Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

«Јӱрегиме кару мындый сӧс јок…»

11.02.2022

Республиканыҥ баштапкы депутаттары… Олорго ороондо политикалык косколоҥныҥ ла јаан јаҥыртулардыҥ, экономикада тереҥ кызалаҥныҥ ӧйлӧринде иштеерге келишкен. Бу уур-кӱч айалгаларда олор јаҥы тӧзӧлгӧн республиканыҥ јасакчы ла бӱдӱреечи јаҥдарыныҥ тӧзӧлгӧзин салып, эҥ баштапкы јасактарын јӧптӧгӧн. Горно-Алтайский ССР-диҥ Ӱстиги Соведи Алтай Республиканыҥ тӱӱкизинде эҥ кыска ӧйгӧ иштеген тудуу болуп јат, оныҥ депутаттары тӧрт јылга тудулып, эки де јыл иштебей, республиказыныҥ статузын быжулаарга чыдуларын токтоткон.

Туй ла 30 јыл мынаҥ кайра, 1992 јылдыҥ кочкор айыныҥ 5-8 кӱндеринде, Горно-Алтайский СССР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ баштапкы сессиязы ӧткӧн. Ол республиканыҥ Талдаачы кӱреезиниҥ јааны Степан Тюхтеневтиҥ депутаттарга ла јуунныҥ туружаачыларына баштанган куучыныла ачылган. Бу куучынды, сессияныҥ ӧткӧн аайын тергеебистиҥ эл-јоны радио ажыра кӧнӱ угар аргалу болгон.
«Бӱгӱн бис бу јарык кыпта бистиҥ республикабыстыҥ Ӱстиги Совединиҥ баштапкы тудуузыныҥ баштапкы сессиязын ӧткӱрерге јуулдыбыс. Мениҥ бу эрмегимде «баштапкы» деген сӧс эки катап айдылды. Келер ӧйлӧрдӧ олор база да кӧп катап айдылар, нениҥ учун дезе Ӱстиги Советтиҥ эмдиги тудуузына баштапкы катап чыгатан сурактар кӧп болор» – деп, ол айткан.
Тергеебистиҥ республика болуп јадарга ӧдӱп келген јолы бӱткӱл чак кире ӧйгӧ улалган.
Јӱк совет ӧйди алза, Горно-Алтайский автоном область 1922 јылда тӧзӧлип, таҥынаҥ бойы башкарынып ӱч ле јыл јаткан. Оныҥ кийнинде 65 јылдыҥ туркунына, 1925 јылдаҥ ла 1990 јылга јетире, Сибирский, Кӱнбадыш-Сибирский ле Алтайский (1937 јылдаҥ ала) крайлардыҥ тергеелерине кирген.
Автономия тӧзӧлип турар ӧйлӧрдӧ РСФСР-дыҥ Бӱдӱреечи Тӧс Комитединиҥ (ВЦИК) Декредиле берилген тап-эриктерин Туулу Алтай табынча јылыйтып, 1990-чы јылдарда экономикалык ла јонјӱрӱмдик ӧзӱми аайынча РСФСР-дыҥ ла Кӱнбадыш Сибирьдиҥ эҥ соҥдогон тергеелериниҥ тоозына кирген. Эл-јонныҥ јадын-јӱрӱмин јеткилдеген кӧргӱзӱлер аайынча бис крайдыҥ јурт аймактары ортодо калганчы 59-чы јерде турганыс.
Бу турган сурактардыҥ аайына чыгар ченежӱлерди областьтыҥ башкартузы ла депутаттары 1950-чи, 1970-чи ле 1980-чи јылдарда јаҥыс катап эмес эткен. Јӱк 1990 јылда, ороондо политикалык кубулталар ла јаҥыртулар башталарда, автоном областьтарга статузын кӧдӱрер аргалар ачылган.
Областьтыҥ албаты депутаттары 1990 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 24-чи кӱнинде ӧткӧн сессиязында Алтайский крайдаҥ чыгып, областьты РСФСР-га кирген Горно-Алтайский автоном республика эдип тӧзӧӧрин јарлаган.
