Алтайдын Чолмоны

Кичӱ Тӧрӧли — Мыйту

16.02.2022

Иван Кочеев бойыныҥ кичӱ Тӧрӧлин, албатызын сӱӱген ле чӱмдемелдери ажыра сӱрекей учурлу ишти ак-чек бӱдӱрген.

Ол «Јӱрӱм улалат» деген эске алыныштарында тӧрӧл јурты керегинде јылу, јымжак, јарык кӱӱн-санаала бичийт. Оныҥ кажы ла эрмегинде јаан сӱӱштиҥ ийдези, тыныжы сезилет: «…Мый-Туу. Шак мынайда Шабалин аймактыҥ јаан эмес јурттарыныҥ бирӱзи адалат. Мый-Туу (Кот-Гора…). Јон ортодо азыйда бир кеп-куучын јӱрген, бӱгӱнги кӱнде оны ас-мас ла улус ундыбаган болор.
Качан да туулык арканыҥ чике бажында эски агаш айылда согоонныҥ бажындый сок јаҥыскан карган аҥчы јадып, эртендик-бӱгӱндик ле отурган. Оныҥ сок јаҥыс антыгарлу најызы база карган боро мый болгон. Карганак араайынаҥ аҥдап, бойын ла нӧкӧрин оок-тобыр куштыҥ эдиле азыраган.
Је бир катап ол аҥдап барала, кайра јанбаган. Ӧскӱс арткан мый аштап-суузап, кӧс лӧ кӧргӧн јер јаар кырла-туула араайынаҥ барды. Ол сӱрекей аштаган ла суузаган. Кӧзи јакшы кӧрбӧс, кулагы укпас бойына каа-јаада ла чычканды эмезе кандый бир кучкашты тударга келижет. Ол кӱчи чыгып та калган болзо, узак ла баскан. Качан байагы бийик туулык арка оны Себи сууныҥ јуугындагы јаан јалаҥга экелгежин, ол јыгылардыҥ бери јанында турган. Чагы чыгып, ол ло јерине јадып, чӱрче ле тереҥ уйкуга бастырткан. Ол онойып ла ойгонбой узакка јадып, таш болуп кубулган. Јайгыда оныҥ ӱстинде апагаш кайыҥдардыҥ јажыл бӱри јайылатан, бажын дезе чечеги јайылган марал кееркедетен…
Кыймыгы јок јаткан мыйды эзеткен мысты-тумчукты алтай улус Мый-Туу деп адап салган. Оноҥ ло бери Себиниҥ суузына кирип турган јаан эмес суучактыҥ јалаҥы ла бу јалаҥныҥ оозында турган јурт Мый-Туу деп адалган. Је кӱнӱҥги јӱрӱмде јурттыҥ ады алтай тилде Мыйту, орустап «Мыюта» деп бичилет ле адалат.
Бу мениҥ јӱрегиме кару тӧрӧл јуртым. Мен мында 1912 јылдыҥ чаган айыныҥ 31-чи кӱнинде чыккам. Мыйтуда азыйдаҥ бери алтай ла орус улус јуртаган. Је эл-јонныҥ кӧп јаны алтайлар (телеуттар) болгон. Олор православный јаҥды бойына алынып, кӧбинде ле орус аайыла јадып, орус тилди сӱрекей јакшы билетен. Орус улус кӧп јылдарга алтайларла коштой јадып, алтайлап јайым куучындагылайтан. Олорго бой-бойлоры ортодо ачык-јарык куучындажарга, најылажарга, бой-бойлорын тооп јӱрерге не де чаптыгын јетирбеген. Јуртта алыш-колыш билелер де болгон. Темдектезе, мениҥ ада-энемди алза, адам — Петр Иванович— алтай, сӧӧги меркет, энем Елена Фадеевна — орус, база алыш-колыш биле».
Мыйтуныҥ эл-јоны јерлежин ундыбай, оныла оморкоп, ак-чек иштеген ижин улалтат. Иван Кочеев бу ла јуртта чыккан, Мыйтуныҥ школында ӱренген ле иштеген. 2002 јылда бичиичиниҥ чыкканынаҥ ала 90 јылдыгы тужында ӱредӱчилердиҥ ӧмӧлиги бистиҥ школго И.П. Кочеевтиҥ адын адаары јанынаҥ иштегенис. Литератураныҥ ӱредӱчилери Н.В. Жданова ла В.С. Кужакова Иван Кочеевтиҥ јайаандыгы керегинде материалды јууп, шиҥдеери јанынаҥ јаан ишти каруулу бӱдӱрген. Бичиичиниҥ тӧрӧӧн-туугандарыла туштажып, таҥынаҥ бойыныҥ кӧмзӧзин кыракы шиҥдеген.
Бир канча шылтактардаҥ улам И.П. Кочеевтиҥ адыла пионерлердиҥ биригӱзин (Мыйтуныҥ школында бар) адаарга келишкен. Бистиҥ школдыҥ пионерлериле таскамал иш Кочеевтиҥ геройлорына тайанып ӧткӱрилет. Олордыҥ кажызы ла пионерлерге јозок болуп јат. Школдо јылдыҥ ла чаган айдыҥ 31-чи кӱнинде эл-јонныҥ, балдардыҥ сӱӱген јерлежиниҥ чыккан кӱни темдектелет. Балдар И. Кочеевтиҥ ӱл-герлерин, куучындарын, повестьтерин ле чӧрчӧктӧрин кычырат, сценада тургузат, НОУ-ларда, јуруктардыҥ конкурстарында ла викториналарда туружат.
Бичиичини кӧрӱп јӱргендердиҥ ле тӧрӧӧн-туугандарыныҥ эске алыныштары јуулган ла бичилген. Олордыҥ бир канчазыла таныштырып ийели:
Мыйту јурттаҥ Мария Васильевна Согоношева (Чанцева), 1917 јылдыҥ: «Кочеевтердиҥ билези јаан ла нак, иштеҥкей ле турумкай болгон. Балдардыҥ адазы Петр айыл-јуртыныҥ, билезиниҥ бажы, коручылы болгон, колхозто плотник, столяр болуп иштеген. Олордыҥ балдары кӧп болгон, санаамда Рая, Нина, Катя, Николай, Иван јакшы арткан. Биле јаан, оныҥ учун энези кайда да иштебеген, айыл-јуртын туткан. Олор эки кат ла кӧзнӧктӧри јараштыра ке-еркедилген (наличник) јап-јакшынак турада јаткан. Туразы суудаҥ ыраак јокто ӧзӧктӧ турган. Эмди ол тура јок, оныҥ ордына ӧскӧ турада Свиридовтор јадат. Иван ла Николай јаантайын иштеген, ӱренген — олор мениҥ санаамда онойдо ло арткан. Меге олордыҥ кемизиле де ӱренерге келишпеген, је Иван-ды Мыйтуныҥ баштамы школын божодып, оноҥ Чамал јаар ӱренип барган деп билерим. Оҥдойдо ӱредӱчи болуп иштеген».
Алла Гавриловна Куликова (Манжина), 1939 јылда чыккан, Мыйтудаҥ: «Иван Петровичти мен јакшы билерим. Ол улай ла энем Анна Павловна Бояркинага айылдап келетен. Кандый да ӧйдӧ бисте токтой-тон. Санаамда узун, коо сынду, кеберкек эр кижи деп арткан. Олор экӱ узун тӱндерде алтайлап узак куучындажатан. Не керегинде куучындашкан? Мен алтай тилди билбес болгомдо. Энемниҥ солун айылчызы бичиичи кижи, тӧрӧл јериниҥ ар-бӱткени, аҥ-кужы керегинде бичип турган деп уккам. Чӱмдемелдерин чӱмдеер амадула Кочеев таҥ алдында туруп, арка-тууны керийтен. Кайра тӱштиҥ кайда да 11 саады кирезинде чалынга ӧткӧн бойы једип келетен. Айса болзо, ар-бӱткенде, агаш аразыла басканы бичиичиге чӱмдеерге ийде, бийик, кӧӧрӧм кӱӱн-тап берген болор. Мениҥ санаамла, бойыныҥ кичӱ Тӧрӧлиниҥ сындарыла, кобы-јиктериле јӱргени ого аҥ-куш керегинде кӧп тоолу куучындарды бичиирге тебӱ берген.
Јол-јорыгыныҥ кийнинеҥ чайлап-чаптап, кӧргӧнин-укканын куучындап, амыраарга-тыштанарга диванга јадатан. Бу учуралда «бойымныҥ диванымда эмеш тыштанадым» деп айдатан.
Бу уур, јаан, чыт ла эткен диван. Садуныҥ эмес, ус кижи бойы эткен. Тургуза ӧйдӧ, 60 јылдаҥ ажыра ӧйдиҥ туркунына менде турат. Ол озо баштап энемде турган. Сананзам, диван эмди де 100 јыл турар».
Галина Ивановна Кочеева, бичиичиниҥ јаан кызы, Горно-Алтайскта јуртап јат: «Бис адабысты сӱрекей тыҥ сӱӱгенис, адабыс — бисти. Менде кичинек сыйным Оля бар. Је сыйнымда адабыстыҥ фотојуруктарынаҥ ӧскӧ, эдинген-тудунганынаҥ не де јок. Адабыс бу ла турада јаткан. Ол Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы, кайралдары сӱрекей кӧп. Ол Сибирьдиҥ јарлу бичиичизи Афанасий Коптеловло нӧкӧрлӧшкӧн. Је мениҥ санаамла, оныҥ антыгарлу нӧкӧри Эркемен Палкин болгон. Адабыс сӱрекей керсӱ, тӧп кижи, макты јаратпас, улустыҥ ортозында јӱрерин база сӱӱбес. Бойыныҥ јарлу болгоныла тузаланбаган, тузаланарын да сӱӱбейтен. Бисти, балдарын, баркаларын, унуктарын база онойдо ло ак-чек эдип таскаткан, ӱреткен.
Бистиҥ библиотекабыста алтай бичиктер сӱрекей кӧп, је бис тӧрӧл тилисти билбезис карамду. Је ондый да болзо, бис орус бичиктерди улай ла такып-такып кычырадыс».
Чындап та, бичиичи Иван Кочеевтиҥ чӱмдемелдериниҥ кайкамчылу телекейин кажы ла ӱйе бойына јаҥыдаҥ ачар. Тилиниҥ байлыгын, тереҥ учурын, кӱӱзин кажы ла катап кайкаары артат.

В. КУЖАКОВА,алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи