Алтайдын Чолмоны

Јаркын кептӱ «Чолмоным»

16.02.2022

Бис, јетенинчи јылдардыҥ ӱйези, «Алтайдыҥ Чолмоны» газетти јакшы билерис. Бис кичинек тужыбыста малчылар болгон ада-энебис оны кычырарын сӱрекей сӱӱйтен эди. Јолыгышкан јерде кандый бир бичимел аайынча блааш-тартышту куучын да болуп туратан. Сок јаҥыс газедин албаты сӱӱген де, тоогон до, ого бӱткен де. Энемниҥ куучынынаҥ бир ӱзӱк санаама кирет: «Алтайдыҥ Чолмонында» сарјуны кийим јунар машинаныҥ барабаны сӱреен тӱрген толгоп ийер деп бичигилеген. Бир кезек ӱй улус кӧнӧктӧги каймактарын машинага урган ла… Та канча машинка ӱрелген болбогой, оноҥ газетте мынайып бичиген кижи «калак-кокый, бу фельетон, кокур-куучын, чын эмес» деп актанып туратан».
Биске, алтай бӧлӱктиҥ студенттерине, газет база јакшы камаанын јетирген эмей. Ӱредӱчилерис газеттеҥ кандый бир темага эмезе ээжиге темдектер таап экелигер деп јакылта да берип туратаны санаамга кирет.
Оноҥ ары куучынымды акту бойым ла «Алтайдыҥ Чолмоны» газетле колбуларым керегинде улалтып, мениҥ ижи-тожымды канайып кӧдӱргени јанынаҥ айдар кӱӱним бар.
1985 јылдаҥ ала 1995 јылга јетире мен Шабалин аймакта Чичке-Чаргы јурттыҥ библиотеказында библиотекарь болуп иштегем. Ол јылдарда алтай тилле бичиктер чыгып та турган болзо, текши јетирӱлерди алар арга ас болгон. Анайдарда, јетирӱлердиҥ арга-тӧзи сай ла бу «Алтайдыҥ Чолмоны» болгон. Ого коштой политинформация ӧткӱретени база аҥылу ајаруда тудулатан. Социалистический системаныҥ ороондоры, областьтыҥ ижи, једимдӱ койчы-малчылары керегинде јетирӱлерди база ла газеттеҥ алатаныс.
Газет-журналдарды арчымакка сугуп, койчылардыҥ турлулары сайын барып, јартамалду ишти ӧткӱрип турарыс. Кой кайчылаган тушта, улус чайлап ажанган кийнинде, бичимелдерди кычырып, ол аайынча куучын ӧткӱрип туратаныс. Таныш эмес сӧс тӧ учураганы санаама кирбейт, албатыга ончо ло јарт ла таныш сӧстӧр болгон. Мен конкурс-маргаандарды ӧткӱрерин јакшызынатам. Анчада ла сӱӱген бир јуругым болгон. Кыс агаштыҥ будагында отурат, уул агаш айруушту алдында турат. Олор экӱниҥ ортодо кандый куучын ӧдӱп турганын тургусса, сӱреен каткымчылу болотон эди. Статьялардыҥ кӧрӱ-выставказы, бир статьяныҥ выставказы, учурлу сӧсти берилген тексттеҥ ӧйгӧ табары ла о. ӧ. бӱдӱмдер. Эҥ ле јаан оморкодум ол «Алтайдыҥ Чолмоныныҥ» эҥ артык кычыраачызы болгоным. Шыргайты јурттыҥ болзын, ӱзеери тӧрӧл тилин јакшы билер меге солун иштиҥ бӱдӱмдерин орус тилдеҥ кӧчӱрип, ого ӱзеери культишчилер де јакшы коллегаларым болгоны учун, иштеерге јилбилӱ болгон.
1995 јылда Чичке-Чаргыда толо эмес ӱредӱлӱ школ ачылган. Мен ондо тӱӱкиниҥ ӱредӱчизи ле директордыҥ ордынчызы болуп иштегем. Школдыҥ частары элкем-телкем ӧйлӧр: кандый бир предмет ӧткӱрилбей турган болзо, ордына «школьный компонент» деп ӧскӧ дисциплина кийдирерге јараар болгон. Бистиҥ школ «Туулу Алтайдыҥ јаҥжыгулары ла чӱм-јаҥы» деген курсты чокумдап алган. Ол 5-9 класстарда неделеде бир частаҥ алтай тилле ӧткӱрилген. Балдарды эки тилле ӱредетени кӱч керек, оныҥ учун бу курсты суббот кӱнге тургузала, кӱн туркунына алтайлап куучындап иштегем.
Ӧрӧги адалганы аайынча программа да, ӱренер бичик те јок. Айла, орус, алтай, казах албатылардыҥ чӱм-јаҥдарын теҥ-тай апарган болзын. Казах албатыныҥ чӱм-јаҥдарын јӱк арайдаҥ тапкан эдим. Бу темалар јаҥы-јаҥы ла адалып турган јылдар, текши јетирӱ кайда да јок. Јети јылдыҥ бӱткӱл курсын «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ бӱктериле бойым тургузып иштегем. Бу курсты кем де качан да керексибейтен, ајаруга да алгылабайтан.
Шабалин аймакта «Чӱм-јаҥдарды ла јаҥжыгуларды» Беш-Ӧзӧктиҥ школында Зоя Кастаковна Омина база апарган эди. Ишке бичиктердиҥ ордына папкалар тажыырга келижетен. Статьяларды альбомныҥ листтерине јапшырып, номерлеп салатам. Уроктыҥ планында статьялардыҥ номерлери параграфтыҥ тоолорын ла јакылталарын солыган. «Чӱм-јаҥдар ла јаҥжыгулар» деген курстыҥ ууламјыларын папкалардыҥ аттары ла айдып берер: «Алкыштар», «Кожоҥдор», «Кеп-куучындар», «Ук-сӧӧктӧр», «Алтай сӧс», «Сӧстиҥ учуры», «Кеп сӧстӧр», «Диалекттер», «Ар-бӱткен», «Кӧк айаста кӧрӱнип тургандар», «Алтай айыл», «Айылдыҥ эр јаны», «Айылдыҥ эпши јаны», «Казан-айак», «Сӱттеҥ эткен аш-курсак», «Эттеҥ эткен аш-курсак», «Алтай арајан», «Кеп-кийим», «Билениҥ байрамдары», «Той, белкенчек», «Јалама», «Алтай ойындар», «Эр кижиниҥ учуры», «Чакы», «Эрјине мал ла аттыҥ јепсели», «Алтай таҥма», «Мал-аш», «Јерлик тындулар», «Эпши кижиниҥ учуры», «Эне ле бала», «Кыс ла уул» ла о. ӧ. — бастыра алтан кире папка болгон.
Балдардыҥ јажына келиштире темаларды ууламјылу тургузып, класстаҥ класска элбедип, билгирлерин тереҥжидип, алтай кӧгӱстӱ, тӧрӧлчи кӱӱндӱ эдип таскадарын ајаруда тутканыс. «Алтайдыҥ Чолмоны» газетти кезип, бичимелдерди темалар аайынча папкаларга салып алатам. Балдарымныҥ адазы «бу не болгон кижи, мен кычыргалак газетти ойто ло кезип салган турбайыҥ» деп, экӱ газет те блаажып турарыс. Бир катап «чолмончылар» јол болуп, айлыма кирип баргандар. Мен олорго папкаларымды кӧргӱскем, канайда иштеп турганымды тӧкпӧй-чачпай куучындаган эдим. Олор та нени де согуп, та нени де бичигилеп, мени мактап ла баргандар. Јажырбазым — статьяны сакыгам, нениҥ учун дезе аттестация ӧдӱп турган болгом. Не дезе, газеттиҥ бӱгинде ижиҥ керегинде јетирӱ чыкса, јаан балл берип турган јылдар болгон. Је…, кандый да шылтактардаҥ улам ол јетирӱ чыкпаган эди.
Бир ӧйдӧ «Алтайдыҥ Чолмонында» «Эм-том, эм-тус, эм-сӧс» деген бажалыкту бӱктер кепке базылып чыккан. Мен олорды бичик чилеп кычырарым, оноҥ балдарга карточка эдип ӱлеерим, кезикте орус та тилге кӧчӱрип турарым… Темдектезе, «Ар-бӱткенле колбулу чӱм-јаҥдар» деген теманы јаҥыс ла бу статьяларла ӱреткем. «Кара суу», «тоҥмок суу», «аржан суу», «кутук суу», «том таш», «јада таш» ла о. ӧ. учурлу сурактар аайынча солун ла јилбилӱ билгирлер алганыс. Балдар бу теманы ӧткӧн кийнинде, билгенин јурукка саларын сӱӱйтен.
Алтай тилдиҥ јарчаа тилдерине (диалекттер) учурлалган тоолу бӱктер газетте чыгала, оноҥ токтоп калган. Ӱренчиктердиҥ сӧзлигин байыдарга, тилиле, Тӧрӧлиле оморкоорына таскадарга сӱреен эптӱ бӱктер болгон эди. Балдар ол бӱктерди бойлоры кычырып, алтай тилге кӧчӱрип, тӱҥдештирӱ иш ӧткӱрип, эмдиги сӧслӧ, шиҥдемел проекттерле иштенетендер. Тӱҥей сӧстӧр таап ийеле, торт кӧӧрӧп-кӧкӱп отургылайтан.
Билеле колбулу чӱм-јаҥдарды баланыҥ адынаҥ баштайла, той-белкенчекле божодотоныс. Ол ӧйлӧрдӧ бу темалар газетте база јакшы јарлалатан. Оныҥ кийнинде, тогузынчы класста, «бойлу кыс» ла «бойдоҥ уул» деген оҥдомолло тереҥжиде таныжып, јаҥыс сӧӧктӱ улус бирикпес јаҥду деген тӱп-шӱӱлтеле божодотоныс. Алтай сӧӧктӧр керегинде јетирӱлер база ла газеттеҥ болгон. Сӧӧктӧрдиҥ темазын тереҥжидип, олорло јӱзӱн-башка маргаандар ӧткӱрерин тыҥ јӧмӧбӧйдим. Таскамал иште оныла сӱреен чебер иштенер керек, нениҥ учун дезе мындый маргаандар ас сӧӧктӧрдиҥ болчомдорына кичинектеҥ ле ала бойын јабыс тудунар сезим таскадып јат деп сананадым.
Л.В. Кокышевтиҥ телекейи – аҥылу телекей. Бу јерлежис керегинде газетте бичимелдер де кӧп, олорло ӧткӱрген иш те јилбилӱ. Је ончозын бир бичимелде канайып тоолоор, бойсын.
Кийнинде јылдарда ӱредӱ бӧлӱгинде иштеп тура, газеттеҥ таскамал иш, ӱредӱчилер керегинде бичимелдерди кычырып, ижимде база эрчимдӱ тузаланып јӱредим. Тӧрӧл тилин билери, эки тилле тузаланып билери — ол недеҥ де артык байлык. Темдектезе, таскадаачы ӱредӱчилерге болушту методикалык дискти орус тилле тургускам. Ол 2018 јылда «Јонјӱрӱмдик-педагогикалык јаҥыртулардыҥ јарымказы» деген республикан маргаанда ӱчинчи јер алган. Оныҥ ар-бӱткенге учурлалган бӱгинде «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ куулгазын ӧлӧҥ-чечектер керегинде солун кеп-куучындарын орус тилге кӧчӱрип кийдиргем. Темдектезе, кижини кӧрӱнбес эдип ийер сары-кӱреҥ кандык, аржан сууны јараттай ӧзӧр сарбаа куйрук ӧлӧҥ. Билбей калала, јип ийген кижи јажын-чакка кулун болуп кубулып калар аргалу. Сӱӱшке алдыртканды эмдеер чыкайак ӧлӧҥ, базып јӱрер килиҥ агаш ла о. ӧ. Бӱгӱнги кӱнде бу јетирӱ англичан тилле база бар.
Алтайыска јол-јорыкла келген туристтерди «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттеҥ алынган јертирӱлерле таныштырып, кӧп куучындайдым. Олор сонуркап, јилбиркеп угадылар. Мындый јетирӱлер Интернеттеҥ качан да табылбас эмей. Солун јетирӱни угуп, «Слер оны кайдаҥ билеригер?» деген суракка каруузын: «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттеҥ. Ол бистиҥ алтай тилисле чыгып турган» — деп јандырадым. Эмезе, «Бойыгардыҥ тилерле бир-эки эрмек айдып ийзеер» дезе: «Кӱндӱлӱ айылчылар, слер ајарулу тыҥдап угугар, алтай тил кандый эмтир… Адайым деген алтай тилим, Энейим деген эрке тилим» деп айдадым. Олордыҥ айтканыла, «јара-аш тил болуптыр».
Је бот, мениҥ јӱрӱмимде «Алтайдыҥ Чолмоны» газедис, јаркынын берген чолмондый, јаантайын јолымды јарыдып јӱрет.

Роза СУЛИНА,
Шабалин аймакта ӱредӱ бӧлӱгиниҥ методисти
Фотојурук кӧмзӧдӧҥ