Алтайдын Чолмоны

Кайкамчылу кылык-jаҥду Петров

04.02.2022

Öткöн öйлöр ажыра jарт сезедим: тÿÿки шак ла В.И. Петровко бистиҥ республиканыҥ башкарузыныҥ эҥ баштапкы jааны болзын деп молjогондый. Ол jиит кадрларды ла кеми бийик профессионалдарды теҥ-тай кичееп, олорды кайкамчылу колбуда тутканы бÿгÿнги кÿнде jарттаҥ jарт болгонын албаты јарт оҥдоп келди.

Ол тушта Владимир Иванович башкаруныҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызы болзын деп, Алексей Иженерович Ялбаковты кычырган. Ол jиит те болгон болзо, кату сыркынду ла недеҥ де jалтанбас, jурт ээлемниҥ билимдериниҥ кандидады, анайда ок партияныҥ Кош-Агаштагы райкомыныҥ баштапкы качызы болуп иштеген кижи болгон. Акча-манаттыҥ министрине ченемелдÿ Александр Алексеевич Серебреников кöстöлгöн. Тольяттинеҥ экономикалык билимдердиҥ кандидады, билгири тереҥ Александр Николаевич Алчубаевти кычырып экелгендер. Jурт ээлемниҥ тöс ууламjызын ченемели jаан Григорий Николаевич Пильтин баштап апарган. Аймактарда иштеп тура, jакшы таскамал-школды öдÿп, бойлорына тыҥ некелтелÿ Александр Иванович Завьялов ло Олег Валерьевич Агеев башкаруныҥ турчыларына кöстöлгöн. Ӱредÿликти ле культураны нерелÿ ÿредÿчи Нина Прокопьевна Федорова ла ады jарлу критик-литературовед Валерий Иванович Чичинов башкаргандар. Jонjÿрÿмдик корулаштыҥ министрине ченемелдÿ Виктор Иванович Горбунов кöстöлгöн. Эҥ ле jиит, кеми бийик профессионал Алексей Степанович Тюхтенев ар-jööжö аайынча ордынчызы болгон. Су-кадыкты корыырында Николай Иванович Куропятник, Сибирьдиҥ стройотрядтарыныҥ jаркынду башкараачыларыныҥ бирÿзи, болгон.
Республиканыҥ Москвадагы эҥ баштапкы элчилигиниҥ ижине Эре-Чуйда чыдап öскöн Александр Поликарпович Манзыров аткарылган. Мен ол тушта «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ баш редакторы, тÿÿкилик билимдердиҥ кандидады болгом. Башкаруныҥ jааны меге «от-jалбышту jерди» — jонjÿрÿмдик сурактар аайынча ордынчызыныҥ ижин бÿдÿмjилеген.
Петровто кайкамчылу кылык-jаҥ болгон: ол бойыныҥ командазыныҥ турчыларына jаантайын бÿдÿмjилÿ болгон, jайым иштеер арга берген. Ол меге Казахстанда Семипалатинск-теги полигондо ядерный ченелтелердиҥ уч-турултазынаҥ тÿбекке тÿшкендерге реабилитацияныҥ программазын белетеп, jÿрÿмге кийдирерин бÿдÿмjилеген. Чокумдап айтса, кöпти эдер керек болгон, алдында иштеп алганын 180 градуска эбиртип, ÿзеери, ол тушта кöбизинде башка кöрÿм-шÿÿлте болгон. Ороонныҥ билим элитазыла, Билимдер Академиязыла, коруланыштыҥ министерствозыла, Россияныҥ космический ийде-кÿчтериле, су-кадыкты корыырыныҥ министерствозыла, öскöзиле де колбуларды бектедер амаду турган. Баш болзын, оныҥ уч-турултазы – программаныҥ jöптöлгöни!
Республиканыҥ башчызына ла башкарузына эдетен база бир учурлу керек-jарак – ол Горно-Алтайсктагы ÿредÿчилер белетеер пединститутка тöзöлгöлöнип, классический университет ачары болгон. «Университеттердиҥ тÿÿкизин» аjаруга алза, бу сурак государстводо эҥ бийик кеминде – Императордоҥ ала Генеральный качыга jетире шÿÿжилер керек болгон. Постсоветский тергееде оны бис баштапкы катап öткöнис. АР-да билимдердиҥ сок jаҥыс докторы С.С. Каташ болгон. Республика оогош, кадрлар кöп эмес, федерал тöс jерге бÿдÿмjилеерге келишкен. Премьер-министр Е.Т. Гайдарла, оныҥ ордынчыларыла, кöп федерал министрлерле туштажулар öткöн. Качан бисте классический университетти ачар jöп jарадыларда, В.И. Чаптынов акту кÿÿнинеҥ мынайып айткан: «Кару Владимир Иванович, бу сениҥ башкартуҥныҥ jедими. Республиканы тöзööри jанынаҥ jöп jарадылган кийининде, университетти ачары эҥ учурлу керек болуп jат». Албатыда айтканыла, мындый сöстöр, чындап та, недеҥ де баалу эмей!
Владимир Иванович В.И. Чаптыновло кожо иштеп тура, «Сибирьдеги jöптöжÿ» («Сибирское соглашение») деп ассоциацияныҥ турчызы боло берген. Бу кöп jöптöжӱлер ортодоҥ ол тужында тегиндÿ эмес jöптöжÿ болгон. Бирлик ороон – СССР jайрадылган. Аайы-бажы jок 1990-чы jылдар келген. Керек дезе Россияныҥ бирлиги jанынаҥ сурак курч тура берген. Ол коркышту керек-jарактар ортодоҥ «кажы бир улустыҥ» бажына Уральский, Ыраак Кÿнчыгыш, Сибирский республикалар тöзööр санаа-шÿÿлтелер амыр бербей барган. Бу сÿрекей jеткерлÿ, кÿч, некелтелÿ öйдö Сибирьдиҥ тергеелериниҥ башкараачылары: И.И. Индинок, В.А. Толоконский, А.А. Суриков, Б.А. Мальцев, А.Г. Тулеев, В.И. Чаптынов, В.Н. Штыгашев ле öскöлöри де бойлорыныҥ тоомjызыла Сибирьдеги 19 тергеениҥ экономикалык колбуларды тыҥыдары, иштеери аайынча тергеелер ортодогы ассоциацияны бектей туткан. «Сибирьдеги jöптöжÿниҥ» бескелÿ туружаачызы В.И. Петров болгон. Онызы Россияныҥ база бир бöлÿгиниҥ — Сибирьдиҥ бирлигин корып аларына jаан камаанын jетирген. Владимир Ивановичтиҥ «Сибирьдий jаан jерди ары-бери jайкабас керек» деп айтканы бÿгÿн ойгорлык угулат.
Владимир Иванович Петров – орус кижи, алтайлар ортодо чыдаган. Ондо орус баштаҥкай алтай кöгÿс-кöрÿмле колболгон.
В.И. Чаптынов ло В.И. Петров бой-бойлорын оҥдогон, тоогон, кажы бирде олор ортодоҥ блааш-тартыжу да чыга беретен. Ол jоктоҥ канай болотон эди. Олор экÿ – государстволык улус, Алтай Республиканы тöзööринде бирлик ийде. Ол керегинде качан да ундыбазыс, тÿÿкиниҥ бескезинде олор экÿни öнöтийин удурлаштырарга тургандарга jай бербезис!
Мен кажы бирде ол öйлöрди эске алып турадым. Чаптынов ло Петров кожо, ийделÿ бир командада болордо, республикада ончозы jакшы болгон. Онызы бирлик иштегениниҥ шылтузы! Jер-телекейде ончозы бузулбас бирликте ле диалектикалык öзÿмде деп jарт кöрöдис. Биске де, эмдиги тегин эмес öйдö, jаркынду ол эки кижини чындык баалап, тÿÿкиниҥ урокторынаҥ тÿп-шÿÿлтелер эдип, эмдиги jÿрÿмге ол чындыкты, тузаны, ÿредÿни кийдирерге амадаар керек.

Jыман БЕЛЕКОВ