Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

«Бир кожоҥноҥ салымым ӧскӧргӧн…»

16.02.2022

Јайалта кижиге тегиндӱ берилбей јат. Ол угы-тӧзинеҥ, айландыра курчаган албаты-јонноҥ јайылып, јилбилӱ телекейге јол ачат.
Шак ла андый улустыҥ бирӱзи — Александр ТЫМЫЕВ. Улаганныҥ албатызы оны Тымыев Сашок деп айдар. Јажы оогош учун ба эмезе кажы ла кижиге ол јуук кижизиндий билдирип турган ба, билер арга јок. Кылык-јаҥыла ол сӱрекей јалакай, тӧп санаалу, куучынчы кижи. Јӱрӱмниҥ ӧткӧн ӧйлӧрин эске алынып, экӱ эрмек-куучын ӧткӱрдибис.

— Јаан кижини ады-јолыла адабай, Александр Михайлович, бойыгардыҥ јайаандык јолыгар керегинде кычыраачыларла ӱлежип ийзеер?
— Мен сегис јашту болорымда, Кан-Оозы аймакта ӧткӧн Эл Ойын байрамда туружарга баргам. Кичинек уулчакты сценадаҥ Алтайыстыҥ ады-јолы јарлу кӱӱ чӱмдеечизи, ӱредӱчи В.Е. Кончев кӧрӱп, бойыныҥ ајарузына алган. База бир канча ӧйдиҥ бажынаҥ ол мени бойыныҥ балазы эдип алып, Новосибирсктеги консерваториядагы М.И. Глинканыҥ адыла адалган орто-аҥылу кӱӱлик школго ӱредӱге ийген. Баштапкы ла катап кӱӱлик школго келеристе, сӱрекей кӧп ойноткылар јаткан: скрипкалар, духовой ойноткылар, баян-гармошкалар, орган, балалайкалар ла оноҥ до ӧскӧлӧри. Мен јӱрӱмимде баштапкы ла катап балалайкала ойногонын угуп ийеримде, јӱрегимди бу ойноткы ала соккон. Онойып мен балалайканы талдап алгам. Мен бу кӱӱлик школдо ӱренип аларга сӱрекей тыҥ амадагам. Амадуум бӱдӱп, ӱредӱни јеҥӱлӱ тӱгескем.
Кӱӱлик школдо мениҥ ӱредӱчим профессор, РФ-тыҥ нерелӱ артизи Н.Н. Самойлов болгон. Профессордыҥ јайалтазынаҥ, билеринеҥ кӧпти аларга чырмайгам ла база. Ол тургуза ӧйгӧ јетире консерваторияда иштеп јат. РФ-тыҥ кеендигиниҥ нерелӱ ишчизи, 14 јаштаҥ ала дирижер В.П. Гусев башкарган орус албатылык ойноткылардыҥ Государственный оркестринде иштеп баштагам. Эртен тура ишке барарым, тал-тӱштиҥ кийнинде — ӱредӱ. Јиит кижиге база кӱч ле болгон. Бир амыр отурар бош ӧй јок. Кӱӱлик школдо ӱредӱни тӱгезип, Новосибирсктеги А.Ф. Муровтыҥ адыла адалган кӱӱлик колледжке ӱренерге киргем. Колледжте ӱренип тура, оркестрдеги ижимди оноҥ ары улалткам. Јылдар ӧдӱп, база бир ӱредӱ тӱгенген.
Ӱредӱ ӧйин алар болзо, классикалык кӱӱ мениҥ эди-канымга ончо шиҥип калгандый билдирген. Кӱӱ јогынаҥ мен јӱрӱмим кандый болорын билбес те болгом. Новосибирсктеҥ Барнаулга келип, јерлештерим Амыр Акчин, Ирбис Акчин, Алексей Тазранов, Марина Саксаева, Таҥдалай Модорова деп јайалталу артисттерле кожо культураныҥ институдында ӱренгем. Ол ӧйлӧрдӧ бу институтта алтай студенттер кӧп ӱренген. Ол тоодо кӱӱлик сургалдарда иштеп турган јажы јаан, ченемели бай ӱредӱчилер де болгон.
— Ӱредӱ тӱгенип, ишмекчи јол кайдаҥ башталды?
— 2000 јылда мен балдардыҥ кеендигиниҥ Улагандагы сургалында кылду ойноткыларга ла алтай албатыныҥ ойноткыларына балдарды ӱредип, ишмекчи јолымды баштагам. Балдарды јайаандыктыҥ телекейиле таныштырып ӱредери меге сӱрекей јарап јат. Кажы ла бала аҥылу, јайалталу. Ӱредӱчи кижи баланы јӱк ле чын јолго ӱйдежип, айдып, ууландырып берер учурлу. Мениҥ ӱренчиктерим — бистиҥ ады јарлу кайчы Василий (Мерген) Тельденов, телекей ичинде ады-јары чыккан кайчы Амыр Акчин, тургуза ӧйдӧ Алтай Республиканыҥ Государственный оркестринде иштеп турган кожоҥчы Иван Куюков. Оноҥ башка ОМОН-до, Росгвардияныҥ бӧлӱктеринде ле ӧскӧ дӧ ууламјыларда иштеп тургандар кӧп. Олор јайаандыктыҥ јолын талдап албаган да болзо, кӱӱлик ойноткыларла ойноорын бир де ундыбай јӱредилер.
Мен балдардыҥ кеендигиниҥ сургалында иштеп тура, башка-башка ӧйлӧрдӧ сургалдыҥ јаандары болуп иштеген Е.Б. Нидеева, Л.Н. Сметанина (ак-јарыктаҥ јӱре берген), Э.Ю. Кеденова деп јайалталу башкараачыларла, кӱӱ чӱмдеечилерле, культураныҥ ижине бастыра арга-кӱчин, јӱрегиниҥ сӱӱжин берип турган улусла иштегем. Бу ӧйлӧр меге база кӧп ачылталар эдип, балдарла иштеерине таскаткан. Культурада иштеп тура, кӧп акча-манат иштеп албазыҥ. Јӱк ле албатыга сӱӱнчи сыйлап, олорды соотодып, ойнодып јӱредиҥ.
— Балалайкала профессионал кеминде ойноп турган улус бистиҥ тергееде ас та болбой. Аҥылу, сӱӱген ойноткыгар бар ба?
— Мен Новосибирскте ӱренип турарымда, бир ус кижи мениҥ колыма келижер эдип ойноткы јазап берген болгон. Узак ӧйдиҥ туркунына бу ойноткыны мен чеберлеп јӱрген эдим. Оноҥ балдарды таскадып тура, ӱренчиктериме сый эдип артыргызып салдым. Оныҥ аҥылузы неде дезе, балалайканыҥ грифи элбек, баланыҥ колы дезе кичинек. Айдарда, ноталарла кылдар базарга баланыҥ колыныҥ сабарлары јетпей јат. Ус кижи мениҥ колымныҥ сабарларына келижип турар гриф јазап белетеген. Ӱренчиктеримниҥ сабарлары кылдар јаба базарына база јетпей турарда, ойноткыла ойноп темигерге эптӱ болзын деп, сыйлаган эдим. Айса болзо, кем де оноҥ ары балалайкала јилбиркеп, келер ӧйдӧ балдар ӱредер.
— Новосибирсктеги орто-аҥылу кӱӱлик школго бурылып ийектер. Бу школго ӱредӱге кандый балдар алылып јат?
— Бу школго «абсолютный слухту», «ритмдӱ» балдар талдалып алылат. Анда јаҥыс ла кӱӱге ӱредип турган эмес. Бир чӱмдемел-произведениениҥ ноталарын ончозын аайлап, нениҥ учун кайда да јабыс, кайда да бийик болуп турганын ончо јартап билерине ӱредет. Темдектезе, телекейлик классикалык произведениениҥ бир ӱзӱгин сеге уктуртып јат. Сен ол ӱзӱкти ноталу тетрадька бичип билер учурлу. Бу учуралда ноталык грамотаны јакшы билер керек, анайда ок кулагыҥла ончо табыштарды угуп ылгаштырары учурлу. Кӱӱлик чӱмдемелде кандый ойноткы кандый табыш чыгарып турганын сезип ылгаары јеҥил эмес. Кажы ла произведениеде бажы, ортозы, јаанаган ортозы, јабызаган ортозы ла учы бар. Кӱӱликте сольфеджио эҥ јаан учурлу болуп јат.
— Кичинек балдар кӱӱлик сургалга јӱрӱп баштаганда ла, сольфеджио кӱч деп, ӱредӱни артырадылар? Чын ла кӱч пе ӱренерге?
— Кажы ла баланыҥ кылык-јаҥы, јилбӱӱзи башка. Албан-кӱчле ӱреткенде, баланыҥ тууралай беретен кылыгы база бар. Кандый ла иштиҥ уч-турултазы — ӱредӱчи кижиниҥ эп-сӱмези, балдарла иштееринде тапкан јолы ла ченемели. Теориялык билим береринде бу эҥ ле учурлу. Специалист эмезе профессионал кижи эҥ ле озо аҥылу ӱредӱ алып јат. Је билгириҥди балдарга јетирерге сен ол балдарды јилбиркедип, бойыҥа јаба тартып алар учурлу. Балдарга билгирди јетирери эҥ ле учурлу ла кӱч ууламјы. Бу јолдо кажы ла ӱредӱчи кижи бойыныҥ аҥылу јолын табып апарат.
Јиит специалисттердиҥ кӧп лӧ сабазы балдарла иштеп билбес. Бир јанынаҥ, бистиҥ улус кату кылык-јаҥду, кӧп сӧс айтпас, балдарды кӧмӧлӧп тӧ ийер. Балдар дезе мокодып, туура јӱре берет. Ол ло, јайалта јылыйганы бу. Јайалталу ӱредӱчи болоры кижиге ары јанынаҥ берилип јат. Балдарга ачык-јарык болзоҥ, олор сеге эҥ ле баалу сӱӱжин берер. Ӱредип турган балдарыҥды тооп ло сӱӱп тургаҥда, ӱренчик балдар јилбилӱ ле јараш, јеҥил ӱредӱлик јол ӧткӱлейт. Сургалда ӱренген јылдардыҥ ӧткӧни де сезилбей калат.
— Слер бойыгар алдында, кичинек алтай бала, ыраак јерге барып ӱренип јӱреригерде, кӱч ле болгон болбой?
— Мен бала тужынаҥ ала сӱрекей кӱч јӱрӱмниҥ јолын ӧткӧм. Мениҥ адам кожоҥчы, ӱлгерчи Борис Каятов деп кижи болгон. Энем Праскофья Иосифовна деп кижи болгон. Олор биле тӧзӧп, Чибит јуртта јаткан эмтир. Бир канча ӧйдӧҥ энем, балдарын алганча, бойыныҥ кичӱ тӧрӧли Саратан јуртка иштеп јӱре берген. Автозаправкада иштеп тура, каладӧӧн бензинге келип јада, јаан јеткер болуп, энем божоп калган. Бисти, ӱч баланы, тайнам азыраган.
Мен кичинек тужымда адам «Кара башту уулчагаш» деп кожоҥды бичип, энеме ийген эмтир. Мени ол кожоҥды кожоҥдоп јӱрген дежет. Оны мен Кан-Оозы аймакта ӧткӧн Эл-Ойын байрамда кожоҥдогом. Бу ла кожоҥноҥ мениҥ салымым ӧскӧргӧн. Владимир Егорович мениҥ јайалтама ајару эдип, тайнамнаҥ барып сурап туруп ӱредӱге ийген. В.Е. Кончевти адам деп айдып јӱредим. Мени азырап, кийиндирип, ӱредӱмди тӧлӧп, ӱредип салганына мен јаантайын алкыш-быйанду јӱредим.
