Алтайдын Чолмоны

Баланыҥ алтай ӧзӧк-байлыгы оогошто салынат

16.02.2022

Алтай Республикада алтай тилге ле литературага ӱредериниҥ сурактары курчып, јылдаҥ јылга некелтелӱ иш ӧдӱп јатканын кӧрӱп јадыс. Тӧрӧл тилин билбес балдардыҥ, улустыҥ тоозы там ла кӧптӧп јат деген сурак алтай бойысты санааркадат. Је ол ло ок ӧйдӧ су-алтай аймактарда ла јурттарда тӧрӧл тилге, литературага ла фольклорго ајару бир де астабай турганын, карын да, бу ууламјыла иш једимдӱ барып јатканын база ундыбас керек. «Бала – јашта, аш – кылгада» деген кеп сӧстиҥ учурын ајарзабыс, балага эҥ ле баштапкы таскаду-ӱредӱни ясля-садтарда таскадаачылар берет.

Бу јуукта газеттиҥ ишчилериниҥ јол-јорыгы келижерде, Кырлык јурттыҥ балдар јӱретен садында болуп, ондо иштеп турган таскадаачылардыҥ ижиле таныштыс.
Кырлыкта балдардыҥ садыныҥ тӱӱкизи сӱрекей байлык. 2019 јылда оныҥ ӧмӧлиги бойыныҥ 90 јылдыгын темдектеген эди. Бу кире ӧйгӧ јурттыҥ бастыра балдары бу ясля-садтыҥ «колы» ажыра барган эмей. Бойыныҥ ӧйинде эҥ ле оогош болчомдорло сӱрекей јайалталу таскадаачылар, ӱредӱчилер иштеген. Олордыҥ тоозында С.И. Шатина, М.П. Мишкина, З.И. Бахрамаева, Л.Т. Ажанарова, С.К. Кеденова, О.С. Карманчина, Л.Т. Едекова ла оноҥ до ӧскӧлӧри. Бӱгӱнги кӱнде садтыҥ ижин орто јашту, ижине каруулу ӱредӱчи Алтынай Геннадьевна Туткушова башкарат. Ол бойыныҥ иштеги јолын бу ок детсадтаҥ баштаган болгон, оноҥ школдо иштеген, јурт јеезени база башкарган. 2019 јылда ойто тӧрӧл детсадында иштеерге келген.
Ӧмӧликте иштеп турган таскадаачылардыҥ бастыразына јуугы бийик ле баштапкы категориялу таскадаачы-ӱредӱчилер. Темдектезе, туй ла 31 јылдыҥ туркунына методист болуп Айана Ивановна Ойношева иштеп келди. Ол балдарла иштеериниҥ методикалык ууламјыларын сӱрекей јакшы билер, бастыразына јуугын бойы шиҥдеп-тургускан. Эҥ ле тыҥ ајаруны алтай тилге, фольклорго, албатыныҥ культуралык энчизине эдип турганыла аҥыланган Айана Ивановна аймактыҥ да, тергеениҥ де кӧрӱлеринде туружып, башка-башка јылдарда јеҥӱчил болуп канча катап чыккан. Онойдо ок аймакта ӧткӱрилип турган «Јылдыҥ таскадаачызы» деп адалган кӧрӱде турушкан А.С. Абраимова, Н.М. Карманова, М.Д. Дешева, И.Б. Октошева экинчи јерлерди база алган. Ӱредӱчи-таскадаачылар «Школдоҥ озо ӱредӱлик» (дошкольное образование) деген ууламјыла аймак, тергее ичиндеги ӧткӱрилип турган мониторинг-кӧрӱлерде база турушкылайт ла једимдӱ кӧргӱзӱлерге једет.
Бӱгӱнги кӱнде детсадта тӧрт группа балдар бар. Эҥ ле оогош бӧлӱкте 16 бала јӱрет, оогош группа-бӧлӱкте – 18, орто группада – 14, јаан балдардыйында – 13. Кажы ла бӧлӱкте иш ӱредӱликтиҥ темдектеп салган программазы аайынча барып јат. Ајаруга алгадыйы – алтай тилге, литературага, фольклорго јаан ајару эдилип турганы. Балдар алтай ӱлгерлер, кожоҥдор ӱренгилейт, алтай чӧрчӧктӧрди ӱренип, олор аайынча кичинек пьеса-ойындар тургузат. Чӧрчӧктӧр айынча јуруктар јурагылайт.
Кырлыктагы балдардыҥ садыныҥ ижи бастыра некелтелердеҥ артпай, ичкери барып јатканы керегинде кажы ла группа-бӧлӱктиҥ ӱредӱлӱ кыптары айдып јат. Оогош болчомдордыҥ јуруктары, фотојуруктары, текши алза, једимдери ачыгынча кӧргӱзилген. Балдар эҥ ле оогош группа-бӧлӱктеҥ ала јаан группага јетире детсадтыҥ культуралык текши јӱрӱминде туружып јадылар. Јажы башка-башка болчомдорло канайда иштейтени методисттиҥ байлык ченемелиле, билгириле јазалган программалар аайынча ӧдӧт. Мында таскадаачылар ойто ло такып Айана Ивановнаныҥ билгирин баалап, бу ӱредӱчи бойыныҥ ижин сӱреен сӱӱгенин темдектейдилер. Эҥ ле јиит ӱредӱчи-таскадаачыларга – Айгуль Тайтаковага ла Эмилия Бухешевага – ченемели јаан ӱредӱчилериниҥ болужы сӱрекей баалу ла учурлу.
Ойнойтон, уйуктайтан, ӱренетен, кӱӱлик кыптар сӱрекей эптӱ јазалган. Детсадта бойыныҥ музейи де бар. Анда алтай албатыныҥ чӱм-јаҥына, энчизине, јӱрӱмине учурлалган эдимдер туруп јат. Онойдо ок балдардыҥ ойын-концерттерде турушкан ӧйинде кийетен кеп-кийими база мында чеберлелет. Таскадаачылар бойлоры да кажызы ла алтай кеп-кийимдӱ. Албатыбыстыҥ бастыра эл байрамдары балдардыҥ садында темдектелет. Бу байрамдарда эне-адалар акту кӱӱнинеҥ туружадылар. Чындап, алтай албатыныҥ Чагаа-Байрамыныҥ алдында оогош группа-бӧлӱк балдар «Теертпек» деп чӧрчӧк аайынча ойын белетеп јаткан болгон.
Бойыныҥ ӧйинде детсад «Айучак» деп јараш су-алтай атту болгон. Бис эмди балдардыҥ бу оогош ӧргӧӧзине «Айучак» деп ады кайра бурылар деп иженедис.
Алтынай Геннадьевна бойыныҥ ӧмӧлиги, ижи, балдар керегинде мынайда куучындаган: «Бистиҥ ӧмӧлик нак, мында иштеҥкей, ижи-тожына каруулу, ижин чыҥдый, эрчимдӱ бӱдӱрер кылык-јаҥду улус иштейт. Ӱредӱзи бийик таскадаачыларыс ижинде jедимдерге jедет. Эне-адаларла колбулар јуук болзын деп амадап иштеп jадыс. Эмди алтай тилиске jаан аjару эдерге, балдар тӧрӧл тилин јакшы билзин, сӱӱзин деп, кӧп ууламјыларга аjару эдедис. Бистиҥ балдарыс јуртта, аймакта, тергееде ӧткӱрилип турган кӧрӱлерде једимдӱ туружып jат. Мен ченемели јаан таскадаачы-ӱредӱчилер јиит таскадаачыларга болужын јетирип, ижинде јӧмӧжип турганын баалап, олорго быйан айдадым. Келер ӧйдӧ бӱдӱрип јаткан ижисте једимдер, ӧмӧлигисте бирлик болзын деп кӱӱнзеп турум. Эне-адалар балдарын јӧмӧп, детсадыстыҥ бастыра керектеринде акту кӱӱнинеҥ туружып турганын база баалайдым. Келер ӧйдӧ бистиҥ кыптарыстаҥ ӧзӧк-бууры су-алтай, алтай тилин тоогон ло сӱӱген балдар ӧзӱп чыксын деп кӱӱнзейдим».
Чындап та, Чагаа-Байрамды Кырлыктыҥ оогош болчомдоры бийик кеминде ӧткӱрген. Алтай тилле кожоҥ, ӱлгер јаҥыланган. Алтай кеп-кийимниҥ, алтай аш-курсактыҥ кӧрӱзи једимдӱ ӧткӧн. Кан-Чарастыҥ јаан алтай јурттарыныҥ бирӱзинде мындый чокум ууламјылу таскадулу иш барып јатканы сӱӱндирет. Келер ӧйдӧ јаан учурлу бу иш, бу амаду оноҥ эрчимдӱ болзын, Кырлыктыҥ балдарыныҥ сады бойыныҥ јаҥжыгуларын оноҥ ары чебер улалтсын деп кӱӱнзейдис.

Айгуль МАЙМАНОВА
Евгений БУТУШЕВТИҤ фотојуругы