1991 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 3-чи кӱнинде РСФСР-дыҥ Ӱстиги Соведи «Горно-Алтайский автоном областьты РСФСР-га кирген Горно-Алтайский Советский Социалистический Республика эдип кубулта тӧзӧӧри керегинде» јасакты јӧптӧгӧн. Бисле коштой Адыгейский, Карачаево-Черкесский ле Хакасский автоном областьтар республиканыҥ статузын алган. Јаҥы тӧзӧлгӧн республикалардыҥ эҥ бийик јаҥы Ӱстиги Совет болоры јасакта темдектелген.
Сӧс келижерде, Алтай Республиканыҥ кӧлӱктеринде «04» таҥма шак бу ӧйлӧрдӧҥ бери келген. Ол тушта «Горно-Алтайский ССР» деп адалып, ороонныҥ республикалары ортодо алфавитле 4-чи јерде турганыс учун биске «04» темдек берилген.
Ороонныҥ јасакчы јаҥыныҥ 1991 јылдыҥ сыгын айында чыккан јӧбиле, Алтай Республиканыҥ баштапкы парламентине депутаттар тудар талдаштарды бу ок јылдыҥ јаҥар айында ӧткӱрери темдектелген, ӧскӧ сӧслӧ, талдаштарды ӧткӱрерге эки ле ай берилген.
Политикалык кубулталарла, эл-јонныҥ јадын-јӱрӱми кезем уйадаганыла, ончо не-немеге баалар бийиктегениле колбой улус јаҥдардыҥ ижин јаратпай турган удурлажулар кӧптӧгӧн ӧй. Бистиҥ тергееде бу керектердиҥ шылтактарын крайдаҥ айрылганында кӧргӧндӧр ас эмес болгон. Республика тӧзӧлгӧнин јаратпай турган баштанулар анчада ла Майма, Чой, Турачак аймактардаҥ келип турган. Тергеелик јаҥга алтайлар туруп, мында јаткан орус улусты кыйыктаар деген коп куучындар јайылган. Талдаштарга улус келбес деген чочыдулар да јаан болгон.
Сессияда 1991 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 22-чи кӱнинде ӧткӧн талдаштар керегинде јетирӱ эдилген. Бистиҥ тергееде ӱнбереечилердиҥ 70% (ӱнин берер тап-эриктӱ 121206 кижидеҥ 84895 кижи) талдаштарда турушкан. (Адыгеяда ӧткӧн мындый ок талдаштарда ӱнбереечилердиҥ 59%, Хакасияда 55,3% турушкан болгон). Республиканыҥ депутадыныҥ мандады учун бир округта орто тооло 3 кандидат тартышкан.
Республиканыҥ Ӱстиги Совединиҥ депутадын тудар 75 талдаачы округта ӧткӧн талдаштарда 39 депутат тудулган (округта јаткан ӱнбереечилердиҥ тал-ортозынаҥ кӧп улус турушкан талдаштар чындык деп чотолотон). Јирме кӱннеҥ, јаҥы чыккан 1992 јылдыҥ чаган айыныҥ 10-чы кӱнинде, такып талдаштар ӧткӧн лӧ олордо база 24 депутат тудулган. Онойдо, республиканыҥ Ӱстиги Совединиҥ баштапкы сессиязында 63 депутат турушкан.
Олордоҥ, угы аайынча кӧрзӧ, 27 кижи орус, 25 алтай, 4 казах ла ӧскӧ укту улус болгон. Эпши улустаҥ депутатка эки ле кижи ӧткӧн – Мария Гайдабрус ла Люмила Яковлева. Депутатка алтай улус кӧп ӧткӧни талдаштарда тергеениҥ ӧс калыгы эрчимдӱ турушканын керелейт.
Ижи аайынча алар болзо, депутаттардыҥ кӧбизи колхозтордыҥ, совхозтордыҥ , аргачылык ла ӧскӧ дӧ бӱдӱмдӱ иштеер ӧмӧликтердиҥ башкараачылары болгон (27 кижи), су-кадык корыыр бӧлӱктеҥ беш кижи, ӱредӱликтеҥ, јайаан интеллигенциядаҥ, СМИ-лердеҥ, юристтердеҥ ӱчтеҥ…
Сессияныҥ шӱӱжӱзине 30 сурак чыгарылган. Блаашту сурактар аайынча бирлик јӧпкӧ келерге јӧптӧжӱ-куучындар эрте турадаҥ ала орой эҥирге јетире ӧдӧтӧнин ол тудууныҥ депутаттары эске алат. Парламенттиҥ башкараачызын тутканча јуунды ол ӧйдӧ Оҥдой аймактыҥ депутаттар Совединиҥ јааны, сессияны белетеер тӧзӧмӧл комитеттиҥ јааны болгон Геннадий Сумин башкарып ӧткӱрген.
Республиканыҥ Ӱстиги Совединиҥ башкараачызына кандидат эдип јуунда ӱч кижи адалган: Валерий Чаптынов, Владимир Петров ло Виктор Завражнев.
Владимир Петров бу талдашта турушпазын угускан. Ӱнбериштиҥ турулталарыла, депутаттардыҥ 35 јӧмӧлтӧ ӱнин алып, республиканыҥ јасакчы јаҥыныҥ башкараачызына Валерий Чаптынов тудулган. Виктор Завражнев учун ӱнин 21 депутат берген.
Бу суракты шӱӱжер тушта парламенттиҥ башкараачызы республиканыҥ јеринде 10 јыл јаантайын јуртаган кижи болор керек деген ээжи шӱӱжилгени солун. Мыны Турачак аймактаҥ тудулган депутат Виктор Марков јаратпаста, удура сӧсти депутат Сергей Пекпеев айдып, демократияныҥ јозогы болгон Америкада президент болорго бу ороондо 14 јылдаҥ ас эмес јуртаар керек деп ајарган эмтир.
Сессияда парламенттиҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызына Виктор Чулков, ордынчызына Даниил Табаев тудулган.
Депутаттар Ӱстиги Советтиҥ јаантайын иштеер алты камызын тӧзӧп, оныҥ башкараачыларын талдап туткан.
Комитеттердиҥ јаандарына јажытту ӱнберишле Семен Зубакин, Игнат Сумачаков, Владимир Торбоков, Мария Гайдабрус, Бронтой Бедюров тудулгандар. Даниил Табаевке коштой јасакберим иштиҥ комитедин башкарары молјолгон.
Эл-јонноҥ сессияныҥ адына келген баштанулардыҥ бирӱзи калаштыҥ баазы керегинде болгон. «342 салковой пенсия калашка да јетпей јат. Калаштыҥ баазын јабызатсын деп сурап турубыс» – деп ол баштануда бичилген.
Депутаттар бу сурактыҥ аайына чыгарга Семен Зубакин башкарган камыс тӧзӧгӧн. Сессияныҥ ээчий кӱнинде оныҥ јетиргениле, улустыҥ баштанузы республиканыҥ ла каланыҥ башкараачыларыла шӱӱжилген. Ай сайын 1,5 млн салковой јӧмӧлтӧ акча чыгарганы бир булка калаштыҥ баазын 6 салковойдоҥ 5 салковойго јетире тӱжӱрер арга берер эди. Кирелтелери ас, јадын-јӱрӱми коомой улуска, пенсионерлерге, студенттерге ай сайын 30 салковойдоҥ јӧмӧлтӧ эдерге јараар. Је мындый акча алар јер јок, оныҥ учун камыс аҥдардыҥ мӱӱзин сатканына калан салар шӱӱлте эткен. Бодоштыра чоттогоныла, мынаҥ 270 млн салковой акча јууп алар арга бар, је јӱк 3-4-чи кварталдарда деп, јуунда айдылган…
Республиканыҥ башкарузын, парламент-тиҥ Тӧргизи чилеп ок, 11 кижидеҥ тудар деп јӧптӧшкӧндӧр.
Башкаруныҥ председателине сессияда 50 депутаттыҥ јӧмӧгӧниле Владимир Петров тудулган, 11 депутат удура болгон.
Башкаруда тӧс јамыларда иштеер улустыҥ ады-јолын В.И. Петров депутаттардыҥ талдажына экидеҥ адаган. Ӱнбериштиҥ турулталарыла:
Республиканыҥ башкарузыныҥ предсе-дателиниҥ баштапкы ордынчыларына Михаил Гнездилов ло Алексей Ялбаков тудулгандар. Ордынчылары болуп Александр Алчубаев, Иван Белеков, Александр Завьялов, башкаруныҥ комитеттериниҥ јаандарына Александр Серебренников, Николай Тайтаков, Алексей Тюхтенев, Владимир Сарыкин јӧптӧлгӧн.
Ичбойындагы керектер аайынча башкартуныҥ јаанына Феликс Троценко, республикага јеткер болдыртпазы аайынча башкартуныҥ јаанына Николай Кузьмин тудулган.
Алексей Ялбаков, Александр Завьялов ло Иван Белеков бӱдӱреечи јаҥга иштеерге кӧчкӧниле колбой депутат чыдуларын токтоткон.
Башкаруныҥ комитеттери керегинде айдарыста, јаҥы тӧзӧлгӧн республикага министрлер керек пе, јок по деген сурак эрчимдӱ шӱӱжилген. «Бис республиканы министерстволор тӧзӧӧргӧ эмес, республиканыҥ турумкай ӧзӱмин јеткилдеерге тӧзӧгӧнис» – деген кычыру јеҥдеп, башкаруда министерстволор эмес, комитеттер тӧзӧӧри јӧптӧлгӧн.
Тӱӱкилик бу сессияда республиканыҥ Конституциязын белетеер 25 кижидеҥ турган камыс тӧзӧлгӧн. Башкараачызы парламенттиҥ јааны болгон, бу камыска јасакчы јаҥныҥ јаантайын иштеген камыстарыныҥ председательдери ле анайда ок депутаттар Ефим Иродов, Владимир Кыдыев, Вячеслав Кейно, Яков Пустогачев, Иван Тобоев, Григорий Самаев ле о. ӧ. улус кирген. Алтай Республиканыҥ Конституциязыныҥ баштамы текстин бу камыс белетеген.
Республиканыҥ Ӱстиги Соведи 1992 јылдыҥ кочкор айынаҥ ала 1993 јылдыҥ кӱчӱрген айына јетире иштеген.
Бу ӧйгӧ оныҥ јӧптӧгӧн јаан учурлу документтериниҥ тоозында Алтай Республиканыҥ јасакчы ла бӱдӱреечи јаҥдары, республиканыҥ адын адаары, РФ-тыҥ президентинде Алтай Республиканыҥ јаантайын иштеер элчилигин тӧзӧӧри, Алтай Республиканыҥ маанызы ла герби, Алтай Республиканыҥ тӧс калазыныҥ (столицазыныҥ) статузы керегинде ле о. ӧ. јасактар ла јӧптӧр.
Куучын айас, бистиҥ республика 1990 јылда тӧзӧлӧр тушта Горно-Алтайский Автоном Советский Социалистический Республика деп адалып, кийнинде, 1991 јылда, Горно-Алтайский Советский Социалистический Республика деп адалган.
Республиканыҥ Ӱстиги Совединиҥ баштапкы сессиязында депутат Геннадий Суминниҥ јетиргениле, «Республика Алтай», «Горно-Алтайская Республика», «Республика Ойротия», «Республика Эл-Алтай» деген шӱӱлтелер айдылган. Блааш-тартышту шӱӱжӱлердиҥ турулталарыла, орооныстыҥ администрациялык тооломында тергеебисти «Республика Горный Алтай» деп адаар тӱп-шӱӱлте јӧптӧлгӧн. Је Ӱстиги Советтиҥ экинчи сессиязы бу суракка катап бурулып, «Республика Горный Алтайды» Алтай Республика деп кубулта адаар јӧп чыгарат. Бу 1992 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 7-чи кӱнинде чыккан документ.
Автоном областьты республика эдип кубулта тӧзӧӧри учун јана баспай тартышкан депутаттар нениҥ учун јаҥ берген чыдуларын ӧйинеҥ озо токтоткон?
Ол ӧйдиҥ депутаттарыныҥ айтканыла, тӧс сурак республиканыҥ статузын корып алары болгон. «Республиканы тӧзӧгӧнинде юридический јанынаҥ кандый да кажылгак болбос керек» – деп, Валерий Иванович Чаптыновтыҥ айтканын Владимир Кыдыев эске алып туратан.
1993 јылда республиканыҥ Ӱстиги Соведи Алтай Республиканыҥ чыгартулу ла јасакчы јаҥы Государственный Собрание — Эл Курултай болоры керегинде јӧп чыгарып јат. Бу јӧплӧ республиканыҥ Ӱстиги Совединиҥ ижи, оныҥ депутаттарыныҥ чыдулары токтодылат. Бисле кожо республиканыҥ статузын алган тергеелер Ӱстиги Советтериниҥ ижин токтотпой, чыдулары тӱгенгенче иштегенин темдектеер керек.
Алтай Республиканыҥ парламенти јаантайын иштеген парламент болоры, ондо Горно-Алтайск каладаҥ алты депутат, Майма аймактаҥ ӱч ле ӧскӧ аймактардаҥ эки депутаттаҥ тудулары јӧптӧлӧт (Алтай Республиканыҥ Ӱстиги Совединиҥ 1993 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 14-чи кӱнинде јӧптӧгӧн јӧбинеҥ).
Республикада 1993 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 12-чи кӱнинде ӧткӧн талдаштарда тудулган 27 депутат ончозы парламентте јаантайын иштеерин јаратпай јат. Је бу база бир башка куучын.
Республикабыстыҥ јаҥы тӱӱкизин сананза, баштапкы парламенттиҥ кӧп депутаттарына бу иш политикалык ченемел алып, оноҥ ары ӧзӱп-чыгар јол ачкан. Олордыҥ тоозында Алтай Республиканыҥ парламентин кийниндеги ӧйлӧрдӧ башкарган Даниил Табаевти, Иван Белековты, Игорь Яимовты, РФ-тыҥ президентиндеги (кийнинде Москвадагы) элчилигиниҥ јааны болгон Александр Манзыровты, федерал инспектор болгон Александр Завьяловты ла республикан јаҥныҥ башкараачылары болгон кӧп ӧскӧ дӧ улусты адаарга јараар.
Бу ок ӧйдӧ каршучылдардыҥ биригӱзин тӧзӧгӧн, Горно-Алтайскта универмагтыҥ јааны болгон Надежда Баталованы ӧлтӱрген, каланыҥ мэри Виктор Облогинди ӧлтӱрерге ченешкен ле о. ӧ. кату каршулу керектер эткен Анатолий Ефимов, криминал керектердиҥ бажында аттыртып ӧлгӧн Николай Новоселов база республиканыҥ Ӱстиги Совединиҥ депутаттары болгон.
«Меге «Алтай Республика» деген сӧстӧҥ кару сӧс јок…» – деп, Алтай Республиканыҥ баштапкы ла оныҥ кийниндеги кӧп тудууларыныҥ депутады, юридический билимдердиҥ кандидады Даниил Табаев айдып туратан.
Бисте Горно-Алтайский автоном областьтыҥ республика тӧзӧӧрин јӧптӧгӧн тӱӱкилик 21-чи тудуузыныҥ депутаттарыныҥ да, республиканыҥ Ӱстиги Совединиҥ де депутаттарыныҥ толо, чындык фотолоры јок. Јӱк республиканыҥ Ӱстиги Совединиҥ баштапкы сессиязыныҥ кийнинде меҥдей-шиҥдей соктырткан ӧчӧмик фотојурук арткан. «Бис, республиканы тӧзӧгӧн депутаттар, ончобыс јуулып, јараш-јакшы кийинип, кыйалтазы јогынаҥ фотого тӱжерис…» – деп, Алтай Республиканыҥ баштапкы башчызы Валерий Иванович Чаптынов айдып туратанын областной Советтиҥ ла Алтай Республиканыҥ Ӱстиги Совединиҥ депутады болгон Владимир Кыдыев эске алатан. Је 1997 јылдыҥ куран айында Валерий Иванович Чаптынов кенете јада калып, ол фото онойдо ло эдилбеген…

Светлана КЫДЫЕВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина