. Эмезе музейдиҥ сайттарында јарлалар. Је јаан-јашта «Куйакты» кӧрӧр арга болор деп айдарга јараар. Јаш улус тӱӱкизиле јилбиркеп турганын јаҥыс ла јӧмӧӧри, удура барары артат.

Клара ПИЯНТИНОВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина