Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Алтайда, Азияда ла Европада эҥ артыгы — Болот

11.02.2022

Россия Федерацияныҥ ла Алтай Республиканыҥ нерелӱ артисти, кайлаарыныҥ узы, кожоҥчы ла артист Болот БАЙРЫШЕВТИҤ ады-јолы элбеде јарлу ла танылу.

Оныҥ ады-јолын јаҥыс та Евразияныҥ ороондорыныҥ јарлу кайчылары ла кӧрӧӧчилери билер эмес. Је ол анайда ок Азияныҥ ла Европаныҥ ороондорыныҥ этникалык ла джаз кӱӱлериниҥ кӧп тоолу фестивальдарыныҥ эрчимдӱ туружаачызы ла тӧзӧӧчизи. Болот Байрышевти тергеениҥ оморкодузы деп айдарга јараар. Тӱрк тилдӱ калыктар ортодо ол јаан тоомјыда. Јайаандык јайалтазы кайкамчылу: алтай албатыныҥ кӱӱлик ойноткыларыныҥ ончозыла ойноп ло кайлап јат. Оныҥ кайын уккаҥда, сен чек ӧскӧ телекейге барадыҥ-чыгадыҥ. Оныҥ кайында јебрен-кумран ӧйдӧҥ ада-ӧбӧкӧлӧрдиҥ ийген јажытту эрмек-сӧзи, онойдо ок ыраак, је кайкамчылу Орчылаҥ, алтай баатырлардыҥ чындык сӱӱжиниҥ ле јана бас-пас јуу-согуштарыныҥ јуруктары. Алып-баатырлардыҥ калыгын ӧштӱлердеҥ јайымдаганы. Кайлаган кайын, кожоҥдогон кожоҥын ол калыгына, тӧрӧл јерине, Туулу Алтайына учурлаган ла учурлап јат деп айдар керек.
Оныҥ јайаандык јолы бажынаҥ ала кӧнӱ, килеҥ ле тӱс болгон деп айдарга болбос. Ол сӱрекей узун ла јаан јолды ӧдӱп, байлык ченемелдӱ, танылу, аҥылу ӱндӱ, кеендиктиҥ артисти, узы деп јолду адалат.
Болоттыҥ чыккан-ӧскӧн алтайы Кан-Оозы аймактыҥ Кырлык јурты. Энези кыпчак сӧӧктӱ. Ада-энези уулчагы беш јаштуда айрылышкан. Экинчи катап энези тул арткан ла јети балалу эр кижиге качкан. Болоттыҥ энези бойыныҥ да, ол до балдарды колго-бутка тургускан. Володя, Болоттыҥ бойыныҥ ады, ончо ло балдар чылап ок, школдо ӱренген. Ол ӧйдӧ Кырлыкта ады јарлу кайчы ла шоорчы Володя Киндиков јаткан ла иштеген. Ол Болоттыҥ энезиниҥ карындажы болгон. Јурттыҥ уулчактары оныҥ ойынын јаантайын јилбиркеп угатан ла керек дезе бойлоры да кӱӱлик ойноткыларла ойноорго ченешкилейтен. Энези ле ӧӧй адазы койчылар болуп иштеген.
Болоттыҥ эске алынганыла, турлуга бир катап солун улус келген ле олорды сӱрекей бийик кеминде уткуган, кӱндӱӱ-кӱрее тыҥ ла болгон. Качан эҥирде ончо улус ижи-тожын божодып, токыналу айалга боло берерде, сӱрекей кайкамчылу кай болгон. Кай чӧрчӧктиҥ куулгазын олјозына јуулган улус, јаан-јаш ончозы алдырткан эди. Оогош уулчак онойып баштапкы катап атту-чуулу Алексей Григорьевич Калкинниҥ кайлаган кай чӧрчӧгин сӱрекей ајарулу уккан. Кийнинде Володя бойы «Алтай баатырларды» јилбиркеп кычырып баштаган. Ол чек башка куулгазын телекей болгон. Је ол тужында ол бойы Алексей Григорьевичтиҥ кай чӧрчӧктӧрин кайлаар деп сананбаган да.
Уулдар сегис классты божодып, Маймадагы СПТУ керегинде кӧрӱш-таныштарынаҥ угуп, ары барар деп шӱӱшкен. Училищеде тискинчиге, трактористке ӱредип турган. Ӱренерге кӱӱнзеген уулдардыҥ тоозында Володя база болгон. Онойып, Кырлыктыҥ бир бӧлӱк јииттери ӱредӱге кирерге атанган. Ӱредӱге кирген, је училищеде јарымдай черӱчил дисциплина. Оныҥ учун кезиктери кату некелте-ээжиге чыдашпай, ӱредӱзин таштап, јанган.
Владимир духовой ойноткыларды ла гитараны баштапкы ла катап училищеде кӧргӧн. Кӱӱге јайалталу алтай уул нота јогынаҥ ла трубала ойноорго ӱренип алган ла оркестрде ойноп баштаган. Јаан удабай јиитти черӱге алган. Черӱчил молјузын Байконурда стратегический частьта ӧдӧргӧ келишкен. Ондо база ла полктыҥ оркестринде трубала бойыныҥ укканы аайынча ойногон. Кийнинде оныҥ эске алынганыла, черӱ ол сӱрекей јаан ӱредӱ болгон.
Черӱниҥ кийнинеҥ ол Новосибирсктеги физкультурный институтка кирерге сананган, школдо јеҥил атлетикала чемпион до болгон, је јолго чыгарга акча-манат келишпеген. Нӧкӧрлӧри ЗВТ-га кирзин деп јӧп-сӱме айдып берген. Ӱредӱге экзамендер јогынаҥ кирерге јараар болуптыр. Кирерин кирген, је ӱредӱ кӧндӱкпеген. Ол бу ӱредӱ оныҥ эмес деп јарт оҥдогон. Эл театр јаар сценаныҥ монтировщиги болуп ишке кирген. Тууразынаҥ театрдыҥ тургузуларын, актерлордыҥ ойынын ајарулу кӧрӱп туратан.
Јарым јылдыҥ бажында јиитти «Алтай» ансамбльдыҥ башкараачызы В.Е. Кончев ајаруга алып, иштеерге кычырган. Ол ӧйдӧ ансамбльда артисттер Н. Майманов, Ж. Эндокова, С. Тондоев, А. Тюрункин, А. Шинжина, Г. Товаров, режиссер Н. Шумаров, балетмейстер К. Малчиев ле о. ӧ. иштеген. Тышкары 1986 јыл болгон. Бу ла ӧйдӧ ол «Алтай» ансамбльда иштеп баштаган ла артисттиҥ јаан јолына чыккан.
Ансамбльдыҥ башкараачызы, артисттер јайаан јайалтазын бастыра јанынаҥ ачып, бой-бойын солуп, јӧмӧп турзын деп кичеенген. Онойып јиит артист бијелеерге, кожоҥдоорго ӱренген. Онойдо ок алтай кӱӱлик ойноткыларга ойноорын, кайлаарын профессионал кемине чыгарарга тыҥытту иштеген. Ойын-концерттер ӧйинде ол озо баштап сценада бијелеген, кезек ӧйдӧҥ оркестрде ойногон, оноҥ топшуурын колына алып, кайлап чыгатан. Сӱрекей јилбилӱ, солун болгон. Ол ло тужында Володя бойына Болот Байрышев деген ат-јолды (псевдонимди) алган. Шак бу адыла алтай уулдыҥ ады-чуузы Азияныҥ, Европаныҥ ороондорында чыккан.
Ол керектӱ, тузалу билгирди 1991 јылда Ленинградта Ленконцерттиҥ мастерскойында ӱренер ӧйдӧ алган. Ченемелдӱ режиссерлор ансамбльдыҥ артисттериле тӧзӧмӧлдӱ иштеген ле эки бӧлӱктеҥ турган программаны тургускан: баштапкызы — «Очы-Бала» деген кай чӧрчӧк аайынча тургузылган «Очы-Бала» деп драмалык балет ле экинчи бӧлӱги алтай албатыныҥ јаҥжыккан јаҥжыгуларынаҥ ла чӱм-јаҥынаҥ турган.
Јайаандык бу иште ол кайчыныҥ ролин ойногон ло онызы оныҥ јайаандык ижиниҥ ууламјызын чокымдаарга болужын јетирген. Болот Байрышев бойыныҥ репертуары јанынаҥ иштеп баштаган. Бу ла ӧйдӧ ӧткӧн калыктар ортодогы кӧрӱ-маргаандарда эрчимдӱ турушкан. Темдектезе, «Азия-Дауысы» (Алма-Аты, 1992 ј.) деген кӧрӱ-маргааныныҥ аҥылу сыйыла, эстраданыҥ кожоҥчыларыныҥ «Песни огня» деп кӧрӱ-маргааныныҥ (Абакан, 1993) Гран-Призиле кайралдаткан. Болот Байрышев 1992 јылда Г.И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган јондык сыйдыҥ лауреады болуп чыккан. Јайаандык јолындагы баштапкы јаан једимдер оныҥ ичкери ӧзӱмине бийик тебӱ берген деп айдарга јараар.
Оныҥ ады-чуузы калыктар ортодогы ӧткӧн кӧрӱ-маргаандарда јолду чыккан. Болотты Азияныҥ ла Европаныҥ ороондорыныҥ: Бельгияныҥ, Германияныҥ, Австрияныҥ, Швейцарияныҥ, Чехословакияныҥ, Голландияныҥ, Испанияныҥ, Италияныҥ, Тӱштӱк Кореяныҥ, Японияныҥ, Норвегияныҥ, Турцияныҥ, Новый Зеландияныҥ, Финляндияныҥ, Монголияныҥ, США-ныҥ, Венгрияныҥ, Словенияныҥ, Францияныҥ, Македонияныҥ этнический ле джаз кӱӱлериниҥ фестивальдарына јаантайын кычыргандар.
Ол, сӧс јогынаҥ, кажы ла фестивальда сценага кожо чыгатан кажы ла туружаачыла сӱрекей каруулу ӱренген: сценада билгир, эптӱ тудунары, оркестрле канайда иштеери ле о. ӧ. Болот Байрышев атту-чуулу кӧп кӱӱчилерле сӱрекей эптӱ иштеген: 1994 јылдаҥ ала 2002 јылга јетире Джо Завинулла (Вена), «Айя» деп јопон јайаан ӧмӧликле иштеген, варганисттердиҥ Кёльнде (Австрия, 1998 ј.) ӧткӧн кӧрӱ-маргааныныҥ Гран-Призиле кайралдаткан. Јиит артисттерге Болоттоҥ кӧпкӧ ӱренерге јараар. Ол бойыныҥ чылазыны јогынаҥ улалган ижиниҥ шылтузында је ле деген артист болуп ӧскӧн.
Ол салымыныҥ берилгениле, јайаан јайалтазыла, иштеҥкейиле, турумкайыла телекейлик фольк ло рок кӱӱниҥ јаркынду јылдыстарыныҥ тоозына кирип, олорло кожо теҥ-тай турат. Оныҥ телекей кеминде кайралдары сӱрекей кӧп. Болот Байрышев тӱрк калыктардыҥ калыктар ортодо Анкарада (Турция) ӧткӧн фестивалинде алтын медальла кайралдаткан; 2001 јылда Самаркандта ӧткӧн «Мелодии Востока» деген фестивальда ЮНЕСКО-ныҥ аҥылу сыйыныҥ лауреады; 2004 јылда кайлаары јанынаҥ телекейдиҥ эҥ артык деген беш кижизиниҥ тоозына кирген.
Болот јайаандык ижи ӧйинде кӱӱлик кӧп альбомдор ло дисктер белетеп чыгарган: «Белый Бурхан» (Краков — Польша, 1994), «Ӱч Сӱмер» (Цюрих — Швейцария, 1996), СД «Алтай — Хангай» (Горно-Алтайск, 1998), СД «Алас» (Токио — Япония, 2001), «Небесная ось» (Токио, 2003) ло о. ӧ. Ол онойдо ок «Охота на пиранью» деген кинофильмди согорында ла кӱӱле кееркедеринде турушкан, ондо кайлаган, комусла, топшуурла ойногон.
База бир кайкамчылу, оморкодулу керек — јопондор алтай алып баатыр Болот Байрышев керегинде «Энчекей» (Токио) теледокумент фильмди соккон.
Тургуза ӧйдӧ Болот байлык ченемелдӱ артист, кӱӱлик ойноткыларла (комус, шоор, икили, топшуур) тыҥытту ойноор кайкамчылу кайлаачы деп, ыраак-јуук талаларда элбеде јарлу. Ол кайын фольк-рок кӱӱле сӱрекей эптӱ апарып јатканы база јаан једим, јеҥӱ деп айдар керек. 1996 јылда «Алтай» деген фольклорлык ӧмӧлик ижин токтоткон. Б. Байрышев 2000 јылдаҥ ала госфилармонияныҥ солисти-вокалисти болуп иштеген. 2012 јылдаҥ 2021 јылга јетире Эл театрдыҥ артисти болуп иштеп тура, актерлор В. Деевле, А. Унатовло ӧмӧ-јӧмӧ «Тӱрк Кабай» деген фольклорлык ӧмӧликти тӧзӧп, телекейле јорыктаган ла јорыктап јат. Бӱгӱнги кӱнде «Тӱрк Кабай» ӧмӧликке јилбӱ јаан.
Быјыл Болот Байрышев бойыныҥ учурлу јажын темдектеер. Тегин кӱнӱҥги јӱрӱмде, эл-јон ортодо ол сӱрекей тӧп, керсӱ, јалакай, ару кӱӱн-санаазыла аҥыланат. Баштап тарый кӧргӧн кижи оныҥ алдында телекей кеминде јылдыс турганын оҥдобой до калардаҥ айабас. Јайалталу, укаа-кӧгӱстӱ, керсӱ улус јӱрӱмде чындап та араай, јобош јӱрет. Олор јайалтазыла да, једимдериле де, јеҥӱлериле де тыҥзынбас, тӧжине согунбас. Ол кеендик телекейиниҥ јаркынду, јарлу улузыныҥ база бир бачым јарталбас јажыды ошкош. Болот килемјиниҥ кӧп кӧдӱриҥилеринде кӱӱнзеп, јаантайын туружат. Балдарла туштажуларда, кӧрӱлердиҥ ачылталарында, каланыҥ ла тергеениҥ ӧскӧ дӧ кӧдӱриҥилеринде, ойын-концерттерде ол сакылталу айылчы. Јайаан ӧмӧлигинде, кожо иштеп јӱрген коллегалары ла эл-јон ортодо јаан тоомјыда јӱргениле јаҥыс ла оморкооры артат. Эки кызыныҥ кару адазы, баркаларыныҥ сӱӱген таадазы. Мен Болот Байрышевтиҥ алкы бойына јайаандык јаҥы једимдер, билезине амыр-энчӱ, эҥке-тоҥко јадын-јӱрӱм, бала-барказына ырыс-кежиктӱ ачык јолдор кӱӱнзейдим.

Светлана ТАРБАНАКОВА,
искусствоведениениҥ кандидады
Евгений Бутушевтиҥ фотојуругы

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина