Алтайдын Чолмоны

Совет Ойроттыҥ ӧткӧн јолы — јуруктарда

08.02.2022

А.В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейде чаган айдыҥ 28-чи кӱнинде «Совет Ойротия јурукчылардыҥ иштеринде» деген јаан кӧрӱ кӧдӱриҥилӱ айалгада ачылды.

Тӱӱкилик учурлу кӧрӱ Ойрот автоном областьтыҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала 100 јылдыгына јетире (1948 јылдаҥ ала 1991 јылга јетире Туулу Алтай автоном область, тургуза ӧйдӧ — Алтай Республика) ла 1930 јылдаҥ ала 1990 јылга јетире кӧнӱ ӧйгӧ учурлалат.
Баштапкы алтай јурукчылар Гуркинниҥ, Чевалков-тыҥ, Ойротияныҥ јуранар школыныҥ ӱренчиктери-ниҥ ле ӱредӱчилериниҥ (1931-1941) — Сибирьдиҥ јаказында јуртап јаткандардыҥ јуранарыныҥ ӱредӱлӱ баштапкы заведениезиниҥ јайаандыгын бӱгӱнги кӱнде јаҥыдаҥ оныҥ тереҥ учурын кӧрӧдис. Онойдо ок эмдиги ӧйдиҥ сӱрлеп јураар санадыныҥ тӧзӧгӧзи, ӧзӧги јолын олордоҥ алганын база баалайдыс. Ӧткӧн лӧ келер ӧйдиҥ ортодогы јаҥжыккан ээлендик (духовный) јаҥжыгулардыҥ чике колбузы ӱзӱлбей, улалып јатканын јаан ырыс-кежик деп айдарга јараар. Шак онызын «Совет Ойротия јурукчылардыҥ иштеринде» деп адалган кӧрӱ лапту керелеп кӧргӱзет.
Бу кӧрӱге баштапкы катап областьтыҥ бойында јаткан ла иштеген јурукчылардыҥ (А.А. Таныш, Н.В. Шагаев, Л.Г. Сухов, П.С. Чевалков, А.М. Хмылев, А.А. Каланаков, С.А. Астра-Гречуха) сӱрекей јилбилӱ иштери чыгарылган. Олорло коштой бир тизӱле бери Алтайга бийик кӱӱн-тап алар амадула келген санаттыҥ устарыныҥ иштери база тургузылган. Олор: Алтай крайдаҥ — В.Р. Волков, С.И. Чернов, Н.И. Иванов, Г.Ф. Борунов, М.Д. Ковешникова, М.Я. Будкеев, Ф.С. Торхов, М.Ф. Жеребцов, В.А. Зотеев, П.А. Филонов, Л.Р. Цесюлевич; Новосибирсктеҥ И.И. Тютиков, Кемероводоҥ А.М. Ананьин, Бийсктеҥ Ю.Е. Бралгин. Олордыҥ јайаандык ижи тергеениҥ сӱрлеп јураар санадыныҥ ичкери ӧзӱмиле бек колбуда ӧткӧн.
Экспозицияныҥ база бир учурлу бӧлӱгине И.И. Ор-тонуловтыҥ, М.К. Бабаковтыҥ, Г.П. Токоековтыҥ, А.Х. Исхаковтыҥ, С.К. Янсонныҥ, В.Д. Запрудаевтиҥ, В.П. Чукуевтиҥ, В.Н. Костинниҥ, А.В. Гурьяновтыҥ ла о. ӧ. јайаан иштери кирет. Бу бир ӱйениҥ јурукчылары 1960 ла 1970 јылдардыҥ аразында автоном областьтыҥ чӱмдемел јӱрӱмине тӧзӧмӧлдӱ кирген ле оныҥ кийниндеги јылдарда алтай санаттыҥ ӧзӱминиҥ эрчимин тыҥыдып, чокум, чындык јолло апарган.
Кӧрӱге чыгарылган јайаандык иштердиҥ ортозы-наҥ Москваныҥ јурукчылары П.И. Розинниҥ, Сталинниҥ сыйыныҥ лауреады П. Судаковтыҥ, И.П. Рубанныҥ иштери, јураган сӱр-кеберлери кемиле, тереҥ учурыла, толо ачылганыла аҥыланат. Темдектезе, Социалистический Иштиҥ Геройлоры Кыдат Тебекова-ныҥ (П.И. Розин), койчы Байчыл Кестелеваныҥ (П.Ф. Судаков) сӱр-кеберлери, «Ленинский наказ» колхоз» (1962 ј.) ла о. ӧ.
Јурукчылар јайаандык иштеринде, сӱр-кеберлериниҥ ӧзӧгинде ийдезин јӱзӱн-башка ӧҥдӧр-диҥ болужыла толо кӧргӱзет. Музейдиҥ фондторына бу јурукчылардыҥ, онойдо ок ӧскӧлӧриниҥ де иштери 1960-1970 јылдарда РСФСР-дыҥ культура аайынча министерствозындагы «Росизопропаганда» ажыра келип туратан.
Алтайда ӧткӧн граждан јууныҥ ӧйине ле јаҥы совет јаҥга И.И. Тютиковтыҥ «Последний бой алтайского красногвардейского отряда П. Сухова» (1932), В.Р. Вол-ковтыҥ «Партизаны» деген эки ижи (1938 ле 1940), Л.Г. Суховтыҥ «Выступление П.Ф. Сухова на общем собрании» (1940), Г.Э. Сательдиҥ «Шебалинский Совдеп» (1972) деген јуруктары тургузылды.
Экспозицияга С.Д. Кожаевтиҥ совет кижиниҥ кӱнӱҥги ижин мактаган тизӱ иштеринеҥ јаркынду, ийделӱ бир канча сӱр-кеберлери чыгарылган. Бу ла ууламјыдаҥ јурукчы-график, плакатист-иллюстратор Р.В. Сурьяниновтыҥ «В.Я. Шишков на строительстве Чуйского тракта» деген јуругы база мында. Москвадаҥ Э.С. Гороховскийдиҥ ады-јолы танылу, јарлу. Ол балдарга учурлалган бичиктерди кееркедериниҥ јаан узы деп јолду чотолот. Јурукчыныҥ иштериниҥ ортозында оныҥ кееркеткен алтай да чӧрчӧктӧри бар.
«Совет Ойротия јурукчылардыҥ иштеринде» деген кӧрӱ бойына совет ӧйдиҥ сӱрлеп јураар санадыныҥ устарыныҥ јеткен јайаандык једимдерин бӱткӱлинче кӧргӱзери јанынаҥ амаду тургуспаган. Мында культураныҥ јаан эмес бӧлӱги кӧргӱзилет ле ол кӧрӧӧчилерди санаттыҥ чокум темаларыла, шиҥделетен-кӧрӱлетен сурактарла таныштырат. Је бу ок ӧйдӧ ол јурукчылардыҥ кӱӱн-санаазын јӱк ле мындагы ар-бӱткенниҥ кеени, байлыгы кӧдӱрген эмес, је онойдо ок иштиҥ теп ле тегин улузы, койчылар, уй саачылар, малчылар, аҥ ӧскӱреечилер јаан ийде, тебӱ берген деп кӧргӱзет. Иштиҥ улузына учурлалган мактулу алкыш-кожоҥ олордыҥ иштеринде тӱӱкилик кереес болуп артат.
Эл музейдиҥ тӧрт залында 50 автордыҥ 87 јайаан ижи: живопись, јуруктар, ас тоолу скульптура тургузылды. Кӧрӧӧчилер совет јурукчылардыҥ јайаандыгыныҥ аҥылузыла тӧрӧл јериниҥ ле улузыныҥ кайкал кептӱ јаражы ажыра таныжар аргалу.
Тӱӱкилик учурлу кӧрӱниҥ окылу ачылтазында кӧрӧӧчилерди, айылчыларды Алтай Республиканыҥ культуразыныҥ министри Ольга Антарадонова, Эл Ку-рултайдыҥ эл политика, ӱредӱ, культура, јондык биригӱлер ле СМИ-лер аайынча комитединиҥ председатели Наталья Екеева, РФ-тыҥ нерелӱ јурукчызы Владимир Чукуев, ӱредӱчи Алексей Эдоков, Эл музейдиҥ јааны Римма Еркинова уткудылар.
Н. Екеева бойыныҥ куучын-эрмегинде Туулу Алтайда јуртап јаткан эл-јонныҥ јадын-јӱрӱмин, онойдо ок бӱткӱл Алтайдыҥ бойын кубултып, јакшы јаны јаар ӧткӱрилген кубулталардыҥ јаан ӱч бӧлӱк ӧйи керегинде айтты.
Озо ло баштап алтай калык бойыныҥ кӱӱниле Рос-сияга Елизавета каанныҥ 1756 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 2-чи кӱниндеги јарлыгы аайынча кирген.
1922 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 1-кы кӱнинде ВЦИК-тиҥ «Ойрот калыктыҥ автоном облазын тӧзӧӧри» керегинде декредиле Туулу Алтай Алтай губерниядаҥ чыгарылган. Ойрот автоном областьтыҥ тӧс јери Улалу јурт деп јӧптӧлгӧн. 1948 јылдыҥ чаган айыныҥ 7-чи кӱнинде Ойрот автоном область Туулу Алтай автоном облазына солылган. 1991 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 3-чи кӱнинде Туулу Алтай автоном область РСФСР-га кирген. 1992 јылдыҥ кочкор айыныҥ 8-чи кӱнинде республиканыҥ ады Туулу Алтай Республика, оноҥ бу ла јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 7-чи кӱнинде Алтай Республика деп солылган.
Эл-јонныҥ јадын-јӱрӱми кӧстӧҥ кӧскӧ солынган ла Алтай јаар сӱрекей кӧп журналисттер, јурукчылар, киносогоочылар, бичиичилер ле о. ӧ. келип, јаан телекейге јол ачылган. Бу кӧрӱде албатыныҥ јӱс јылдыҥ туркунына јадын-јӱрӱми, ижи-тожы, јилбӱлери, једимдери, јеҥӱлери башка-башка ууламјыларла кӧргӱзилет. Темдектезе, бу кӧрӱге Социалистический Иштиҥ 12 геройыныҥ алтузыныҥ сӱр-кеберлери (портреттери) чы-гарылды. Ойрот ӧйинеҥ ала бӱгӱнге јетире ӧткӧн јол јурукчылардыҥ јайаандык иштеринде кереес болуп артат. Кӧрӱге тургузылган јуруктардаҥ бойыныҥ јуук улузын кӧрӧргӧ, олорго «јолугарга» амадап келгендер база болды.
«Совет Ойротия јурукчылардыҥ иштеринде» деген јаан кӧрӱ тулаан айдыҥ 31-чи кӱнине јетире иштеер.
Римма Еркинова јаҥы кӧрӱ керегинде айдып тура, Эл музейдиҥ Ойрот (Туулу Алтай) автоном областьтыҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала 100 јылдыгына учурлап јарлалган «Билелик альбомды ачып» («Загляните в семейный альбом») деген фотоконкурс керегинде база айтты. Бу кӧрӱ-маргаан 2022 јылдыҥ чаган айыныҥ 31-чи кӱнинеҥ ала кандык айдыҥ 22-чи кӱнине јетире ӧткӱрилер. Билелик альбомдо бӱткӱл билениҥ фотојуруктары чеберлелет. Шак ол фотолордоҥ бойыныҥ орооны, билези, ада-ӧбӧкӧлӧри керегинде толо, чындык ла јилбилӱ јетирӱлерди аларга јараар. Кажы ла ӧй, ӱйе, улус фотојуруктарда ӱргӱлјик кереес болуп артат. Бу кӧрӱ-маргаанда јаҥыс та альбомныҥ ээзи эмес, је онойдо ок фотосогоочылар, коллекционер-јуунадаачылар, тӱӱкиле јилбиркеп тургандар туружар аргалу.

Клара Пиянтинова