Алтайдын Чолмоны

«Элдиҥ кӧзи ле кӧкси болгон «Чолмоныс…»

16.02.2022

Jÿс jыл! Бÿткÿл чак… Мынча кире öйгö «Чолмон» тöрöл Алтайыстыҥ канча бар толуктарына ончозына jедип, алаканча Алтайыста jаткан эл-jонныҥ jадын-jÿрÿмин, jаҥ-кылыгын, jакшыны ла jаманды — ончозын кöргÿскен ле кöдÿрген. Албаты-јоны оорыза, кожо оорып, кöдÿрилип кöкÿзе, кожо кöкÿп бичиген ле кандый ла öйдö jÿрегис ле jÿзис болгон газедис.

Мен, jаштаҥ ла ала энемле кожо турлуларда кöчÿп öскöн кижи, школдыҥ кийнинде эки jыл кире газетте иштегенимди тар эжиктеҥ батпас, тай ат кöдÿрбес сÿрекей jаан ченемел алган öйим деп чотойдым. «Чолмонго» кирип ле барзаҥ, кандый да бойынсу, jылу ла кару билдирер. Кожумакту тил угулбас, ишчилери jалакай, кÿÿнзек. Келген кандый ла сурагыҥды кожо jартажарга белен тургылаар.
Бичинер де jолымды, ончо бичиичилердийин чилеп ок, газет ууламjылаган эмей. Эмди отурала, эски газеттерде бичилгенин такыптаҥ кычырып, газетте 70-чи jылдарда кожо иштеген jаан jашту, санаалу-укаалу, ойгор кöгÿстÿ корреспонденттер Н. Тадыевтиҥ, М. Бедушевтиҥ (олор башкарган бöлÿктерде иштегем), Г. Калкинниҥ ле öскöлöриниҥ де «анай бичибе, мынайда бичи, «суу урба» — тöс учурын бичи, эрмекте кажы ла сöсти бойыныҥ jерине тургус, анаҥ башка эрмегиҥ учурын jылыйтып, бузула берер» деп ÿредип айтканы jаш кижиге кандый jаан ла керектÿ ченемел! Бичиичи-поэт улустыҥ газет ажыра айткан шÿÿлтелери эмди ле кулагыма jарт угулып, санаамда олор мениле кожо очокто отты айландыра отурып, куучындажып, jöмöжип, jолымды ууламjылап, башкарып отургылагандый.

«… Кижини поэт эдетен школ до, аҥылу ÿредÿ де jок. Ончозы — автордыҥ бойынаҥ камаанду. Редакцияга келип турган ÿлгерлердиҥ jакшы дегенин бис газетке jарлаганыс та, мынаҥ да ары jарлаарыс. Бÿгÿнги номерде бис С. Сартакованыҥ ÿлгерин jарлап турубыс». (Л. Кокышев. «АЧ», «Авторлор ло ÿлгерлер»).

«Темдектезе, Сартакова «Алтай тилим» деген ÿлгеринде тöрöл тили керегинде jараш, чын сöстöр айтканы, тöрöл тилин кÿÿктиҥ ÿниле, jылдыстыҥ jаркыныла тÿҥейлегени сÿрекей jакшы. Jе ÿлгер бичиири jеҥил неме эмес. Чындык поэзияга jедетен jол кайыр, узун, кÿч… jолдо jыгылар…». (А. Адаров. «АЧ», «Ӱлгерлер керегинде сöс»).

«…эҥ учурлузы – «jÿзиҥниҥ текшидеҥ башка аҥылузы». Автордыҥ ÿлгерлеринде бойыныҥ тыҥ, бек ич-кебери билдирет. Бойыныҥ ачузы ла ырызы, jÿрÿмди бойы оҥдогоны, мыны алып jÿрген, сыс ажыра öткÿрген, чын ла чынынча айткан эмтир деп кычыраачыны бÿдÿмjилегени». (К. Кошев. «АЧ»).

«Чын ла туулардый чыт эткен jаҥ-кылык, уур-кÿчтерди, jылыйтуларды болотон ло неме чилеп алынып, jÿрÿм бойы недеҥ де баалу сый деп оҥдоп jÿргени ле бичигени…» (П. Самык. «АЧ»).

«…сöсти суудый тöгöргö jарабас, сöс — поэтке эрjинедий кереес ле октый керектÿ неме, ол — кижиниҥ сÿÿнчизи, ачынчызы, ырызы, шыразы, амадулары, туйуксыныштары. Оныҥ кирези, кереези — бичиичилердиҥ элбек ле качан да божобос мöҥкÿлик темазы». (Ш.Шатинов. «АЧ», «Автордыҥ акту ÿни угулзын»).

«Калыктыҥ шÿÿп кöргöдий сурактары кöп. Ундылып калган тилин, угы-тöзин, чÿм-jаҥдарын орныктырары — 90-чы jылдарда анчада ла курч тургузылган. Бириктире айткажын, бу ончозы — бÿткÿл элдиҥ öзöтöн лö öҥжийтен аргазы. Андый ÿлгерлердиҥ тоозында, темдектеп алза, С. Сартакованыҥ «Öскö тил — öскö салым» деп ӱлгери. (Н. Киндикова. «АЧ», «Шиҥжÿде jииттердиҥ jуунтылары»).

«От. Очок. Энем.
Бу улу билим, бу эҥ кару ла ÿргÿлjиниҥ ÿч сезими поэттиҥ jÿрегинеҥ бек тудуп алала, оны кайдаар да божотпой jат. Эмезе поэт бойы ол ÿч ырыстаҥ бектеҥ бек тудунып, олорды jÿрегиниҥ тыны ла кожоҥы эдип алган». (Б.Укачин. «АЧ», «От. Очок. Эне»).

Сурайаныҥ ÿлгерин кычырып,
Сурактар кöгÿсте не тÿймеди?
Сÿттий ару сÿмер кырларым
Сурлаган сöстöрдöҥ, айса, тийди? (Б. Бурмалов. «АЧ»).

Мындый сöстöрдиҥ кийнинде jалбыштанбай, кÿл болуп öчÿп кöр… Олор сенеҥ бичип jаткан кажы ла сöзиҥе, шÿÿлтеҥе кыйалта jок каруулу, аjарулу болорыҥды некеп jат. Бу сöстöр jаҥыс кижиге эмес, калам тудунып jаҥыдаҥ бичип jÿрген ончо улуска, анчада ла jиит улуска ууланганы jарт ла «Jаанныҥ сöзин jанчыкка сал» дегени ÿредÿ сöстöр болгонын недеҥ де артык керелеп jат.
Азыйда газет-журнал кажы ла айылда болгон. Вертолет почта экелгенде, бис капшай ла оныҥ jанындööн jÿгÿрерис. Почтальонго газет-журналдарын, кинобанкаларын блааш бодолду тажыжып, болужып туратаныс. Школдоҥ jанып браатсаас.
Малчы кижиниҥ jÿрÿминде радио ло газет jаан телекейле колбу тудар сок jаҥыс арга болгон. Газеттиҥ тоомjызыныҥ бийигин, аргазыныҥ jаанын мындый сöстöр jазым jоктоҥ керелейтен: «…калак, газетке бичий калдыҥ» дежер.
Корреспонденция бÿгÿнги техниканыҥ öйинде соҥдоп келет. Энем jуу öйинде почта тартып база иштеген. Оныҥ куучыныла болзо, «jууныҥ кату, ончо неме jедикпес-тутакту öйинде тöртсööктöп калган атла кÿнÿҥ сайын jортышка почта тартатаны торт шыра болгон, jе газет-письмо бир де тутак jогынаҥ jетирилип, кажы ла айылдыҥ сакылталу кижизиндий болгон эмей» деер.
Газет анчада ла малчы кижиниҥ отура тÿшсе ала койор бичиги бодолду болгон. Бой-бойына айылдашса, уккан-кöргöнин куучындажар, газеттеги солундарла ÿлешсе, телевизордо калганчы jетирÿлер берип турган корреспонденттердий ле. Олордыҥ билбези jок. Кышкы узун эҥирлерде куучын, кöзöрлö коштой, газеттеҥ кычыраалган jетирÿлер аайынча «изÿ тартыжулардый» болотон jок беди.
Санаамнаҥ бир мындый учурал чыкпас. Улаган jÿреле, бир айылда отурзам, эзириги jаан уул кирген. Калаҥы кижи кандый эди: «Слер не кижи? Адаар кем?» деп сурап, чаптыктанып турарда, кем де мениҥ адымды айдып берген. Байагы уул: «А-а. Слер ол кижи тураар не. Мен катуныҥ jеринде отурарымда, нöкöрим меге слердиҥ ÿлгерлереер бичилген газет ийген. Мен чыгардыҥ чыкканча ол газетти, ÿлтÿрегенче, тöш карманымда алып jÿргем. Я каждый день как молитву шептал ваши слова» – деп, орусту-алтайлу айтканы кöксимде артып калган. Jуук кижимдий тöрöл газедим бу да учуралда сöстöримди jетирип, кемге де болушту болгонына канайып быйанду болбос?
Адакыда элдиҥ öзöги, кöзи ле кöкси болгон, баштапкы чагыннаҥ jалбырап чыгып, jÿс jылга бир де öчöмиктелбей, jылузын ла jаркынын jайган «Чолмон» газедис качанныҥ качанга кÿйер ле салымду болзын деп кÿÿнзейдим. Редакциязыныҥ бозогозын алтап кирген ишчилериниҥ каламы бир де мокорбозын, бичиген сöстöри аткан октый чике ле jазым jоктоҥ тийип турзын деп кÿÿнзейдим.

Сурайа САРТАКОВА, бичиичи