Новосибирскке барып турарымда, мен орустап бир де сӧс билбес болгом. Бистиҥ класста кӧп балдар болгон эди. Олордыҥ бирӱзи најым, бежинчи класска јетире бир партада кожо отурып ӱренген, «Баштапкы каналда ӱн», «Ӱн. Балдар» деп адалган ӱлекерлердиҥ кураторы РФ-тыҥ нерелӱ артисти, Пелагея деп кожоҥчы. Чын ады Полина Ханова, адазы јуучыл кижи болгоны санаама кирет. Кызычак оогоштоҥ ала јайалтазыла аҥылу бала болгон. Кичинек баланыҥ јайалтазын кӧргӧн ӱредӱчилер оны ада-энезинеҥ сурап, кӱӱлик школго ӱредӱге алгандар.
Бир учурал санаама кирет. Партаныҥ ӱстине граненный стаканга суудаҥ толо урала, тургузып салганыс. Оноҥ Пелагея «Саша, кулактарыҥды бӧктӧп ал» деп айдала, чыҥырып баштаарда, бажымдагы меем торгыла бергендий. Ол кызычактыҥ ӱнинеҥ стакан јарылып, суу партала ага берген. Андый тыҥ ӱнди мен качан да укпагам! Ол ӧйлӧрдӧ телефон-эш болгон эмес, соктыртып аларга. База кожо ӱренген најыларымнаҥ — чаҥкыр экранда «Ойно чурана» деп берилтеде иштеп турган Л. Будаков, кожоҥчы, продюссер П. Михайловский. Јаан байрамдарда интернет ажыра куучындажып, бала тужысты эске аладыс. Је тегин јӱрӱмде кемде де ӧй јок, ончо ло неме бут бажынаҥ.
Кӱӱлик школдо меге ончо ло неме јилбилӱ болгон — ойноткылар, нотный бичиктер, ӱредӱчилер, ӱренип турган балдар. Орус тилге капшай ӱрениже бергем, билбести сурап, айттырып, темиге бергем. Бала кандый болор — јаныксап ыйлаар да ӧй болгон. Јӱк ле кӱӱниҥ шылтагыла мен бу јӱрӱмде јастыкпагам деп айдарга јараар. Бисте бир де бош ӧй јок болгон. Эртен туранаҥ ала бозом эҥирге јетире ончо ло бойыс ӱредӱде, оркестрде. Ол кату 90-чы јылдарда кӧп јииттер наркотиктерге јайылып, јӱрӱмниҥ јолында тайкылып-бӱдӱрилген. Мени ары јанынаҥ кӱӱниҥ телекейи корулап, јаман, балыр јӱрӱмге јол бербегенине сӱӱнип јӱредим.
Классикалык кӱӱ — мениҥ адам да, энем де, таскадаачым да. Ӱредӱде бисти јаҥыс ла кӱӱге ӱреткен эмес, анайда ок ончо јайаандыктыҥ јаражын ачып таскаткан. Оныҥ учун бистиҥ ады јарлу јурукчы Г.И. Чорос-Гуркинниҥ јуруктарын кӧрӱп ийзем, мен кайда да бийик учушка јӱре бередим.
— Јайалталу кижиде чӱмдемелдер де кӧп болбой…
— Чӱмдеп салган кожоҥдор, методикалык иштер база бар ла. Байла, кандый бир ӧйдӧ кичӱ тӧрӧлимде балдардыҥ кеендигиниҥ сургалында кылдарлу ойноткыларла балдар ӱредер класс ачылар болор. Мениҥ эҥ ле јаан амадуум – балдарды ӱредип таскадары. Је келишпей калза, канайдар, байла, салым ондый, ӧскӧ арга бедиреп иштеер болорым.
— Эрмек-куучыныгар учун алкыш-быйаным айдым турум. Эзен-амыр јӱригер.

Хамида ТАДИНА
Фотојурукта А.М. Тымыев

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина